Kimyodan nobel mukofoti -2016 - Химия - Презентации

Kimyodan nobel mukofoti -2016

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

369.9501953125 KB

Kimyodan nobel mukofoti — 2016

2016-yilda Nobel mukofoti uchun Jan-Per Savaj (Jean-Pierre Sauvage), ser Jeyms Frezer Stoddart (Fraser Stoddart) va Bernard Lukas Feringa (Bernard L. Feringa) MOLEKULYAR MASHINAlarni yaratganligi va sintezini amalga oshirganliklari uchun loyiq topildilar. Nomzodlarning ismlari 5-oktabrda e ´lon qilindi. Bu olimlar molekulyar mashinalarni muvozanat holatidan chiqarish va buning natijasida esa ularni harakatini nazorat qilish imkoni tug´ilishini aniqlash tadqiqotlari uchun taqdirlandilar. Bu birikmalar dvigatellarning miniatyura shaklida namoyon bo´lishidir. Bu qurilmalar yangi materiallar, datchiklar (uzatuvchilar) va energiyani saqlovchi sistemalar uchun asos bo ´lib xizmat qilishi mumkin.

Molekulyar mashinalar yaratish yo´lidagi birinchi qadam 1983-yilda Savaj tomonidan amalga oshirilgan. U ikkita halqasimon molekulalarni bog´ladi va katenan deb ataluvchi zanjir olishga muvaffaq bo´lgan. Bu sistemalarda molekulalar kovalent bog´lar bilan emas, balki mexanik bog´lar bilan birikkan, bu esa molekulalarga nisbatan erkin harakat qilishga imkon beradi. 1991-yilda Stoddart gantelsimon shakldagi va halqasimon molekuladan tashkil topgan sinf birikmalar, ya‘ni ilk rotaksanni yaratdi. Uchinchi nomzod –Bernard Lukas Feringa molekulyar dvigatelni yaratdi. Bu yil pul mukofotining umumiy miqdori 8 million shved kronini (tahminan 953 ming AQSH dollari ) tashkil etadi. Mukofotni Shvetsiya Qirollik Fanlar Akademiyasi ta´sis etadi. 2016-yilda jami 273 ta olim Nobel mukofoti nominanti etib qayd etilgan.

2015-yilda kimyodan Nobel mukofoti laureatlari sifatida shvetsiyalik Tomas Lindal (Tomas Lindahl), amerikalik Pol Modrich (Paul Modrich) va turkiyalik Aziz Sanjar (Aziz Sancar) shikastlangan DNK ni tiklash mexanizmi va genetik informatsiyani himoya qilish tadqiqotlari uchun loyiq topilganlar. 2016-yilning 10-dekabrida (Alfred Nobelning vafot etgan kunida) rasmiy taqdirlash marosimi o´tkaziladi. Mukofotni laureatlarga Shvetsiya Qiroli Karl Gustav XVI topshiradi. Sovet ittifoqining yagona Nobel mukofoti sohibi - Nikolay Semyonovdir. U 1956-yilda angliyalik Siril Xinshilvud (Cyril Hinshelwood) bilan kimyoviy o´zgarishlar mexanizmlarini tadqiq etganliklari uchun ushbu mukofotni olishgan. Semyonovning asosiy hissasi shundan iboratki, u zanjirli reaksiyalar nazariyasini yaratgan. Rossiya Fanlar Akademiyasining Fizikaviy kimyo instituti uning nomi bilan ataladi.

Molekulyar mashinalarning sintezi- Organik kimyodagi yagona soha emas, uni molekulyar darajadagi muhandislik deb qarash mumkin, bunda insonlar molekulalar dizaynini noldan boshlashadi va ko´zlangan molekulani yaratmaguncha hotirjam bo´lmaydilar. Tabiatda albatta bunday molekulalar mavjud (masalan, hujayra oqsillari- miozin, kinezin, yoki ribosomalar) bo ´lib, bu darajadagi murakkab molekulalar yaratish uchun insonlardan ancha mehnat talab etiladi. Shuning uchun hozircha molekulyar mashinalarni- boshidan oxirigacha inson aqlining mevasi, tabiatga taqlid etish yoki kuzatiladigan tabiiy hodisalarni tushuntirishdan iborat deyish mumkin.

Demak, bu yerda shunday molekulalar haqida gap ketyapdiki, bu molekulaning bir qismi boshqa qismiga nisbatan tashqi ta´sir va issiqlik ta ´sirida nazorat qilinadigan darajada harakat qiladi. Bunday molekulalarni yaratish uchun Sovaj, Stoddart va Feringa har xil prinsiplarni o´ylab topishdi. 1-Rasm. Elektron oladigan yoki beradigan 2 ta halqa va mis ionidan tarkib topgan Katenan . (Cu+) zaryadli mis (Cu2+) zaryadli misga nisbatan kam sonli azot atomlari bilan bog´lanishga ´´moyil´´ bo´ladi. Halqalarning birida 2 ta turli soha bor – birinchisida ligand 2 ta azot atomi bilan, ikkinchisida esa 3 ta azot atomi bilan bog´langan. Bunda, misning oksidlanish/qaytarilish jarayonida halqa aylanayotganda unga mos keladigan sohasi bilan ´´ilinib qoladi´´. Natijada aylanish har ikki tarafga ham sodir bo´lishi mumkin.

Sovaj va Stoddart mexanik ulangan molekulalar: katenanlar – bir-biriga nisbatan aylanuvchi ( 1-rasm ) ikki yoki undan ko´p ulangan molekulyar halqalar va rotaksanlar – ikki qismdan iborat molekulalar bo´lib, chetlarida hajmdor guruh (stopperlar) tutgan bo´lib, halqa chiqib ketmasligini ta´minlaydi ( 2-rasm ), bunda birinchi qism (halqa) ikkinchisi (to´g´ri asos) bo´ylab aylanishi mumkin. 2-Rasm. Rotaksan (´´molekulyar porshen´´), chiziqli molekula va musbat zaryadlangan halqadan iborat bo´lib, u kremniyli hajmdor guruhlar ta´sirida tushib qololmaydi. Chiziqli molekulada ikkita benzolli halqa mavjud: bittasi azot atomlari orasida ikkinchisi esa kislorod atomlari orasida joylashgan. Azot atomlari oson oksidlanadi (elektron beradi), bunda musbat zaryadlangan molekula hosil bo´ladi. Kislorod atomlari esa bunday qilolmaydi, ammo o´zlarining yuqori elektromanfiyliklari tufayli benzol halqasi elektronlarini neytral azot atomlariga nisbatan ko´proq tortadi. Musbat zaryadlangan halqa chiziqli molekulaning ko´proq musbat zaryadlangan sohasidan itariladi. Ya´ni, chiziqli molekula oksidlanganda ( tepada ) halqa kislorod atomlari bilan bog´langan benzol halqasi tomon siljiydi, chiziqli molekula neytral bo ´lganda ( pastda ) esa halqa uchun azot bilan bog´langan benzol halqasi ´´komfort´´ (qulay) bo´ladi.

Feringening yondashuvi prinsipial boshqacha va „elegant“ bo´lgan ( 3-rasm ). Feringening molekulyar motorida molekulaning bir-biriga nisbatan harakatlanadigan qismlari bir-biri bilan mexanik emas, balki haqiqiy kovalent bog´ - C=C bilan bog´langan. Tashqi ta´sirlarsiz guruhlarning qo´shbog´ atrofida aylanishi mumkin emas. Bunday tashqi ta´sir bo´lib ultrabinafsha nurlari xizmat qilishi mumkin: ya´ni bu nurlar qo´shbog´dagi bir bog´ni uzib sekundlar ulushida aylanish sodir bo ´lishiga olib kelishi mumkin. Bunda Feringe molekulasining barcha holatlarida struktura keskinlashadi va qo´shbog´ uzunlashadi. Molekula aylanayotganda eng kam qarama-qarshilik mavjud bo´lgan holatga erishishga intiladi. Bunga erishish molekula uchun juda qiyindir va molekula har bir bosqichda aynan bir tomonga buriladi. 3-Rasm. Feringening molekulyar motorini ishlash prinsipi. UB – nurlanish vaqtida har safar 180° ga burilish sodir bo´ladi, buning natijasida esa qo ´shbog´ qaytariladi va yanada zo´riqqan ( напряженная ) molekula hosil bo ´ladi. Ushbu zo ´riqishni yo´qotish uchun molekula issiqlik energiyasi hisobiga yana ozgina aylanadi va keyingi nurlanish davomida aylanish uchun faqat bitta yo´l qoldiradi.

2014-yilda ko‘rsatilganidek, qisman modifikasiyalangan motor 1 soniyada 12 millionta aylanma harakat qilishi mumkin ( J. Vachon va b., 2014 ). Feringa motorini bundan ham chiroyli tarzda oltin yuzasidagi „ nanomashina “ ko‘rinishida tasvirlash mumkin ( 4-Rasm ). Uzun molekulaga g‘ildirak shaklida bog‘langan 4 ta motor bir tomonga aylanadi va „ mashina “ oldinga harakatlanadi. 4-Rasm. Oltin yuzasidagi nanomashina. Hozirgi vaqtda UB- nurlari o‘rniga yorug‘lik nuri bilan faollashtirish mumkin bo‘lgan molekulyar motorni ishlab chiqish ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu motor yordamida quyosh energiyasini mexanik energiyaga aylantirish mumkin bo‘ladi, bu esa elektr energiyani minimallashtiradigan mutlaqo tenggi yo‘q usuldir.

Yaqinda (2016) Amerika Kimyo Jamiyati Jurnalida ( Journal of the American Chemical Society , JACS ) Feringa motor dizaynini ko‘rsatdi ( 5-Rasm ), unga ko‘ra motorni aylanish tezligini kimyoviy ta‘sir yordamida nazorat qilish mumkin. Molekulyar motorlarga effektorlar (rux, palladiy yoki platina dixloridlari) molekulasini qo‘shilishi natijasida motorlar konformasiyasini o‘zgartiradi, bu esa aylanishni osonlashtiradi. O‘lchashlar shuni ko‘rsatdiki, 20°C da uch xil tekshirilgan effektorlardan Pt bilan eng tez aylanadi (0,13 Hz chastota bilan), biroz sekinroq — Pd bilan (0,035 Hz) va eng past tezlik — Zn bilan (0,009 Hz) sodir bo‘ladi. Motorning effektorsiz maksimal tezligi — 0,0041 Hz ni tashkil etadi. Motor tuzilishni effektorli va effektorsiz kvant-mexanik hisoblashlar olib borilganda ham kuzatilgan holatlar to‘liq tasdiqlandi. Hisoblashlardan konformasiyaning qanday o‘zgarishi va aylanish qanchalik osonlashishi yaqqol ko‘rinadi. 5-Rasm. Effektor – molekulasi bilan bog‘langan molekulyar motor (L1) aylanishining tezlashishi (bu yerda metall dixloridlar - MCl 2 , = Zn (rux), Pd (palladiy) yoki Pt (platina)). Motorda 2 ta azot atomi bo‘lib, ular М metallar bilan bog‘lana oladi. Effektor qo‘shilganda molekulyar motorning konformasiyasi o‘zgarib aylanish osonlashadi. Effektorlarni motor eritmasiga boshqa molekula qo‘shish bilan olib tashlash mumkin, bunda qo‘shilgan molekula motorga nisbatan effektor bilan kuchliroq bog‘lanadi.

Xulosa qilib aytish mumkinki, molekulyar motorlar kundalik hayotimizda keng qo‘llanilmayotgan bo‘lsada, yaqin kunlarda biz ularning faol qo‘llanilishini ko‘ramiz. Foydalanilgan manbalar: 1) The Nobel Prize in Chemistry 2016 — Nobel qumitasining rasmiy xabari. 2) Molecular Machines — Nobel qumitasi tomonidan tayyorlangan nomzodlar haqidagi to’liq sharh. 3) Adele Faulkner, Thomas van Leeuwen, Ben L. Feringa, and Sander J. Wezenberg. Allosteric Regulation of the Rotational Speed in a Light-Driven Molecular Mot or // Journal of the American Chemical Society . September 26, 2016. V. 138 (41). P. 13597–13603. DOI: 10.1021/jacs.6b06467. E‘tiborlaringiz uchun rahmat!

Похожие

Maxsus xossali polimerlar

ChemOffice dasturida kimyoviy birikmalarninig uch o’lchamli tasvirini yaratish

Biokimyo fanining predmeti, rivojlanish tarixi

O’zbekiston Respublikasining kimyo sanoatining rivojlanishi haqida

Anionli polimerlanish