Хулқи оғишган болалар психологияси курсининг предмети, мақсади ва вазифалари - Педагогиka - Презентации

Хулқи оғишган болалар психологияси курсининг предмети, мақсади ва вазифалари

Загружено в:

20.01.2025

Скачано:

0

Размер:

646.322265625 KB

Хулқи оғишган болалар психологияси курсининг предмети, мақсади ва вазифалари

Режа • Хулқ оғишганлик тушунчаси • Фаннинг предмети • Мақсад, вазифалари

Таянч тушунчалар Оғишган хулқ (девиант), меъёрий хулқ, патологик ахлоқ, деструктив ва аутодеструктив хулқ, шахс мослашмаганлиги, ижтимоий мослашмаганлик

“ Девиант хулқ муаммоларига бағишланган минглаб томда китоблар нашр қилинган бўлса- да, ҳанузгача девиант хулқ-атвор нималиги тўлиқлигича очиб берилмаган...” Яков Гилинский кримонолог

Inson xulq-atvori, psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq masala insoniyatni qadim zamonlardan buyon qiziqtirib kelgan. Bu sohada izlanish olib borgan ko‘plab olimlar insonning tug‘ilganidan boshlab shakllanishi bilan bog‘liq barcha hodisalarni o‘rganishni tadqiq qilish orqali, uning o‘ta murakkab jihatlarini kashf etgan. Haqiqatdan ham, inson xulq-atvorining jamiyatda belgilangan hayotiy normal mezonlardan og‘ishi, buzilishi bilan bog‘liq muammoni psixologiya fani o‘rganadi.

Dеviantlik, og‘ishgan xulq psixologlar, shifokorlar, pеdagoglar, huquq tartibot organlari xodimlari, sotsiologlar, faylasuflarda qiziqish uyg‘otib kеlgan. Og‘ishgan xulq mavzusi sohalararo va munozarali xaraktеrga ega. Yondashuvlarning turli-tumanligi shaxs xulqini og‘ishganligini tashxis qilish, uni profilaktikalash va ijtimoiy psixologik yordam ko‘rsatish davomida bartaraf etish kabi amaliy vazifalarni yеchishda ham ko‘zga tashlanadi.

Ma’lumki, kishining deviant axloqini jamiyatda qabul qilingan me’yorlarga zidligi va ruhiy jarayonlarining muvozanatsizligi, moslashuvchan emasligi ko‘rinishida yoki uning shaxsiy axloqi ustidan axloqiy va estetik nazoratdan bo‘yin tovlash ko‘rinishidagi o‘zini faollashtirish jarayonining buzilishida namoyon bo‘luvchi alohida qilmishlar yoki qilmishlar tizimi sifatida belgilash mumkin.

Normal va uyg‘un axloq shakllarini ruhiyat bilan bog‘liq uch darajada ifodalash mumkin: - ruhiy jarayonlarning muvozanati ko‘rinishidagi mizoj xususiyatlari; - moslashuvchanlik va o‘zini faollashtirish ko‘rinishidagi xos xususiyatlar; - kishining ma’naviyati, mas’uliyati va vijdonliligi ko‘rinishidagi shaxsiylik.

Og‘uvchi xulq (deviant, lot. deviatio – og‘ish) deb, kishining qilmishlari, faoliyati turi odatiy, umume’tirof etilgan me’yorlardan farq qiladigan yoki u o‘zi a’zosi bo‘lgan jamiyat tomonidan qabul qilingan me’yorlarga mos kelmay, barqaror ravishda ularning ijtimoiy me’yorlaridan og‘ishida namoyon bo‘ladigan axloqqa aytiladi. Demak, deviant xulqli shaxs deb, birinchi navbatda, axloqiy jihatdan qarindosh-urug‘lari va do‘stlarining ko‘nglini og‘ritadigan va atrofdagilarning hayoti uchun xavf tug‘diradigan shaxslarga (individlarga) aytiladi. Katta yoshdagi individ avval boshdanoq ichki maqsadga intilish kuchiga ega bo‘lib, shunga ko‘ra, faolligining barcha ko‘rinishlari yuzaga chiqadi.

V.A.Petrovskiyning fikricha, bu o‘ziga xos muvofiqlik postulati (isbotsiz qabul qilinadigan qoida)da ifodalanadi. Bu o‘rinda har qanday ruhiy jarayonlar va xulqiy xatti-harakatlarning boshlang‘ich moslashuv yo‘nalishi haqida so‘z yuritilmoqda. Muvofiqlik postulatlarini uch turga ajratiladi: gomeostatik, gedonik (huzur-halovatga intilish insonga xos xislat deb hisoblovchi axloqiy ta’limot), pragmatik. Gomeostatik variantida muvofiqlik postulati muhit bilan o‘zaro munosabatlardagi ziddiyatlarni bartaraf qilish, ruhiy zo‘riqish darajasini pasaytirish, muvozanat o‘rnatish shaklidagi talablar kabi namoyon bo‘ladi. Gedonik variantida kishining harakatlari ikki birlamchi affekt: qoniqish va azob orqali aniqlanadi; axloqning namoyon bo‘lishi esa qoniqishni maksimalashtirish va azobni kamaytirish sifatida izohlanadi. Pragmatik variant maqbullashtirish tamoyilidan foydalanadi, bunda diqqat markaziga axloqning tor amaliy jihati: foyda, naf yoki muvaffaqiyat qo‘yiladi. Demak, kishining voqelik (borliq) bilan o‘zaro aloqalarining tahlili deviant axloqni baholashning asosi bo‘lib xizmat qiladi, zero me’yorning hukmron tamoyili shaxsning nimagadir yoki kimgadir (ya’ni real borliqqa) moslashuvidan kelib chiqadi.

Shaxs va borliqning o‘zaro munosabatlarini beshta usul bilan aniqlash mumkin: 1) moslashuv; 2) qarshilik ko‘rsatish; 3) ro‘para bo‘lish; 4) vaziyatdan qochish; 5) mensimaslik.

a) g‘arazgo‘y - xo‘jalikka oid jinoyatlarni sodir etishga moyil jinoyatchilar (tovarlarni qalbakilashtirish, ishlab chiqarishning ekologik me’yorlariga rioya qilmaslik, soliq to‘lashdan bosh tortish, noqonuniy tadbirkorlik, xakerlik va boshqalar); b) g‘arazgo‘y - mansabdor jinoyatchilar (mansab mavqeini suiiste’mol qilish yo‘li bilan talon-taroj qilish, savdo qoidalarini buzish, mizojlarni aldash, poraxo‘rlik va boshqalar); c) o‘g‘rilar, talonchilar (mulkni yashirin ravishda o‘g‘irlash – o‘g‘rilik bilan bog‘liq g‘arazli tajovuzlar); d) firibgarlar (hujjatlar, qimmatli qog‘ozlar, pul belgilari va boshqalarni qalbakilashtirish); e) zo‘ravon bo‘lmagan tovlamachilar - poraxo‘rlar.

• Talon-taroj qilish - o‘g‘rilik, firibgarlik, o‘zlashtirish, rastrata qilish, bosqinchilik yoki qaroqchilik shaklida noqonuniy ravishda o‘zganing mulkini tekinga olish; • O‘g‘rilik – o‘zganing mulkini yashirin ravishda talon-taroj qilish; • Pora – mansabdor shaxs tomonidan pora beruvchining foydasiga bajarilgan harakat uchun pul, qimmatli qog‘ozlar, boshqa mulk yoki manfaatlar olishi; • Firibgarlik – aldov yoki ishonchni suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zganing mulkini talon-taroj qilish; • G‘arazgo‘y-zo‘ravon yo‘nalish deganda, shaxs ustidan zo‘rlik ishlatish bilan bog‘liq g‘arazli jinoiy tajovuzlarni tushunish lozim. Bu toifaga quyidagilar kiradi: • a) bosqinchilar; • в) bosqinchilik hujumlari ishtirokchilari; • c) zo‘ravon talonchilar – reketirlar (tovlamachilar); • d) g‘araz maqsadda odam o‘ldirishdan qaytmaydigan qotillar.

• Tajovuzkorona-zo‘ravonlik deganda, insonlarning hayoti, sog‘lig‘i va shaxsiy qadr- qimmatiga o‘ta hurmatsiz munosabatda namoyon bo‘ladigan insonparvarlikka zid jinoiy yo‘nalish tushuniladi. • Bu toifaga quyidagilar kiradi: • a) bezorilar; • в) haqoratlash va tuhmat qilish yo‘li bilan shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazuvchi shaxslar; • c) shaxsga qarshi og‘ir jinoyat sodir qiluvchi shaxslar – odam o‘ldirish, zo‘rlik ishlatish, og‘ir tan jarohatlari yetkazish va boshqalar.

• Bunday holda, tajovuzkor zo‘ravonlik yo‘nalishi ham verbal (og‘zaki) (so‘z bilan haqoratlash), ham noverbal (jismoniy ta’sir) holatda, kriminalgacha va kriminaldan so‘nggi darajada, ya’ni ma’naviy qoralashni keltirib chiqaruvchi qilmishlar va axloqsizlik ko‘rinishida yoki jinoiy javobgarlikka tortiluvchi harakatlar shaklida namoyon bo‘lishi mumkin. • Haqorat – o‘zga shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini beadab shaklda ifodalangan harakat orqali kamsitish; • Bezorilik – fuqarolarga nisbatan zo‘rlik ishlatish yoxud zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan qo‘rqitish, shuningdek o‘zganing mulkini nobud qilish yoki shikast yetkazish tarzida jamiyatdagi yurish- turish qoidalarini qo‘pol ravishda buzish; • Kaltaklash – badanning anatomik butunligini buzmagan holda ko‘plab zarbalar berish; • Qiynash – zo‘rlik ishlatish yo‘li bilan muttasil ravishda jismoniy yoki ruhiy azoblar berish; • Nomusga tegish - zo‘rlik ishlatib yoki zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitib, qurbonning ojizligidan foydalanib, jinsiy aloqa qilish; • Odam o‘ldirish – boshqa odamga nisbatan qasddan o‘lim yetkazish; • Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar deganda - jinoiy ehtiyotsizlik yoki o‘ziga ishonganlik oqibatida vositalar va tizimlardan foydalanish orqasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, maishiy, tibbiy, ekologik xavfsizlik va shu kabilarning buzilishiga olib keluvchi harakatlar tushuniladi.

Ijtimoiy axloqning og‘ishi jamiyatga qarshilik ko‘rsatishning nisbatan «passiv» (qoloq) tipi deb tavsiflanadi. Ular faol hayot tarzidan voz kechishga intilish, o‘z fuqarolik majburiyatlari, burchidan bo‘yin tovlash, shaxsiy va ijtimoiy muammolarni hal etishni istamaslikda ifodalanadi. Bunday hollarga ishdan, o‘qishdan bo‘yin tovlash, daydilik, fohishalik, kishini sun’iy xomxayollar dunyosiga g‘arq qiluvchi va uning ruhiyatini yemiruvchi alkogol, giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar iste’mol qilishni kiritish mumkin.

Asotsial axloqning oshib ketishi – o‘zini- o‘zi o‘ldirish – suitsid (suitsid - suiside ing. tilidan o‘z joniga qasd qilish) deyiladi. Shunday qilib, deviant (og‘adigan) axloqqa, shaxsning mazkur jamiyatda (ijtimoiy guruhda) rasmiy o‘rnatilgan yoki ilgaridan vujudga kelgan me’yor va taomillarga mos kelmaydigan va subyektni undan ajratib qo‘yishga, davolash, tuzatish yoki jazolashga olib keluvchi axloq va harakatlar kiritiladi.

Deviant xulq-atvor psixologiyasi fanining asosiy maqsadi talabalarda shaxs og‘ishgan xulqi muammolarining zamonaviy holati haqida ilmiy asoslangan, yaxlit tasavvurning shakllanishida yordamlashishda ko‘rinadi.

Похожие

Махсус фанларни ўқитиш методикаси фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Тарбия мақсади ва вазифалари

Педагогик маҳорат, технология ва маданият фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Педагогик технология ва педагогик маҳорат фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат курсининг предмети. Объекти ва вазифалари, асосий категориялари