Komples birikmalarda boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari - Химия - Презентации

Komples birikmalarda boradigan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari

Загружено в:

14.11.2024

Скачано:

0

Размер:

5727.8583984375 KB

KOMPLES BIRIKMALARDA BORADIGAN OKSIDLANISH- QAYTARILISH REAKSIYALARI

REJA: 1.Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 2.Kompleks birikmalarda boradigan oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari.

OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI. Elektronlarning bir atomdan ikkinchi atomga o’tishi natijasida elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Oddiy moddalarda atomlar elektroneytral bo’ladi. Shuning uchun ularning oksidlanish darajasi shartli ravishda nolga teng deb qabul qilingan.

Elektronlar chiqarilishi oksidlanish, elektronlar biriktirib olinishi qaytarilish deyiladi. Oksidlanish-qaytarilish atamalari dastlab metal oksidlarining hosil boʻlish va parchalanish reaksiyalarida qoʻllaniladi. Atom yoki ionlari reaksiya jarayonida elektron biriktirib oladigan moddalar oksidlovchilar , elektron beradigan moddalar esa qaytaruvchilar deb ataladi. Oksidlovchi reaksiya vaqtida oksidlanadigan moddadan elektronni tortib olib, oʻzi qaytariladi, qaytaruvchi esa elektronlar yoʻqotib, oʻzi oksidlanadi. Har qanday oksidlanish qaytarilishsiz boʻla olmaydi.

• Kompleks birikmalar ishtirok etadigan oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarining o‘ziga xos xususiyati , Organik moddalar ishtirok etadigan reaktsiyalar tezligiga mos keladigan reaktsiyalarning nisbatan tezligi quyi bo’ladi. • Metall ionlari suvli eritmalarda akvakomplekslar shaklida bo‘lishi ma’lum. Oddiy ionlarning oksidlanish-qaytarilish potentsiallari asosan noma’lum va mavjud ma’lumotlar ligandi suv bo‘lgan akvakomplekslarga tegishli. Ligandlarning tabiati hosil bo‘lgan ionning oksidlanish-qaytarilish potentsialiga katta ta’sir ko‘rsatadi. • Masalan, temir akvakomplekslarining oksidlanish-qaytarilish potentsiali quyidagicha : • [ Fe(H O) ] ³ +e ₂ ₆ ⁺ ⁻ = [ Fe(H O) ]² ₂ ₆ ⁺ ᵩ = 0,77B. • Va siyanid komplekslari uchun esa: • [ Fe(CN) ]³ +e ₆ ⁺ ⁻ = [ Fe(CN) ]⁴ ₆ ⁻ ᵩ = 0,36B.

Agar ligandlar juda manfiy bo‘lsa, unda har bir koordinatsion σ-bog‘lanishda zaryadning metallga kam uzatilishi kuzatiladi. Ammo, agar shunday o’lchami kichikroq bo’lgan ligandda bo’linmagan elektron juftlariga ega bo‘lsa, unda kompleks hosil bo‘lish jarayonida ular metallning bog‘lanmagan orbitallariga yaqin bo‘ladi. Natijada, itarish energiyasi d- orbitallarning beqarorlashishiga olib keladi va ulardan elektronlar metallning oksidlanish darajasining mos ravishda oshishi bilan osongina yo‘qolishi mumkin. Metall ionining musbat zaryadining bu ko‘payishi, o‘z navbatida, uning qutblantiruvchi kuchining oshishiga olib keladi, bu esa kuchli bog‘lanish hosil bo‘lishiga yordam beradi. Shunday qilib, bunday ligandlar metallning yuqori oksidlanish darajasini barqarorlashtiradi. Bunday ligandlarga F va O² kabilar kiradi.⁻ ⁻

Masalan, ftorid kompleksi uchun oksidlanish-qaytarilish potentsiali qiymati quyidagicha bo’ladi: [FeF ]³ + 6H O + ē = [Fe(H O) ]² + 6F ₆ ⁻ ₂ ₂ ₆ ⁺ ⁻ ᵩ = 0,40 B Jumladan akvakomplekslar uchun esa bu qiymat: [Fe(H O) ]³ + ē = [Fe(H O) ]² ₂ ₆ ⁺ ₂ ₆ ⁺ ᵩ = 0,77 B Ftorid bilan yuqori oksidlanish darajalarini barqarorlashtirishga: [AuF ] , [NiF ]³ , [PtF ]² , [MoF ] , ₄ ⁻ ₆ ⁻ ₆ ⁻ ₆ ⁻ [TaF ]³ kabi kompleks anionlarni ham misollar sifatida ₈ ⁻ keltirish mumkin. Yaxshi qabul qiluvchi ligandlar quyi oksidlanish darajalarida (hatto nol va manfiy zaryadli) metallar bilan barqaror komplekslar hosil qiladi. Bunday ligandlar CO va NO . Ular hosil qiladigan komplekslarga [Fe(CO) ], ⁺ ₅ [Co(CO) (NO)] lar misol bo’ladi. ₃

CN ioni nisbatan yomon akseptor bo‘lib, uni yanada elektromusbat qiladi. Natijada, uning quyi ⁻ oksidlanish holatidagi metallar bilan komplekslari mos keladigan karbonil va nitrozillarga qaraganda kamroq barqarordir. Ammo CO, NO , CN ligandlar ichida u eng asosiy bo‘lganligi sababli, u eng yaxshi ⁺ ⁻ σ-donor hisoblanadi va yuqori oksidlanish darajalarida metallar bilan nisbatan barqaror komplekslarni hosil qiladi, masalan: [Fe(CN) ]³ , [Mo(CN) ]⁴ . ₆ ⁻ ₈ ⁺ Tizimning standart oksidlanish-qaytarilish potentsiali qiymati: [Co(H O) ]³ + ē = [Co(H O) ]² ₂ ₆ ⁺ ₂ ₆ ⁺ ᵩ = 1,82 В . Bu Co (II) akvakomplekslarining barqarorligini ko‘rsatadi. Biroq, ortiqcha ionlar mavjud bo‘lganda, CN- potentsiali -0,83 V ga teng bo‘ladi, bu [Co(CN) ]³ komplekslarining yanada barqarorligini isbotlaydi. ₆ ⁻ Kompleks shakllanish holatida qo’shilgan oksidlanish-qaytarilish tizimining potentsiali sezilarli darajada pasayishi mumkin. Ushbu hodisa, masalan, oltinni boyitishning texnologik jarayonida qo‘llaniladi. Ma’lumki, normal sharoitda oltin havodagi kislorod bilan oksidlanmaydi, bu quyidagi tizimlarning standart oksidlanish-qaytarilish potentsiallari qiymatlariga mos keladi: [Au+∙aq] + ē = Au + aqua φ˚ = 1,69 B . O + 4H O + 4ē = 6H O ₂ ₃ ⁺ ₂ φ˚= 1,23 B .

Shu bilan birga, metallik oltinni kislorodni o’z ichiga olgan siyanid eritmasi bilan qayta ishlash oltinni kompleks ion [Au(CN) ] sifatida eritmaga o’tkazadi.₂ ⁻ 4Au + O + 8CN + 2H O=4[Au(CN) ] + 4OH ₂ ⁻ ₂ ₂ ⁻ ⁻ Kislorod oksidlovchi vosita sifatida oltinni oksidlash darajasi +1 bo’lgan ionlarga aylantiradi, ularning konsentratsiyasi komplekslanish tufayli sezilarli darajada kamayadi. Kompleksning barqarorlik konstantasi; β = 10²⁸ mol•l. ga teng ₂ Aytaylik, konsentratsiyalar [CN ] = 1 mol/l va [Au(CN)² ] = 10 ² mol/l bo‘lsin. ⁻ ⁻ ⁻ Keyin [Au ] = 10 ³ mol/l va bu tizimning potentsiali: ⁺ ⁻ ⁰ φ=φ˚ + 0,059 lg [Au+] =1,46 – 30‧0,059= -0,31 B bo‘ladi. Shuning uchun O /H O tizimining ₂ ₂ potentsiali erigan kislorodning quyi konsentratsiyasida ham oltinning oksidlanishini ta’minlash uchun yetarli bo‘ladi. Metall fermentlardagi d-elementlarning ko‘plab oksidlanish - qaytarilish juftlari uchun potentsial qiymatlar elektronlarni tashishda, molekulyar kislorodni tashishda yoki metall fermentlarning kislorod bilan oksidlanish qobiliyatini oshirish mumkin bo‘lgan rolni aniqlaydi.

D-element komplekslarining oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining ikki turi mavjud. Bir holda, elektronning uzatilishi ligandlarda o‘zgarishlarga olib kelmaydi, faqat metallning oksidlanish darajasi o‘zgaradi. Boshqa turga reaksiyalar kiradi, bu jarayonda elektron uzatilishi bilan bir vaqtda muvofiqlashtirilgan guruhlarda o‘zgarishlar yuz beradi. Birinchi turdagi reaksiyalarga quyidagi reaksiyalar misol bo‘la oladi: [Co(CN) ]³ + ē =[Co(CN) ]² ₆ ⁻ ₆ ⁻ [Fe(CN) ]³ +ē =[Fe (CN) ]⁴ ₆ ⁻ ₆ ⁻ Belgilangan siyanid yordamida elektron almashinuvi juda tez sodir bo‘lishi ko‘rsatildi. Ikkinchi turdagi reaksiyalardan biri xrom kompleksining oksidlanishi [Cr(H O) ]² kobalt kompleksi [Co(NH ) NCS]² . Ushbu reaksiya natijasida ₂ ₆ ⁺ ₃ ₅ ⁺ [Cr(NH ) NCS]² hosil bo‘ladi, ammo asl mahsulot tiosiyanat kompleksi bo‘lib, ₃ ₅ ⁺ unda tiosianat oltingugurt atomi bilan bog‘langan. Bu [(NH ) CoNCSCr(H O) ]⁴ o‘tish holatida ko‘prik tiosiyanat guruhini o‘z ichiga ₃ ₅ ₂ ₅ ⁺ oladi, - degan taxminni isbotlaydi.

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining haqiqiy mexanizmlari asosan ushbu bo‘linishga mos keladi. Reaksiyalarning ichki sfera mexanizmlari oksidlovchi va qaytaruvchi vosita ikkala metall ionlarining koordinatsiya sohasi uchun umumiy bo‘lgan ko‘prik ligandi bilan bog‘langan, chunki bu reaksiyalarning oxirgi qismida sodir bo‘ladi. Elektronning uzatilishi ikkala metall ionlarining bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan koordinatsion sohalari orqali amalga oshirilsa, tashqi sfera mexanizm bilan shug‘ullaniladi. Ushbu mexanizm orqali, xususan, reaksiya sodir bo‘ladi: [Fe(CN) ]³ +ē =[Fe(CN) ]⁴ . ₆ ⁻ ₆ ⁻ Shuni ta’kidlash kerakki, tashqi sferik mexanizm bilan vodorod ioni tez-tez uzatiladi. Ushbu turdagi odatiy reaksiyaning o‘tish holati quyidagicha izohlanadi: (H O) – Fe² - (OH) ··· H ··· (OH) – Fe³ (H O) . ₂ ₅ ⁺ ⁺ ₂ ₅ Eksperimental ravishda tashqi sfera mexanizmni ichki sfera mexanizmdan ajratish ko‘pincha oson emas. Agar reaksiya tezligi ikkala koordinatsion qobiqdagi ligandlarni almashtirish tezligidan katta bo‘lsa, unda biz tashqi sfera mexanizm haqida ishonch bilan gapirishimiz mumkin

Yuqorida aytilganlarning aksariyati metall ionlari ishtirokidagi biologik oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari bilan bevosita bog‘liqdir. Sitoxromlar bir-biri bilan tashqi sfera mexanizm orqali reaksiyaga kirishadi, garchi oddiy va uzun ko‘priklar hosil bo‘lishi bilan ichki sfera reaksiyalar holatlari ma’lum bo’lsada. Kengaytirilgan va qo’shilgan ko‘priklarni o‘z ichiga olgan reaksiyalar, ayniqsa, biologik tizimlarga xosdir. Biologik oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining o‘ziga xos xususiyati ularning yuqori tezligidir. Shuning uchun oddiyroq tizimlarda reaksiya tezligini belgilovchi omillarni baholash muhimdir. Tashqi va ichki sfera reaksiyalarning tezligi ligandlarning tabiatiga bog‘liq. Agar kompleks tarkibida siyanid yoki dipiridil kabi kuchli qutblangan ligandlar bo‘lsa, elektronning tashqi sfera mexanizm orqali uzatilishi tezroq bo‘ladi. Ichki sfera reaksiyalarining tezligi ligandning boshqa metall markazi bilan ko‘prik hosil qilish qobiliyatiga bog‘liq. [Cr(H O )]² kompleks [Co(NH ) NCS]² oksidlanish reaksiyasi quyi tezlikda ₂ ₆ ⁺ ₃ ₅ ⁺ davom etadi, chunki oltingugurt bilan bog‘langan xrom (II) tiosiyanat kompleksining hosil bo‘lishi noqulay hisoblanadi.

Ko‘prik hosil qila oladigan ligandning yo‘qligi, ligandlar qutblana olmaydigan holatlarda ham reaksiyani tashqi sfera mexanizmga o‘tishga majbur qiladi. Shubhasiz, bunday hollarda oksidlanish- qaytarilish reaksiyasi juda sekin bo‘ladi, chunki [Co(NH ) ]² va [Co(NH ) ]³ o‘rtasida elektron ₃ ₆ ⁺ ₃ ₆ ⁺ almashinuvi sodir bo‘ladi. Reaksiya tezligiga boshqa omillar ham ta’sir qiladi. Shunday qilib, kobalt (II) va kobalt (III) komplekslari o‘rtasida elektronning uzatilishi yuqorida aytilganidan ham sekinroq bo‘ladi. Buning sababi shundaki, kobalt (II) komplekslari yuqori spinli, kobalt (III) esa deyarli har doim quyi spinli. Shunday qilib, elektron yo‘qolganda kobalt (II) kompleksi yuqori spinli kobalt (III) kompleksini hosil qiladi. Xuddi shunday, kobalt (III) dan quyi spinli kobalt (II) komplekslari olinadi. Reaksiya jarayonida mahsulotlar elektron qo‘zg‘alish holatida hosil bo‘lganligi sababli, uni faollashtirish energiyasi sezilarli darajada yuqori bo‘ladi.

Похожие

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari

Tuproq eritmasi tuproqdagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlari

Uchinchi va to`rtinchi guruh kationlari analizining nazariy asoslari

“Elektroliz va uning ahamiyati” mavzusini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning o‘rni

Organik birikmalarda uglerod atomining gibridlanishi