Qadriyatlarning ijtimoiy xususiyatlari - Идея национальной независимости - Презентации

Qadriyatlarning ijtimoiy xususiyatlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3882 KB

 MILLIY QADRIYATLARIMIZNING HAYOTIMIZDAGI O`RNI VA AHAMIYAYI

 Qadriyat, hayotda qadriyatlarga moslashish, qadriya tlarni mo‘ljallab ish tutish madaniyatshunoslik fanining muhim kategoriyasidir.  Kishilar ongida qadriyat kategoriyasi turli narsa va hodisalarni taq-qoslash orqali shakllanadi. Inson dunyoni anglab olgandagina, dunyoda sodir bo‘lgan va bo‘layotgan hodisalar, voqealar, o‘zgarishlarni tushunib yetgandagina, o‘zining hayoti uchun nimalar muhim yoki muhim emas-ligini, nimalarsiz yashash mumkin yoki mumkin emasligini ajrata oladi. Tabiiyki, har bir inson o‘z qadriyatlar dunyosini o‘zicha aniqlaydi. Demak, qadriyatlar bu narsalar emas, balki narsalarga, hodisalar va boshqalarga munosabatdir. Shunday qadriyatlar borki, ularsiz ma’lum davr madani-yati kemtik, noqulay bo‘lib qoladi. Shaxs madaniyati misolida bu holatni quyidagicha tasvirlash mumkin bo‘ladi: qadriyat shunday narsaki, usiz biron shaxsning to‘la yoki qisman mavjudligi o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Masalan, oshiq bo‘lib qolgan odam uchun o‘z sevgilisi, ota-ona uchun o‘z farzandi, olim uchun ilm-fan shunday qadriyatki, undan mahrum bo‘lsa hayotning qizig‘i qolmaydi. Har bir davr madaniyatining shunday qadri-yatlar tizimi borki, ularsiz mazkur madaniyatning mavjudligi mazmunsiz bo‘lib qoladi.

 Qadriyat deganda nimani tushunmoq kerak?  Qadriyat – borliq va jamiyat, voqelikdagi muayyan narsalar, voqea-lar, hodisalarning, inson hayoti, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijti-moiy-axloqiy, madaniy-ma’naviy ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llani-ladigan tushuncha. Ko‘pgina hollarda kishilar qimmatbaho buyumlarni qadriyat deyishadi. Aslida esa qadriyat so‘zining ma’nosi boshqacharoq. Masalan, ming yillar ilgarigi buyumning bugungi kun uchun moddiy ji-hatdan bahosi arzimas bo‘lishi mumkin, negaki, uni hozir ishlatib, undan foydalanib bo‘lmaydi. Ammo bobokalonlarimizdan bizgacha yetib kelgan moddiy va madaniy meros sifatida u buyum nihoyatda qadrli, ahamiyatli bo‘lishi mumkin.

 Qisqa qilib aytganda, qadriyat deganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha moddiy va ma’naviy madaniyat unsurlari tu- shuniladi. Qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli bo‘lib, inson-lar o‘rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, ma’na- viy-ma’rifiy an’analar, urf-odatlar, xatti-harakatlar majmuyidir. Qadriyat insoniyat yaratgan va yaratayotgan moddiy va ma’naviy boyliklarning gul-tojidir. Qadriyatlarning ahamiyati shundaki, ular kishilarning xatti- harakati-ni, xulq-atvorini tartibga, tegishli me’yorga solishga va to‘g‘ri yo‘naltirish-ga xizmat qiladi.  Qadriyatlarni madaniyat singari moddiy va ma’naviy qadriyatlarga ajra-tish mumkin. Moddiy qadriyatlarga insonlar uchun jismoniy qulayliklar ya-ratuvchi xo‘jalik, texnik, sog‘liq, jinsiy juftlik, moddiy boylik, qulay maishiy shart-sharoitlar, toza suv, sifatli oziq-ovqat va boshqalarni kiritish mumkin.

 Ma’naviy qadriyatlarga insoniyat hayotiga ming yillar davomida shakl- langan an’ana, urf-odat va marosimlar, ilmiy, ma’rifiy axloqiy, estetik, di-niy, badiiy va boshqa ma’naviy boyliklar kiradi. Ayrim qadriyatlar tarixiy, davriy xususiyat kasb etib, davr o‘zgarishi bilan o‘zgarib borishi mumkin. Shu bilan birga, doimiy, universal ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlar ham mavjud. Masalan, odamni qahramonlikka, Vatanga sodiqlikka un-dovchi qadriyatlar. Badiiy, axloqiy qadriyatlar ham universal qadriyatlar hisoblanadi. Eng yuksak qadriyatlar erkinlik, tinchlik, ezgulik, mehr va muruvvat, yaxshilik, go‘zallik , muhabbat, adolat, haqiqat, baxt singari mezonlarda ifodalanadi. Bu ne’matlar shuning uchun qadriyatlar deyila-diki, ularni kishilar o‘zlari uchun ahamiyatli bo‘lganligi uchun qadrlaydilar

 Qadriyatlar ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lib, kishilarning asrlar davo- midagi amaliy faoliyatida shakllanadi va rivojlanadi. Qadriyatlar orasida eng oliysi inson, uning hayotidir. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida erkinlik, ozodlik, tenglik, barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahami-yatga ega bo‘lgan qadriyatlardir.  Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umum-insoniy turlarga ham bo‘linadi.

 Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy-ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning genofondi, tili, turmush tarzi, madaniyati, tarixi, urf- odatlari, an’analari, mil-liy ongi, moddiy va ma’naviy boyliklari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy ha- yotining barcha jihatlarida namoyon bo‘ladi. O‘z milliy qadriyatiga ega bo‘lmagan millat yo‘q. Milliy qadriyatlarning sohibi muayyan millatdir. Millatning tanazzuli ayni holda milliy qadriyatlarning tanazzuli hamdir. Har bir millat o‘z qadriyatlarini yaratuvchisi, asrab-avaylovchisi va kela-jakka yetkazuvchisi hamdir. Millat siyosiy jarayonlar natijasida biror impe-riya yoki davlatga qaram bo‘lib qolganda ham o‘z milliy qadriyatlarini saq- lash tuyg‘usi yo‘qolib ketmaydi, milliy qadriyatlari ma’lum darajada saq-lanib qoladi.

 O‘zbek xalqining boy, o‘ziga xos betakror milliy qadriyatlari bor, ular bir necha ming yillar davomida shakllangan. Qadriyatlar dastlab mahalliy mazmunda, ya’ni Xorazm, Surxondaryo, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona va hokazo hududlarda yashovchi aholiga xos urf- odatlar, rasm-rusumlar, marosimlar va hokazo tarzda shakllanadi. So‘ngra ularning eng muhimlari asrlar davomida saralanib, umummilliy qadriyatlar darajasiga ko‘tariladi. O‘zbek xalqiga xos quyidagi jihatlar uning milliy qadriyatlari si-fatida boshqa xalqlar tomonidan e’tirof etilgan:  tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirom;  avlodlar xotirasiga sadoqat;  kattalarga hurmat, kichiklarga izzat;  mehmondo‘stlik;  bolajonlik;  ma’naviyat-axloq-odob-ma’rifat;  muomalada mulozamat, hayo, andishalik;  og ‘ ir kunlarda vazminlik , sabr - toqat va hokazo .

 Mustaqillik qo ‘ lga kiritilgach , milliy qadriyatlarga e ’ tibor kuchaydi . Mustamlakachilik davrida toptalgan milliy qadriyatlarimiz tiklandi , yan-gi ma ’ no - mazmun bilan boyib bormoqda .  Qadriyatlar haqida gap borganda , mintaqaviy qadriyatlar ham inobatga olinadi . Mintaqaviy qadriyatlar hududi , tarixi , iqtisodiyoti , madaniyati , dini , tili , urf - odatlari va an ’ analari mushtarak bo ‘ lgan xalqlar manfaatiga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi .

 Umuminsoniy qadriyatlar – odamzod uchun , kishilik jamiyati uchun eng qadrli bo ‘ lgan narsalar , hodisalar , faoliyat va boshqalarning umum-ijtimoiy qadrini , ahamiyatini ifodalash maqsadida qo ‘ llaniladigan tushun-chadir . Umuminsoniy qadriyatlar kategoriyasining mazmunini to ‘ liq anglab etish uchun , avvalo , umuminsoniylik tushunchasining ma ’ nosini bilmoq zarur . Umuminsoniylik deganda odamlar uchun umumiy bo ‘ lgan mezon-lar , obyektiv va subyektiv holatlar , xususiyatlar , shart - sharoitlar va boshqa-lar tushuniladi .

 Umuminsoniy qadriyatlar deganda , umumjamiyat , butun insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo ‘ lgan , insoniyatning mavjudligi , o ‘ tmi-shi , buguni va kelajagini , yashashning asosiy yo ‘ nalishlari , qonun - qoi-dalari , talab va tartibotlarini , odamlarning eng azaliy orzu - umidlari va g’oyalarini o ‘ zida aks ettiradigan qadriyatlar nazarda tutiladi . Butun in-soniyat uchun umumiy foydalanish imkonini beradigan universal texno-logiyalar , ishlab chiqarish , boshqarishni tashkil etish , kosmonavtika , ki-bernetika , axborot texnologiyalari umuminsoniy qadriyatlar jumlasiga kiradi . Umuminsoniy qadriyatlarga madaniyat , ma ’ naviyat , fan , din , san ’ at , huquq , siyosat , ijtimoiy ong shakllari bilan bog ‘ liq yutuqlar , kashfiyot-lar , yaratilgan boyliklar , ma ’ naviy kamolotning yo ‘ nalishlari , vositalari kiradi . Inson , uning hayoti , yaxshilik , go ‘ zallik , adolat , haqiqat , erkinlik , tenglik , do ‘ stlik , muhabbat , baxt - saodat va hokazolar umuminsoniy qad- riyatlarning eng oliysi , ideal qadriyatlardir .

 Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida madaniyatning milliy o ‘ ziga xosligini saqlash dolzarb muammolar jumlasiga kiradi . Negaki , ko ‘ p hollarda dunyoda sodir bo ‘ layotgan globallashuv , iqtisodiy va siyo-siy modernizatsiyalashuv jarayoni ta ’ siri ostida dunyo standartlashish va birxillashish tomon bormoqda , milliy o ‘ ziga xoslik , milliy madaniyatga xos jihatlar yo ‘ qolib ketadi , degan fikr - mulohazalar ustunlik qilishga ha-rakat qilmoqda . Amaliy hayot esa bunday qarashlarning asossiz ekanli-gini ko ‘ rsatmoqda , inkor etmoqda . Aksincha , hayotiy tajribalar ko ‘ rsat-moqdaki , xususan, milliy belgilarning xilma - xilligi jahon madaniyati-ning barqarorligini va rivojlanishini ta ’ minlamoqda .

 Meros-insoniyatning har bir tarixiy bosqichida yashagan avlodlari tomonidan yaratilgan va keyingisiga etib kelgan barcha moddiy va ma'naviy boyliklari majmuasidir. Madaniy merosda kishilikning kelgusi taraqqiyotiga, ma'naviy yuksalishiga xizmat qiladigan, unga ijobiy ta'sir qiladigan qadriyat ahamiyatiga ega bo'lgan madaniy yodgorliklar hisobga olinadi. Demak, o'tmishda yaratilgan madaniy yodgorliklarning qadriyat ahamiyatiga ega bo'lganlarigina madaniy meros bo'lib qoladi. Yana shunga e'tibor berish lozimki, madaniy merosda ko'proq umumiylik ustinlik qiladi. Ma'naviy merosda esa xususiylik ustunlik qiladi.  Madaniy meros umuman madaniyat yutuqlarini o'z ichiga qamrab oladi. Ma'naviy meros esa ma'naviy madaniy yutuqlarini o'z ichiga qamrab oladi. Talabalar bu farqlanishni xususiyatini albatta o'rganib olishlari lozim.

 Kundalik hayotimizda ma'naviy meros ma'naviy qadriyat sifatida namoyon bo'ladi. Ma'naviy meros davrlar, asrlar o'tishi bilan o'z qadrini yo'qotmasdan, sifat jihatidan yangi ahamiyatni mazmunan kasb etib boraveradi. U insonlar ongiga, ichki dunyosiga, his- tuyg'ulariga ta'sir etib, ular ongini boyitib, axloq-odobini ezgulik sari yo'naltiradi. Ma'naviy merosning mohiyati ham aynan shundan iboratdir. Ilm-fan, dunyoviy ta'limotlar (yozma manbalar) hurfikrlik, erkinlik, mustaqillik g'oyalari ma'naviyatni anglashda muhim rol o'ynaydi.  Yurtboshimiz ta'kidlaganlaridek ajdodlarimiz qoldirgan ma'naviy merosning o'zi katta bir xazinadir. Bu xazinadan foydalanish o'zimizga bog'liq. Ma'daniyat tushunchasi ma'naviyatning muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida namoyon bo'ladi.  Madaniyat-bu insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma'naviy boyliklar majmuasidir.

 Biz yuqorida aytib o'tganimizdek madaniyat tushunchasiga qator ilmiy adabiyotlarga ko'pgina tariflar berilgan. Madaniyat insonning madaniy va ma'naviy boyliklarini yaratish va o'zlashtirish faoliyatini ifodalaydi .Madaniyat ikki turga - madaniy va ma'naviy madaniyatga bo'linadi. Madaniyatning yoyilishida va o'zlashtirilishida ma'rifat muhim vosita sifatida katta rol o'ynaydi.  Ma'naviyatning tarkibiy kismlaridan biri bo'lgan qadriyat tushunchasining mazmun mohiyatini ham anglab olish muhimdir. Qadriyat tushunchasiga quyidagicha ta'rif berish mumkin. Qadriyat bu jamiyat hayotining tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllangan va rivojlangan, o'tmishda, hozirgi kunda va kelajakda ham ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy taraqqiyotga ijobiy ta'sir etadigan moddiy va ma'naviy boylik. U butun insoniyat tomonidan fan, texnik, axloq, odob, tafakkur, ishlab chiqarish va boshqa sohalarda qo'lga kiritilgan yutuqlarda namoyon bo'ladi.

 Mafkura ma'naviyatning muxim tarkibiy qismlaridan biri. Talabalar dars jarayonida ma'naviyat va mafkuraning bir-biri bilan mustahkam bog'liklikda ekanligini yaxshi tushunib olishlari lozim.  Mafkura bu davlat, jamiyat, millat, sinf yoxud ijtimoiy guruhlar manfaatini ifodalovchi, himoyalovchi siyosiy, huquqiy, falsafiy, diniy, badiiy g'oya, nazariya va qarashlar tizimi. Mafkura arabchada ma'nolar mazmunini anglatadi.  Mafkuraning ma'naviyatda tutgan o'rni haqida talabalarga kengroq bilim berilsa foydadan xoli bo'lmaydi. Shu bois talabalar mafkura inson, jamiyat, millat, sinf yoki guruhlarning ruhiyati va qadriyatlarini o'zida mujassamlashtiruvchi, ta'sir kuchiga ega ekanligi anglab etishlari zarur. Demokratik jamiyatda, ayniqsa ijtimoiy yo'naltirilgan bozor munosabatlariga asoslangan jamiyatda mafkuraning roli toboro oshib boradi. Milliy mafkura, nafaqat millatning rivojlanishiga, shuningdek jamiyat taraqqiyotiga samarali ta'sir ko'rsatadi

 Har bir avlod o‘zidan oldingi avloddan ma’naviy-madaniy qadriyat-larni, moddiy va ma’naviy sohada erishilgan yutuqlarni meros qilib oladi va yanada rivojlantiradi. Insoniyat hayotini ramziy ma’noda uzoq yo‘l deb faraz qilsak, har bir avlod yo‘ldagi ko‘prik ustida turganga o‘xshaydi. Ko‘prikning bir tomonida oldingi zamonlarda yashab o‘tgan qancha-qancha avlod-ajdodlar hayoti, ular yaratgan moddiy va madaniy-ma’na-viy yutuqlar, qadriyatlar yaqqol namoyon bo‘lib turadi. Ko‘prik ustida turgan yangi avlod esa ota- bobolaridan qolgan moddiy va ma’naviy boy-liklarni meros tariqasida qabul qilib oladi, o‘zlashtiradi, yangilaydi, bo-yitadi.

 Ko‘prikning ikkinchi tomoni esa hayotga kirib kelayotgan kelajak avlod o‘rnidir. Vaqti kelib, ko‘prik ustidagilar o‘z o‘rnini kelajak avlod-ga bo‘shatadi, o‘zi o‘zlashtirgan, yangilagan, boyitgan moddiy va ma’naviy madaniyatni ularga meros qilib qoldiradi. Shu tariqa avlodlar almashi-nuvi barobarida jamiyat yangilanib, rivojlanib boradi, inson uchun zarur bo‘lgan jismoniy va ma’naviy-madaniy qulayliklar yaxshilanib, takomil- lashib boradi. Bu jarayon jamiyat va madaniyat taraqqiyotiga xos beti-nim amal qiluvchi qonuniyatdir.

 Doston xalq ma'naviy qadriyatlarini qorishiq holda mujassamlashtiruvchi xalq og'zaki ijodi janrlaridan biri bo'lib,  unda musiqa, teatr, she'riyat kabi badiiy-estetik qadriyatlar birlashtirilgan. Dostonlarda yuksak insoniy fazilatlar baxshilar tomonidan badihago'ylik yo'li bilan tinglovchilarga yetkazi-ladi. Uning hissiy ta'sir kuchi orqali sharq xalqlarining cha-tishib ketgan falsafiy, diniy, axloqiy qarashlari, urf-odatlari, turmushi badiiy gavdalantiriladi. Shuning uchun ham doston-larning tarbiyaviy va ma'rifiy ahamiyati yuksak go'zallikka, baxt-saodatga erishishning birdan-bir yo'li maqsad sari qat'iy intilishda, matonat, mardlik, qahramonlik ko'rsatishda ekanligini namoyish etishdan iborat. 1998- yil 13-yanvarda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan «Alpomish» dostoni yaratilganligining 1000 yilligini nishon-lash to'g'risida» Qaror qabul qilindi. «Alpomish» dostoni ajdodlarimiz ijodiy dahosining bebaho badiiy yodgorligi sifatida jahon xalqlari liro-epik ijodi namunalari orasida alo-hida o'rin tutadi. Mustaqil rivojlanish davrida millat birligi va ma'naviy uyg'onish, g'urur va o'zligini anglash ramziga aylangan ushbu doston yaratilganligining 1000 yilligi UNESKOning 1999-yildagi tadbirlari rejasiga kiritilganligi folklor merosini avaylab-asrash va avlodlarimizga to'la yetkazish maqsadida amalga oshirilgan g'oyatda muhim tadbir bo'ldi.

 Surxondaryo viloyati va Toshkent shahar hokimliklari birgalikda 1999- yilning oktabr oyida Toshkent shahrida «Alpomish» dostoni va jahon xalqlari epik ijodiyoti» mav-zuyida xalqaro konferensiya va Surxondaryo viloyatida tan-tanali bayram tadbirlarini o'tkazganligi bejiz emas.  Qadriyatlar muhim masalalardan biri bo'lib, ma'naviy hayotning tarkibiy qismidir. Mustaqillikning ma'naviy zaminini qaror toptirishda diniy qadriyatlar ham ma'lum ahamiyat kasb etadi. Diniy qadriyatlar ko'plab millatlar, elat-lar, xalqlarga taalluqli bo'lgan, ularni g'oyaviy jihatdan bir- lashtiruvchi turli diniy talablar, g'oyalar, rivoyatlar, amaliy marosimlar, bayramlar majmuasidan iboratdir. Islom dini yer yuzidagi 120 ga yaqin davlatda tarqalgan

 Diniy madaniyat zamirida Sharq xalqlari kalomi, ya'ni e'tiqod ilmi va Qur'oni karim, hadisi sharif, fiqh, ya'ni ibodat, huquq, axloq, tarix, dunyoviy bilimlar turadi. Demak, diniy  2— Ma'naviyat asoslari 17  qadriyatlar, iymon, e'tiqod kabi qoidalar ma'naviy madaniyat-ning muhim tarkibiy elementidir. Diniy axloq me'yorlari negizida milliy va umuminsoniy axloq qoidalari mujassam bo'lib, ma'lum tarixiy davrda shu davr talabi asosida sayqallanib boradi. Shunday ekan, iymon, e'tiqod birovga yaxshilik qilish, bilim olish, halollik, insoniylik kabi qadriyatlar asosida tashkil topadi.

 Qadriyat, hayotda qadriyatlarga moslashish, qadriya tlarni mo‘ljallab ish tutish madaniyatshunoslik fanining muhim kategoriyasidir.  Kishilar ongida qadriyat kategoriyasi turli narsa va hodisalarni taq-qoslash orqali shakllanadi. Inson dunyoni anglab olgandagina, dunyoda sodir bo‘lgan va bo‘layotgan hodisalar, voqealar, o‘zgarishlarni tushunib yetgandagina, o‘zining hayoti uchun nimalar muhim yoki muhim emas- ligini, nimalarsiz yashash mumkin yoki mumkin emasligini ajrata oladi. Tabiiyki, har bir inson o‘z qadriyatlar dunyosini o‘zicha aniqlaydi. Demak, qadriyatlar bu narsalar emas, balki narsalarga, hodisalar va boshqalarga munosabatdir. Shunday qadriyatlar borki, ularsiz ma’lum davr madani-yati kemtik, noqulay bo‘lib qoladi. Shaxs madaniyati misolida bu holatni quyidagicha tasvirlash mumkin bo‘ladi: qadriyat shunday narsaki, usiz biron shaxsning to‘la yoki qisman mavjudligi o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.

 Masalan, oshiq bo‘lib qolgan odam uchun o‘z sevgilisi, ota-ona uchun o‘z farzandi, olim uchun ilm-fan shunday qadriyatki, undan mahrum bo‘lsa hayotning qizig‘i qolmaydi. Har bir davr madaniyatining shunday qadri- yatlar tizimi borki, ularsiz mazkur madaniyatning mavjudligi mazmunsiz bo‘lib qoladi.  Qadriyat deganda nimani tushunmoq kerak?  Qadriyat – borliq va jamiyat, voqelikdagi muayyan narsalar, voqea-lar, hodisalarning, inson hayoti, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijti-moiy-axloqiy, madaniy-ma’naviy ahamiyatini ko‘rsatish uchun qo‘llani-ladigan tushuncha.

 Milliy qadriyatlar alohida olingan xalq, millat va elatlarning o'z tarixiy taraqqiyoti davomida yaratgan barcha moddiy va ma'naviy boyliklari, urf- odatlari, marosimlari, bayramlari va millatning o'zligini belgilaydigan boshqa o'ziga xos tomonlari yig'indisidan iboratdir. Bu o'ziga xoslik moddiy, ma'naviy, ijtimoiy hayot, oila turmush tarzida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, xalq amaliy san'ati, xalq o'yinlari, rasm-rusumlari, urf- odatlari, marosimlari ham milliy qadriyatlar doirasiga kiradi.  Bulardan boshqa yana quyidagi qadriyatlarni milliy qadriyatlar sifatida belgilash mumkin: tabiiy qadriyatlar (yer-suv, havo, yer usti va osti boyliklari); ijtimoiy qadriyatlar (oila, millat, sinf va h.k.); moddiy qadriyatlar; ma'naviy qadriyatlar; umuminsoniy qadriyatlar; oilaviy qadriyatlar; shaxsiy qadriyatlar.

 Yurtboshimiz Islom Karimov ma'naviyat masalasiga doimo jiddiy e'tibor berib kelgan. 1994-yil 23-aprelda Prezident tomonidan «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazini tashkil etish to'g'risida»gi Farmon e'lon qilindi. Ikki yil o'tgach esa, 1996-yil 9-sentabrda, Prezident Islom Karimovning «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to'g'risida»gi Farmoni chiqdi. 1997-yil 29-avgustda birinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida qabul qilingan «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da, shuningdek, 1999-yil 3-sentabrda «Respublika  ma'naviyat va ma'rifat kengashini qo'llab- quvvatlash to'g'risida»gi Prezident Farmonida ma'naviyat masalasiga, ma'naviy qadriyatlarga yanada katta e'tibor berildi

 Ko‘pgina hollarda kishilar qimmatbaho buyumlarni qadriyat deyishadi. Aslida esa qadriyat so‘zining ma’nosi boshqacharoq. Masalan, ming yillar ilgarigi buyumning bugungi kun uchun moddiy ji- hatdan bahosi arzimas bo‘lishi mumkin, negaki, uni hozir ishlatib, undan foydalanib bo‘lmaydi. Ammo bobokalonlarimizdan bizgacha yetib kelgan moddiy va madaniy meros sifatida u buyum nihoyatda qadrli, ahamiyatli bo‘lishi mumkin.

 Xalqimizning milliy ma'naviyati azaldan jahon xalqlari madaniyati tarixida o'ziga xos mustahkam o'rin egallab keladi. U jahon madaniyatining tarkibiy qismi sifatida o'ziga xos xususiyatlari bilan kishini o'ziga tortadi.  Ma'lumki, umuminsoniy qadriyatlar butun insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va madaniy, ilmiy, falsafiy, axloqiy, estetik, huquqiy, siyosiy, badiiy, ekologik qarashlar, butun insoniyatning mulki bo'lgan boshqa qadriyatlar yig'in- disidan iboratdir. Haqiqatan, madaniyat, ma'naviyat umum- insoniy hodisa hisoblanadi.

 Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti bevo-sita uning ma'naviy- axloqiy negizlarining rivojlanishi bilan bog'liqdir. O'zbekiston Prezidenti Islom Karimov «O'zbe-kistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li» asarida qayd qil-ganidek, bu negizlar:  umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;  xalqimizning ma'naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;  insonning o'z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;  vatanparvarlikdan iboratdir.  «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da «ma'naviy-axloqiy tarbiya va ma'rifiy ishlar»ga alohida o'rin berilgandir. Unda aytilishicha, «yosh avlodni ma'naviy- axloqiy tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy-tarixiy an'analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalari ishlab chiqilib, ama- liyotga joriy etiladi».

 Demak, yuqoridagilardan kelib chiqib, ma'naviyatga quyi-dagicha ta'rif berish mumkin:  Ma'naviyat — jamiyat millat, kishilarning ichki dunyosini aks ettiruvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlari va tushunchalari majmuyi.  Shu nuqtayi nazardan qaraganda, I. Karimovning: «Ma'naviyat haqida gap ketar ekan, men, avvalo, insonni  ruhiy poklanish va yuksalishga da'vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e'tiqodini mus-tahkamlaydigan, vijdonini uyg'otadigan qudratli botiniy kuch-ni tasavvur qilaman», — degan fikrlari diqqatga sazovordir.

 Islom Karimov asarlaridagi muhim fikrlar ma'naviyatni yaxlit tizim shaklida tasavvur etishda katta ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir.  Demak, «Ma'naviyat asoslari» fani insonning ruhiyati-ni, o'zligini anglashi, didi, farosati, adolat bilan razillikni, ezgulik bilan yomonlikni, go'zallik bilan xunuklikni, vaz-minlik bilan johillikni ajrata bilish qobiliyati, aql-zakovati, yuksak maqsad va g'oyalarni qo'ya bilish, ularni amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatini shakl-lantiradi.

 Demak, ma'naviyat — nur, ma'naviyatli shaxs dilida haqiqat nuri aks etgan, o'zligini anglagan, o'zining borliqdagi o'rni va vazifasini tushunib yetgan, haqiqat oldidagi o'z maqomiga loyiq bo'lish va burchini ijro etish mas'uliyatini o'z zimmasiga ola biladigan insondir. Millat ma'naviyati o'z tarixiy shakllangan qiyofasiga ega, shu bilan birga, mohiyatan umumbashariy qadriyatlarga aslo zid emas, balki muvofiqdir. Jamiyat ma'naviyatini yanada yuksaltirish islohotlarni amalga oshirishda davlat siyosatining ustuvor yo'nalishini tashkil etadi.

 Esda tuting:  Ma'naviyat sohasidagi eng asosiy vazifamiz — milliy qadriyatlarimizni tiklash, o'zligimizni anglash, milliy g'oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma'naviy hayotimizdagi o'rni va hurmatini tiklash».  Islom Karimov

 Qisqa qilib aytganda, qadriyat deganda, inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan barcha moddiy va ma’naviy madaniyat unsurlari tu-shuniladi. Qadriyatlar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot mahsuli bo‘lib, inson-lar o‘rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, ma’na-viy-ma’rifiy an’analar, urf- odatlar, xatti-harakatlar majmuyidir. Qadriyat insoniyat yaratgan va yaratayotgan moddiy va ma’naviy boyliklarning gul- tojidir. Qadriyatlarning ahamiyati shundaki, ular kishilarning xatti- harakati-ni, xulq-atvorini tartibga, tegishli me’yorga solishga va to‘g‘ri yo‘naltirish-ga xizmat qiladi.

 Qadriyatlarni madaniyat singari moddiy va ma’naviy qadriyatlarga ajra-tish mumkin. Moddiy qadriyatlarga insonlar uchun jismoniy qulayliklar ya-ratuvchi xo‘jalik, texnik, sog‘liq, jinsiy juftlik, moddiy boylik, qulay maishiy shart-sharoitlar, toza suv, sifatli oziq-ovqat va boshqalarni kiritish mumkin.  Ma’naviy qadriyatlarga insoniyat hayotiga ming yillar davomida shakl-langan an’ana, urf-odat va marosimlar, ilmiy, ma’rifiy axloqiy, estetik, di-niy, badiiy va boshqa ma’naviy boyliklar kiradi. Ayrim qadriyatlar tarixiy, davriy xususiyat kasb etib, davr o‘zgarishi bilan o‘zgarib borishi mumkin. Shu bilan birga, doimiy, universal ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlar ham mavjud.

 . Masalan, odamni qahramonlikka, Vatanga sodiqlikka un-dovchi qadriyatlar. Badiiy, axloqiy qadriyatlar ham universal qadriyatlar hisoblanadi. Eng yuksak qadriyatlar erkinlik, tinchlik, ezgulik, mehr va muruvvat, yaxshilik, go‘zallik , muhabbat, adolat, haqiqat, baxt singari mezonlarda ifodalanadi. Bu ne’matlar shuning uchun qadriyatlar deyila-diki, ularni kishilar o‘zlari uchun ahamiyatli bo‘lganligi uchun qadrlaydilar.  Qadriyatlar ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lib, kishilarning asrlar davo- midagi amaliy faoliyatida shakllanadi va rivojlanadi. Qadriyatlar orasida eng oliysi inson, uning hayotidir. Jamiyat taraqqiyotida, inson hayotida erkinlik, ozodlik, tenglik, barqarorlik, tinchlik, totuvlik alohida ahami-yatga ega bo‘lgan qadriyatlardir.

 Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umum- insoniy turlarga ham bo‘linadi.  Milliy qadriyatlar murakkab ijtimoiy- ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning genofondi, tili, turmush tarzi, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an’analari, mil-liy ongi, moddiy va ma’naviy boyliklari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy ha-yotining barcha jihatlarida namoyon bo‘ladi. O‘z milliy qadriyatiga ega bo‘lmagan millat yo‘q. Milliy qadriyatlarning sohibi muayyan millatdir. Millatning tanazzuli ayni holda milliy qadriyatlarning tanazzuli hamdir. Har bir millat o‘z qadriyatlarini yaratuvchisi, asrab-avaylovchisi va kela-jakka yetkazuvchisi hamdir. Millat siyosiy jarayonlar natijasida biror impe-riya yoki davlatga qaram bo‘lib qolganda ham o‘z milliy qadriyatlarini saq-lash tuyg‘usi yo‘qolib ketmaydi, milliy qadriyatlari ma’lum darajada saq-lanib qoladi.

 Hozirgi taraqqiyotning tendensiyasi madaniy - ma ’ naviy merosning roli va ahamiyatini qayta anglashdan , milliy an ’ analarni hozirgi hayotga faol qo ‘ llashdan iborat . Bu muammo ayniqsa O ‘ zbekiston uchun niho- yatda dolzarb ahamiyatga ega . Negaki , mustabid sovet hokimiyati davri-da o ‘ zbek xalqining milliy madaniyati , ma ’ naviy merosi poymol qilindi , ularni unutish , ona tilimiz – o ‘ zbek tilini qadrsizlantirish yo ‘ li tutilgan edi . Bu davrda madaniyat mafkuralashtirildi , kommunistik mafkuraga mos kelmaydigan tomonlari yo ‘ q qilindi , turli fikr yuritishlar inkor etil-di , ong ustidan hukmronlik qilindi , asrlar davomida shakllangan an ’ ana-viy axloqiy va estetik qadriyatlarga eskilik qoldiqlari sifatida qaraldi .

 Ollohni anglashdan avval o'zini anglamoq joiz.  G'azzoliy  O'zini anglagan inson o'zi uchun nima foydaliligi va nimalarga qodir ekanligini yaxshi tushunadi.  Suqrot  O'zligini anglashdan ko'ra sermahsulroq mashg'ulot yo'q.  Rene Dekart

 Yoshlarga ko'zguga ko'proq boqishlarini maslahat beraman, toki ularning xushsuratlari o'z xusnlarini sharmanda etmasinlar, badbasharalari esa xunukliklarini odoblari bilan bezasinlar.  Suqrot  O'zida yo'q narsalari uchun g'am chekmaydigan, boridan quvonadiganlar aqlli kishidir.  Demokrit  Nafaqat yovni yenganlar, balki o'z nafsi ustidan xukmronlik qila olganlar xam marddirlar.  Demokrit

 Mardlik taqdir zarbalarini pisand etmaydi.  Demokrit  Bilimlar mo'lligiga emas, fikrlar mo'lligiga intilmoq joiz.  Demokrit  Vijdonli va insofsiz odamlarni nafaqat bajarayotgan amallaridan, balki xohish- istaklaridan ham bilib olish mumkin.  Demokrit

 Ilmlarning eng zaruri nokerak narsalarni unutish ilmidir.  Antisfen  Adolatli zotlarni tug'ishganingizdan ham a'lo ko'ring.  Antisfen  Olamda bilimdan kuchli narsa yo'qdir. Bilim har qanday huzur-halovatdan ham boshqa narsalardan ham zo'rroqdir.  Aflotun

 O'ta ketgan johillik u darajada dahshatli ayb emas, katta yovuzlik ham emas. Noto'g'ri yo'naltirilgan bilimdonlik va boylik unga nisbatan xavfliroq va jazoga loyiqdir.  Aflotun  Tafakkur yagona munosib tangadir. Faqatgina ana shu tangaga hamma narsani almashish mumkin. Shunda mardlik, odillik, mulohazakorlik - bir so'z bilan aytganda, ezgulik- soxtalikdan forig' bo'ladi.  Aflotun  Yaxshi inson hayotiylik chog'ida ham, o'limidan so'ng ham zavol topmaydi.  Aflotun

 Ezgo'lik qilishdan cho'chiydiganlarni axloqiy go'zal odamlar toifasiga qo'shib bo'lmaydi. Hamma yaxshi narsalarni yaxshi deb bilgan, boylik va amal ham buza olmaydigan odamlar eng olijanob insonlardir.  Arastu  Vijdon - olijanob insonning odil hakamidir.  Arastu  Qorong'u zulmatda ko'rmoqlikni, sukunatda eshitmoqlikni o'rganing. Shunda siz zulmat aro nurni ko'rasiz, sukunataro uyg'unlikni tinglaysiz.  Chjuan-Szi

 Karimov I.A. O'zbekistonning o'z istiqloli va taraqqiyot yo'li. - O'zbekiston buyuk kelajak sari; T.: «O'zbekiston», 1998.  Karimov I.A. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura, T.:  «O'zbekiston», 1993.  Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T,: «O'zbekiston», 1994.  Karimov I.A. Amir Temur - fahrimiz, g'ururimiz. T.: «O'zbekiston», 1996.  Karimov I.A. Barkamol avlod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: «O'zbekiston», 1997.  Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: «O'zbekiston», 1997.  Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q- T.: «O'zbekiston», 1998.  Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq, millatni- millat qilishga xizmat etsin. T.: «O'zbekiston», 1998.  Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e'tiqodi va buYuk kelajakka ishonchdir. T.: «O'zbekiston» 2000.

Похожие

Ma'naviy meros, milliy va diniy qadriyatlarning tiklanishi va rivojlanishi

Xalq qabulxonalari ijtimoiy instituti sifatida

Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik

O’zbekistonning mustaqillik yillarida ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

G’oya tushunchasi va uning ijtimoiy mohiyati