Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari - Психология - Презентации

Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari

Загружено в:

05.02.2025

Скачано:

0

Размер:

102.447265625 KB

Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari Reja: 1. Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi. 2. Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi. 3. Psixologik xizmatning predmeti maqsad va vazifalari. 4. Psixologik xizmat nazariyasi va amaliyotidagi zamonaviy tendensiyalar va muammolar.

Psixologik xizmatning yuzaga kelish tarixi Psixologik xizmat AQSHda 1800-yillardan boshlab rivojlana boshladi. AQSHning birinchi amaliyotchi psixologlari o‘z-o‘zini tarbiyalash muammosini o‘rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik “Gaydens” xizmatining rivojlanishiga olib keldi.

Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo‘lib, u bu sohada 1894-yildan ish boshlagan. 1905- yilda Fransiya ta’lim vazirligi Binega umumiy dastur bo‘yicha o‘qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi yaratildi.

1909-yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970-yilda Fransiyada psixologik- pedagogik yordam guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo'yicha bir mutaxassis, ta’lim psixologiyasi bo‘yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish bo‘yicha bir mutaxassisni o‘z ichiga oladi. Bunday brigada 800-1000 o‘quvchiga xizmat qiladi, bir maktabda joy lashib, bir necha maktabga xizmat qilishi mumkin.

1985-yilda Fransiya pedagog- psixologlarining funksiyalari aniqlab berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lidan kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o‘qituvchilarni va ota-onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o‘z ishida lozim topsa, maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta’kidlangan.

• Ko‘pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik- pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980-yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari bo‘yicha modda maktab to‘g‘risidagi qonunga kiritildi. • Psixologik xizmatning asosiy mazmuni - sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklami korreksiya qilish, kasb tanlash muammolaridir. Chexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy funksiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir.

Sobiq sovet psixologiyasida bolalar tarbiyasi va ta’limida psixologiyadan foydalanish borasida urinishlar pedologiya doirasida vujudga keldi. Pedologiya rivojlanayotgan va o‘sayotgan shaxsning barcha biologik va ijtimoiy xususiyatlarini qamrab oluvchi fandir. 1936-yilda pedologik qarashlarni to‘xtatish haqida qaror qabul qilindi, shu bilan birga rus psixologlari amalga oshirayotgan bola psixologiyasidagi ijobiy izlanishlar ham to‘xtab qoldi. Faqat 60-yillaming oxiriga kelib, psixologlarning maktab ishida amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi.

Sobiq Sovet Ittifoqida birinchi bo‘lib Estoniyada 1975-yilda maktabda psixologik xizmat tashkil etildi. Rossiyada 1982-yilda maktablarda psixolog shtati ochildi. Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik xizmatning rivojlanishiga ulkan ulush qo‘shgan, u ushbu mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan va bir qancha asarlar muallifidir. l984-yilda Moskvada sobiq sovet ittifoqida psixologiya institutida “SSSRda psixologik xizmat muammolari bo'yicha 1-umumittifoq anjumani bo‘lib o‘tdi. Anjumanda maktabda psixologik xizmat seksiyasi ham ish olib bordi.

Psixologik xizmatning respublikamizdagi holati. Psixologik xizmat-ijtimoiy psixologik muammo sifatida talqin qilinar ekan, barcha rivojlangan mamlakatlardagi kabi, O’zbekistonda ham mazkur psixologik xizmat muammosining qay tariqa va qanday ilmiy-tashkiliy asoslarda bartaraf etilayotganligini o‘rganish, tahlil qilish va talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, Respublikada psixologik xizmatga oid olib borilayotgan nazariyilmiy va amaliy-uslubiy tadqiqotlar ko‘lamiga ma’lum tartibda baho bermay turib, O’zbekistonda psixologik xizmatni yanada takomillashtirish va rivojlantirish masalasi haqida fikr-mulohaza yuritib bo‘lmaydi.

O’zbekistonda psixologik xizmat tarkib topishining dastlabki ildizlari va intihosi asrimizning 30-yillaridagi pedologiya fani va pedologik xizmat faoliyatlariga borib taqaladi. Mazkur yillarda ta’lim jarayonini tashkil etish va rivojlantirish o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyati bilan bog‘liq psixologik omillarga asoslangan va bu talaygina yaxshi natijalar ham bergan. Biroq, afsuski, o‘sha davrda sobiq ittifoq mafkurasi va xalq ta’limi o‘rtasida paydo bo‘lgan ayrim obyektiv va subyektiv ziddiyatlar oqimi umumta’lim maktablari uchun muhim ahamiyat kasb etgan pedologik xizmat ildiziga bolta urdi va uni rasmiy tarzda yo‘qqa chiqardi. Natijada, pedagogik psixologiya yo'li bilan bajariladigan barcha ishlar maktabda faqat pedagogik yondashuvlar asosidagina amalga oshirildi.

O’zbekistondagi umumta’lim tizimi bilan bog‘liq izlanishlar va tadqiqotlar to‘xtab qolgani yo‘q. Ayniqsa, V.E. Chudnovskiy, P.I.Ivanov, M.G. Davletshin, M.Vohidovlar tomonidan ishlab chiqilgan qator ilmiy va metodik tavsiyalar maktabda psixologik xizmat tatbiqini yaratish uchun ma’lum darajada asos bo‘lib keldi. Binobarin, 70-80-yillarda Toshkent Davlat Universiteti psixologiya kafedrasi olimlari tomonidan ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning hayotga tatbiqini amalga oshirish maqsadida talaygina mehnat jamoalarida psixologik xizmat tizimi joriy qilindi va Respublikamizda ilk bor qator mehnat va ishlab chiqarish jamoalarida inson va mehnat faoliyati, shaxs va shaxslararo munosabatlar, ishchi va rahbar, ruhiyat va rentabellik, rahbar va jamoa psixologiyasi bilan bog‘liq ilmiy-amaliy ishlar olib borildi.

• Shuningdek, 60-70 yillarda O’zbekiston Pedagogik Fanlar Ilmiy Tekshirish instituti xodimlari P.P.Zimin, V.A.Tokareva, M.Sh.Rasuleva, M.Dadajonovlar tomonidan maktabda psixologik xizmat tatbiqini o‘rganishga oid qator izlanishlar, amaliy tadbirlar olib borildi. • Ayniqsa, 1966-yilda Chirchiq shahrida axloqiy tarbiyaga oid,1973-yilda Andijonda oilaviv tarbiyaga oid, Samarqandda taniqli psixolog N.A.Menchinskaya ishtirokida aqliy taraqqiyot muammolariga oid olib borilgan izlanishlarni alohida qayd etish mumkin.

1989-yilda O ‘zbekistonda amaliyotchi psixologlarning yetishmasligi sababli Nizomiy nomli TDPIda amaliyotchi psixologlar tayyorlash fakulteti ochildi. O’zbekistonda psixologik xizmatning rivojlanishida M.G.Davletshin, G‘.B.Shoumarov, E.G‘.G‘oziev, B.R.Qodirov, V.M.Karimova, Z.T.Nishanova, F.S.Ismagilova, Sh.R.Baratov, E.N.Sattarov, N.S.Safaev, F.I.Haydarov, X.Jalilova va boshqalar hissa qo‘shganlar.

1998- yilda Sh.R. Baratov “Ta’lim tizimida va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etishning psixologik xususiyatlari” mavzusida doktorlik dissertasiyasini yoqlagan hamda u O’zbekiston psixologlarini o‘z “Psixologiya“ jurnaliga asos solgan.

Ta’lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi O’zbekiston psixologlari tomonidan olib borilayotgan tadqiqotlar mavjudki, ular qaysidir jihati bilan psixologik xizmat ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. G‘arb ijtimoiy psixologiya namoyandalari tadqiqotlarini quyidagicha izohlash mumkin: V.Vundtning 1900-yilda chop etilgan “Xalqlar psixologiyasi” nomli yirik epik asari ijtimoiy psixologiya yo‘nalishlarini yorqinlashtirishga xizmat qilib, inson ma’naviyati, madaniyati va mafkurasini o‘rganishning murakkab tomonlarini ochib berdi.

Taniqli ingliz psixologi Vil’yam Makdugallning 1908-yilda yozilgan “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” asaridagi “ijtimoiy xulq-atvor instinktlari” nazariyasi freydizmga qarshi o‘laroq inson instinktlari va faoliyat uyg‘unligini ta’minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo‘lib xizmat qildi. Binobarin, E.Fromm, J.Sallivan kabi olimlar tomonidan guruhlar psixologiyasi nazariyasini yaratishga asos solindi. Bunda turli xil ijtimoiy psixologik treninglar orqali guruhdagi shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq psixologik iqlimni kamol toptirish yoki ularning ilk bor ko‘rsatilishi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psixologik xizmat vazifalarini belgilash uchun ma’lum darajadagi empirik ma’lumot sifatida xizmat qilishi mumkin.

L. Festinger ning kognitiv dissonanslar nazariyasi (insonning faoliyat obyektiga nisbatan xulq-atvori yoki munosabatini ongli ravishda o‘zgartirishga asoslangan), T.Nyuxom ning hamkorlik kommunikativ nazariyasi (o‘zgalarga va umumiy faoliyat obyektiga ijobiy munosabatlarni tarkib toptirishga asoslangan), C.X.Osgud va P.Tanenbauma ning “kongruentlik” (inson kognitiv tuzilishi asosidagi obyektni baholashga qaratilgan) nazariyasi, G.Olport, A.Maslou, K.Rodjers kabi ijtimoiy psixologlarning gumanistik doiradagi qator tadqiqiy izlanishlari shular jumlasidandir.

Amerikalik taniqli psixolog Abraxam Xarold Maslou ning “Insonga bir butun yondashuv konsepsiyasi” psixologik xizmat jarayonida insonni tushunish va ijtimoiy motivatsion rivojlantirish muammosi ustida tadqiqotlar olib borilishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Maslouning fikricha, insonning barcha tug‘ma potensial imkoniyatlari faqatgina ijtimoiy shart-sharoitning yaratilishi bilan ro‘yobgachiqishi va kamol topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning nechog‘lik haqiqat ekanligini bugungi kunda har bir insonning o‘ziga xos va uning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlari ko‘lamini o‘rganish hamda tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psixologik xizmatning tashkil etilishini muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi.

A.Maslou fan olamida o‘ziga xos “motivatsion tizimning ierarxik modeli” ni yaratdiki, unga muvofiq individ xulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim bo‘lgan yuqori ehtiyojlarning yo‘nalishi quyi ehtiyojlarning qay tariqa qondirilishi asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega:

5. O’z-o’zini rivojlantirish ehtiyojlari 4. Tan olish, baholash ehtiyojlari 3. Mehr va sadoqat ehtiyojlari 2. Xavfsizlik ehtiyojlari 1. Fiziologik ehtiyojlar

Psixologik xizmat metodologiyasi uchun individual psixologik farqlanish nazariyasining yaratilishini va bu borada o‘nlab yirik tadqiqotlaming mavjudligini muhim manbalardan biri sifatida hech mubolag‘asiz e’tirof etish mumkin. Differensial psixologiyaning mahsuli bo'lgan bu yo‘nalish, dastavval, nemis psixologi V.Shtern nomi bilan bevosita bog‘liqdir. U o‘zining 1901-yilda yozgan “Individual farqlanish psixologiyasi haqida” nomli asarida har bir individning o‘ziga xos psixologik olami mavjudligini eksperimental tarzda tadqiq qiladi.

Ch.Spirmen tomonidan “ikki omil” nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo‘lgan (1-omil) va aynan mazkur faolmas bo‘lgan (2-omil) barcha xususiyatlar o‘zaro bog‘liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi ushbu omillaming inson va faoliyat uyg‘unligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan psixologik mohiyati va mazmunini ochib beradi.

L.Terstoun, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan “Multifaktor” nazariyasiga binoan birlamchi aqliy qobiliyatlar (idrok tez ligi, xotira assotsiatsiyalari va hokazo)ning har bir individdagi tarkib topganlik ko’lami tadqiq qilindi va shu asosda har bir shaxs faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo etuvchi psixologik xizmatning metodologik tamoyillari ishlab chiqildi. Umuman, psixologiyada individual farqlanishning 56 xil yo‘nalishidagi tipi ma’lum va mashhur.

Psixologik xizmat predmeti, maqsadi va vazifalari. Xalq ta’limi tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi - shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti, to‘laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir o'tkazish obyekti maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o‘quv yurti va oliy maktab talabalari, o‘qituvchilar, ota-onalar bo‘lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin.

Похожие

Psixologik maslahatning umumiy muammolari

Oilaviy munosabatlarda o’smirlar emotsional zo’riqishlarini bartaraf etishning psixologik xususiyatlari

Idrok. Haqiqat va uning mezonlari

Ommaviy psixologik hodisalar

Nutqning psixologik tasnifi