O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash - Основы культурологии - Презентации

O’quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

327.013671875 KB

REJA 1. Ma’naviy – ahloqiy tarbiyaning mohiyati va mazmuni; 2. Axloq - ijtimoiy ong; 3. Axloq, odob va uning normalari haqida umumiy- nazariy tushuncha; 4. O’tmish mutafakkirlarining ma’naviy – ahloqiy tarbiya haqidagi pedagogik g’oyalari; 5. Ma’naviy – ahloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari, usullari hamda vositalari; 6. Hozirigi kunda shaxsiy ma’naviy – ahloqiy kamol topish va shakllantirishda ularning ahmiyati. O’QUVCHILARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH

Ma’naviy-axloqiy tarbiya mohiyati, asosiy tushunchalari. Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bo’lgan ma’naviyatga bog’liq. Shu bois mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy — axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi. Bular: -umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; -xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; -insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; -vatanparvarlik. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham taqozo etadi.

Ma’naviyat sohasida ijobiy echimini ta’minlash zarur bo’lgan asosiy vazifani ko’rsatar ekan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: «Bu sohadagi asosiy vazifamiz — milliy qadriyatlarimizni tiklash, o’zligimizni anglash, milliy g’oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi o’rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlagan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko’tarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir. ... Bu sohadagi ishlarimizning pirovard maqsadi — iymon — e’tiqodi butun, irodasi baquvvat, erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirishdir. YA’ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs — komil insonni tarbiyalashdan iborat». Demak, ma’naviyatli inson bilimli, ma’lum kasb —hunar sohibi, o’z Vatanining sodiq fuqarosidir. O’z davlati qonunlarini biladigan va ularga amal qiladigan, yurti bilan g’ururlana oladigan inson. O’z Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go’zalliklaridan bahramand bo’ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarashi kurashadigan, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydigan insondir. Axloq esa shaxsning xatgi —harakatlari, yurish — turishi, turmush tarzi, hayot kechirish tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi.

Umuminsoniy qadriyatlarga sodiқlik Halqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish Insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi vatanparvarlik

«A h lok» (lotincha— xulq—atvor ma’nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti—harakatini tartibga soladigan qonun—qoidalar majmuidir. Ma’naviy — axlokiy tarbiya vazifalari quyidagilardan iborat: 1.O’quvchilarda ma’naviy — axloqiy ongni shakllantirish. 2.Ularda ma’naviy—axloqiy his—tuyg’ularni tarbiyalash va rivojlantirish. 3.O’quvchilarda ma’naviy—axloqiy xulq—atvor ko’nikma va odatlarini tarkib toptirish. Ma’naviy — axloqiy tarbiya mohiyatiga ko’ra inson ongining jamiyat bilan aloqadorligi, jamiyat oldida burchli ekanligi, o’z xulq — atvorini jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog’liqligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy me’yor, ideal hamda talablarni bajarishda mas’uliyatni his etishi, ma’naviy — axloqiy bilimlarning e’tiqodga aylanishi va bu e’tiqodlarning tizimliligi, mustahkam ma’naviy — axloqiy his—tuyg’u va xislatlarni shakllantirish, o’quvchilar tomonidan ma’naviy—axloqiy xulq—atvor jamiyat a’zolariga bo’lgan hurmat—e’tiborni namoyon etuvchi mezonlardan ekanligining anglab etilishi, ma’naviy — axloqiy odatlarning shakllanishi va boshqalardan iborat. Ma’naviy — axloqiy tarbiyada yana bir eng qimmatli qadriyat erkinlikdir. Ta’limni demokratlashtirish bilan birga shaxs erki va huquqini hurmat qilish rivojlanadi.

Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bo’lgan ma’naviyatga bog’liq. SHu bois mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy — axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi. Bular: -umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik; -xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish; -insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi; - vatanparvarlik. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham taqozo etadi.

Ma’naviyatni 2 ta bo’limga ajratish mumkin: biri jahon umuminsoniy ma’naviyat, ikkinchisi esa, milliy ma’naviyat. Buyuk olim Aristotel (Arastu) o’zining «mantiq» ("logika" asarida ma’na-viyat tushunchasini shunday ta’riflaydi: «Ma’naviyat, - juda keng tushuncha bo’lib, yuz yuvishdan tortib, inson tafakkurining eng yuqori cho’qqisigacha shu tushunchaga kiradi». Fanda ma’naviyat tu shunchasi bilan birga axloq - odob tushunchasi ham ishlatiladi «Axloq yoki odob deb - mazkur jamiyat uchun xarakterli bo’lgan hamda ijtimoiy munosabatlar sistemasi bilan tarixan bog’liq bo’lgan, mazkur jamiyat a’zolari xulq - atvor, qonun - qoidalari yig’indisiga aytiladi». Ma’naviy axloq - odob kishilik jamiyati bilan dunyoga keladi, jamiyat yo’q bo’lsa, u ham yo’qoladi. Axloq ijtimoiy ong ko’rinishlaridan biri bo’lib, u ham tarixiy, ham sinfiy xarakterga ega.

O’quvchi - yoshlarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash quy-idagi vazifalarni nazarda tutadi; -o’quvchilarning axloqiy e’tiqodini hosil qilish, ma’naviy qiyofani shakllantirish, komil inson tarbiyasi talablari va normalarini anglashga o’rgatish; -kattalarga hurmat, tengdoshlari bilan o’rtoqlik-do’stlik, yosh bolalarga , bemorlar, nogironlarga, qariyalarga g’amxo’rlik qilish xislatlarini tarbiyalash; -mehnatga, o’z kasbiga muhabbat hissini o’stirish, intizomli bo’lish, ijtimoiy mulkka yangicha munosabatni tarbiyalash; -elim deb, yurtim deb -yonib yashash, o’z shaxsiy manfaatini jamoa manfaatidan ustun ko’rmaslik, o’zining butun kuch qudrati-ni umum ishiga bag’ishlash tuyg’usini tarbiyalash; -mehnatda va o’qishda printsipiallik, qat’iylik, matonat, haqqoniylik, halollik, ishda ijodkorlik, insonparvarlik, yuksak vatanparvarlik, qat’iy jasorat, har qanday qiyinchi-liklardan qo’rqmaslik hislarini tarbiyalash; -jamiyat tomonidan qabul qilingan qonun va qoidalarni ongli suratda bajarish, axloq-odob qoidalariga ongli suratda -bo’ysunishga o’rgatish va hokazolar. Ma’naviy - axloqiy tarbiyaning mohiyatn va mazmuni. O’tmish mutafakkirlarining ma’naviy - axloqiy tarbiya haqida-gi pedagogik g’oyalari. Ma’naviy - axloqiy tarbiyani amalga oshirish yo’llari, usul-lari hamda vositalari. Ma’naviyat - bu arabcha so’z bo’lib, biror narsa yoki xodisaning tub ma’nosini, mohiyatini, mazmunini anglab etishdir. Ma’naviyat - mantiq (logika) fani bilan talqin etilganda, u keng, ya’ni jins tushuncha bo’lib, uni qamrab olgan tur tushunchalar mavjud.

Maktabda o’quvchi - yoshlarga beriladigan ma’naviy - axloqiy tarbiyaning asosiy maqsadi, vazifalari yoshlarda yaxshi ma’naviy sifatlar, tajribalar hosil qilish, ularni axloqiy normalari va qoidalari to’g’risidagi dastlabki bilimlar bilan qurollantirish, axloqiy xislatlar va xulqiy fazilatlarni rivojlantirish, hamda ularda yoqimli xatti - harakat ko’nikmalari va odatlarini vujudga keltirish va tarbiyalashdir.YOshlarning ma’naviy - axlokiy tarbiyasi haqida SHarq va Markaziy Osiyo mutafakkirlari bitmas - tuganmas pedagogik g’oyalarni meros qoldirganlar: Bahouddin Naqshbandiy, Imom al Buxoriy, Al Xorazmiy, Al Beruniy, Al Forobiy, Az Zamaxshariy, Al Farg’oniy, A.Jomiy, A.Navoiy, Rudakiy, Firdavsiy, Bedil, Nosir Xisrav, X.SHeroziy, Muqimiy, Furqat va boshqalarning odob-axloq sohasidagi ibratli g’oyalari yoshlarimizni ma’naviy etuk, axloqan pok, jismonan baquvvat qilib tarbiyalashda katta peda-gogik ahamiyat kasb etadi. Masalan, Al Buxoriy o’zining bir hadisi sharifida bunday deydi: «Yurtning obodonchiligi, fuqarolarining to’kliga 4 ta narsada namoyon bo’ladi: amaldorlarining odil bo’lishi; olim va ulamolarning ilmli bo’lishi; boylarning sahovatli, muruvvatli bo’lishi; fuqarolarining esa, duogo’y bo’lishidadir». So’z mulkining sultoni A.Navoiy ham kambag’al nochorlar, miskinlarga muruvvatli bo’lish haqida o’zining ko’p asarlarida juda ko’p va xo’b fikrlarni bayon qilgan: «YUz yil osmonda dabdabali chaqmoq bo’lgandan ko’ra, erda bir tutam olov bo’lib, biror bir beva ayolning qozonini qagshatish - qirq yil quruq toat - ibodatdan afzaldir,» - deb ta’kidlagan edi.

Ma’naviy-axloqiy tarbiya vazifalari O’quvchilarda ma’naviy- ahloqiy ongni shaklantirish Ularda ma’naviy-ahloqiy his tuyg’ularni tarbiyalash va rivojlantirish O’quvchilarda ma’naviy- ahloqiy hulq-atvor ko’nikma va odatlarni tarkib toptirish01 01 0A07 14070A 17 0708 16 0B08 01 0A 1512 16

U, o’zining «Hayratul abror», «Mahbub ul qulub» asarlarida oila qurish, oilada farzandli bo’lish va farzandni tarbiyalash hamda uni voyaga etkazishda ota - onalarning o’z farzandlari oldida uchta muqaddas burchi bor: birinchisi farzand dunyoga kel-gandan so’ng uning jismiga monand yaxshi, chiroyli ism qo’yish, ikkinchisi o’g’il bola bo’lsa, to’g’ri tarbiyalash, uchinchisi o’g’il bola bo’lsa, tengini topib uylantirish, qiz bola bo’lsa, tengini topib uzatishdir. SHoirning fikricha, shundan so’ng ota - onaning far-zand oldidagi burchi ado etilib, endi farzand umr bo’yi ota -onadan qarz va ota - onani hurmat qilishi, ularning izmidan chiqmasligi, butun vujudini ota - onaga bag’ishlashi zarur. Sрarq Aristoteli deb nom olgan Abu Nasr Forobiy o’zining "Fozil odamlar shahri» nomli asarida insoniyatni ulug’lab bun-day deb yozgan edi: «Odamlarga nisbatan ularni birlashtiruvchi boshlang’ich asos, - deb yozadi u, - insoniylikdir". Buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino o’zining «Donishnoma» asarida: «Bola olti yoshga etgach, uni muallimga topshiriladi, - degan edi u, - ta’lim asta - sekinlik bilan berilishi kerak. Uni birdaniga kitobga bog’lab qo’ymaslik kerak». Ibn Sino kishilarni ehtiyotkorlikka chaqirib: «Siringni ko’chaga aytishdan ehtiyot bo’l, chunki aklli bo’lish degan so’z ehtiyotkor bo’lish degan so’zdir. Agar siringni saqlasang, u sening asiringdir, barchaga oshkora qilsang, sen siringni «asiri» bo’lib qolasan! ...». YUsuf Xos Xojibning «Kutadg’u bilig», Ahmad YUgnakiyning «Xibatul - haqoyiq», Mahmud Qoshg’ariyning «Devoni lug’oti turk», Navoiyning «Xamsa», A.Jomiyning «Bahoriston», SH.Sa’diyning «Guliston va Bo’ston» asarlarida ma’naviyat, axloq - odob masalalari yaxshi yoritilgan.

-Faylasuf olimlar axloqni uchta qismga bo’ladilar. -Feodal aristokratiya axloqi. -Burjuaziya axloqi. -Ishchilar sinfi axloqi. -Bu uch xil axloq o’z navbatida uch xil intizomga asoslanadi. -Feodal aristrokratiya axloqi- krepostnoylik, kaltak intizomiga asoslanishi,burjua axloqi- kapitalistik ochlik - yalang’ochlikka, ishchilar sinfi axloqi esa, ongli intizomga asoslanishi bilan xarakterlanadi. Maktab o’quvchilarini axloq- odob ruhida tarbiyalashda tarbiya- ning quyidagi usullari, yo’llari, shakllari va vositalari qo’lla-niladi: -Ishontirish usuli. -Mashqlantirish-odatlantirish. -Ibrat-namuna -Suhbat, munozara, ma’ruza -Rag’batlantirish va jazolash -Etikaga oid suhbatlar, hikoyalar -Qat’iy kun tartibi. -Ijtimoiy-foydali mehnat, adabiyot, san’at, radio, televide-nie, matbuot materiallari va hokazo.

Tekinxo’rlik, narkomaniya, tamaki mahsulotlari va spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, fahsh, johillik kabi salbiy illatlar ham hayotda uchrab turadi. Bu illatlar insonning axloqiy qiyofasinigina emas, balki o’zini ham emirib boradi. Inson ham ma’naviy, ham jisman haloq bo’ladi. SHu bois insonning ma’naviy — axloqiy tarbiyasini tashkil etish ijtimoiy tarbiyaning boshqa yo’nalishlaridan ustun qo’yilishi zarur. Binobarin, ma’naviy — axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog’liqdir. Ma’naviy — axloqiy tarbiyani tashkil etishda o’quvchilar xatti — harakatlarida ko’zga tashlanadigan salbiy odatlar — jamoa joylarida qattiq gapirishg qo’pol so’zlarni ishlatish, hissiyotga berilish, o’ylamay gapirish, ishonli bo’lmagan hamda, dalillar bilan tasdiqlanmagan voqea—hodisalar haqida fikr yuritish, boshqalarning suhbatini bo’lish, qo’lini silkitib gapirish kabilarning bartaraf etib borilishiga alohida e’tibor qaratish zarur.

Arzimas bo’lib ko’ringan, lekin shaxsning kelajak hayot va ksbiy faoliyatni tashkil etishda, muvaffaqiyatga ega bo’lish yo’lida, zarurli bo’lgan bu kabi odatlardan holi bo’lishda o’quvchilrga yordam ko’rsatish o’qituvchilarning muhim vazifalaridan sanaladi. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibiy qismlari, shakl va metodlari. Buyuk ma’rifatparvar Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yohud axloq» asarida axloq «insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur», — deydi. Aynan axloq, uning ijtimoiy ahamiyati haqida ma’lumot beruvchi mazkur manbada alloma yaxshi va yomon xulqlarga to’xtalib o’tadi. Allomaning nuqati nazaricha, yaxshi xulqlar quyidagilardan iborat: fatonat (aql), diyonat (e’tiqod), nazofat (poklik va tozalik), g’ayrat, riyozat (savob ishlar), qanoat, shifoat, ilm, sabr, hilm (yumshoq tabiat) intizom, nafs me’yori, vijdon, vatanni suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison (til va adabiyot), iqtisod, viqor (g’urur), muhabbat, avf (kechirimli bo’lish). Bu xislatlar ma’naviy — axloqlilikning asosiy sifatlari sanaladi. Ular asosida Vatanga muhabbat va sadoqat, mehnatga axloqiy munosabat, o’z atrofdagilarga axloqiy yondashuv, shuningdek, har bir o’quvchining o’zi va shaxsiy xulq—atvoriga munosabatni qaror toptiriladi. Abdulla Avlniy yomon xulqlar sirasiga quyidagilarni kiritadi: g’azab, aysh— ishrat, jaholat, safohat (umri va molini bekorchi narsalarga sarf etish), hamoqat (o’zbilarmonlik, manmanlik), adolat (dangasa, yalqov), hasosat (ta’ma,'hirs), rahovat (g’ayratsizlik), anoniyyat (xudbin, mutakabbir, manman), adovat (kek saqlash), namimat (chaqimchilik), g’iybat, haqorat, jibonat (qo’rqoklik), hasad, kizb (yolg’on), nifoq, ta’ma, zulm va boshqalar .

Abu Rayxon Beruniy asoslaridan olingan o’ylar va hikmatlar Donishmand va olimlarning hulqlaridan o’rnak odish yaxshi xulqni tirgizadi, yomonini yo’q qiladi; Yaxshi xulq yaxshilik alomatidir; Asosi bo’lmagan fandan vos kechsa ham bo’ladi; Har bir ilm va san’atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor. SHu boshlanish joyida yaqinlashgan sari, to o’ziga borib etguncha soddalashib boradi; Bilim – qaytarilish va takrorlash mevasidir; Bilimsiz kishilarning kungli xurofotga moyil bo’ladi; Bilimdorlar er ustining yumaloq ekanini inkor qilimaganlar, chunki uni toshbaqa orqasiga o’xshash deb isbotlaganlar; Bilmaganligimiz sababli bilgan narsalarimizni aytmay qo’yishimiz ham yaxshi emas

Abdulla Avloniy fikrlari: “ Aql insonlarning piri komili, murshudi yagonasidir, ruh ishlovchi, aql boshlovchisidur...” U buni yanada aniqroq qilib aytadi: “ Xayvonlar o’zlariga bo’laklar tarafidan keladigan zulm va jabrlarni shox, tumshuq va tirnoqlari bilan qaytaradi, lekin inson aqli va idroki soyasida o’yashga keladigan zarar va zulmlaridan saqlanadi.

O’quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash ularning salbiy xislatlardan holi bo’lishlariga yordam beradi. Bu esa dastlab o’quvchilarga xulq —odob me’yorlari va qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga oshiriladi. Hozirgi davrda yoshlar o’rtasida tobora ommaviylashib borayotgan «Zakovat», «Intellektual ring», «Qizlar davrasi»,«O’yla, izla, top!» kabi o’yinlar ham mazmun, ham mohiyati, ham metodik jihatdan o’quvchilarning ma’naviy — axloqiy tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ayniqsa, bahslashish, ishontirish treninglarida o’quvchi- yoshlarning faolligi, liderlik sifatlari, jamoada ishlash ko’nikmalari shakllanadi. O’zgalar fikrini hurmat qilish, ishontirish, o’z fikrini asoslash, munozarada qatnashish mahorati paydo bo’ladi. SHuningdek, muloqot madaniyati, his-tuyg’ularini jilovlay olish, fikr yuritish mahorati shakllanadi. O’z ishiga mas’uliyat hissini shakllantirib, ijodiy tasavvurini rivojlantiradi, ma’naviy-axloqiy tadbirlarni loyihalashtirish, ko’ngilochar, tashhisli, ishchan va harakatli o’yinlar, ziddiyatlarni hal etishning turli uslublari (tanqid usullari – ruhlantiruvchi, ta’nali, umidli, qiyosiy), rag’batlantiruvchi (tanqid, vaziyatni yumshatuvchi, gina, tanbeh beruvchi tanqid_ - bularning barchasini insonparvarlik g’oyalari asosida olib borish ijobiy natijalar beradi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining "Ta'lim to’g’risida"gi qonuni. 2. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. - Toshkent, Sharq nashriyot - matbaa konserni, 1997. 3. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. - Toshkent, O’qituvchi, 1992. 4. Pedagogika. Munavvarov A.Q. tahriri ostida. - Toshkent, O’qituvchi, 1996 . 5. Rahim Ashurov. “Pedagogika”, Toshkent 2007 6. To’xtaxo’jayeva, Hasanboyev “Pedagogika nazariyasi”, 1 qism,Toshkent 2007

Похожие

Tarbiyachining ma’naviy saviyasi

Moddiy va ma’naviy meros

Moddiy va ma’naviy hayot

Ma’naviy qadriyatlar – jamiyatning yuksalish vositalari

Markaziy Osiyo mutaffakkirlarining ma’naviy merosi