logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Химия
  4. Inert gazlar

Inert gazlar

Загружено в:

23.05.2023

Скачано:

0

Размер:

315.3505859375 KB
Скачать
Inert gazlar Reja: 1.Inert gazlarning sanoat miqyosidagi ahamiyati . 2.Inert gazlarning tabiatda tarqalishi. 3.Inert gazlarning eng muxim birikmalari. 0102 0B 0E0F01 01 180F01 1A0F01 I.1 Inert gazlarni tabiatda tarqalishi D.I.Mendeleyev davriy sistemasining VIII- gruppasining asosiy gruppachasida oltita element joylashgan. Bular geliy – He, neon – Ne, argon – Ar, kripton – Kr, ksenon – Xe, radon – Rn. Bu gruppacha elementlari inert(nodir) gazlar nomi bilan yurutiladi. Inert gazlar deb atalishiga sabab ular boshqa elementlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Shu bilan birga, inert gazlarning boshqa xususiyati ham bor, bu xususiyat shundan iboratki, ularning molekulalari faqat birgina atomdan tuzilgan, boshqacha aytganda, ularning atomlari o`zaro birikkan emas. Ular gazsimon elementlar bo`lib ularning nomlari xossalarini yoki tabiatda tarqalishini, nodirligini ifodalovchi yunoncha so`zlardan olingan. Masalan: Geliy – quyosh, neon – yangi, argon – yalqov, kripton – yashirin, ksenon – begona va radon – nur(shu’la sochish) so`zlaridan kelib chiqqan. Oltita nodir gazning beshtasi02 13 0907 23 0907 02 07 2C1A 171C0C06251A0C0A0C 1A0C0A07 0E1C 051C 31 2511 1D120D10100A05 (He, Ne, Ar, Kr, Xe ) 1894-1898- yillarda havo azoti zichligi tekshirish natijasida kash etilgan ( geliyning spektri 1868- yildayoq ma’lum edi ) . Oltinchi gaz – radon esa 1900- yilda radioaktiv hodisalarni tekshirish natijasida kashf etildi. Lekin shuni aytib o`tish kerakki, nodir gazlarning mavjudligini 1884- yilda rus olimi N.A.Morozov oldindan bashorat qilgan edi. Oltita nodir gaz Davriy sistemada I – VI davrlarining eng ohirida joylashgan. Bu elementlar atomlarining tashqi elektron qavati tugallangan bo`lib, 8 ta elektrondan (geliydan tashqari, geliyning tashqi qavatida faqat ikkita (s) elektron 1s elektron joylashgan) ns tuzilan. Bu elementlar atomlarining geliydan radonga tomon yadro zaryadi, atom radiuslari, qutblanishi ortib boradi. Shu qatorda bu elementlarning reaksiyaga kirishuvchanligi ham ortib boradi, ionlanish patensiali esa kamayib boradi.29 0B 0334 04 33 121C 0A 150D 33 1C12 06 29 29 1F1A0406 0B 100A 1C07 Radonning ionlanish patensiali ksenonning ionlanish patensialidan kamroq bo`lsa ham, radioaktivligi sababli radon xossalari ksenonga nisbatan kamroq o`rganilgan. Xozirgi vaqtda nodir gazlarning xossalari asosan ksenon misolida o`rganilgan. Nodir gazlarning atomlarining ionlanish energiyasi juda yuqori, elektronga moyilligi esa juda kichik. Ularning molekulalari odatdagi sharoitda bir atomdan tuzilgan. Atomlarida juftlanmagan elektronlar bo`lsa ham, ksenon va radonning ftor bilan hosil qilgan birikmasi ( XeF , Xe F ), ksenonning ftor va kislorod bilan hosil qilgan birikmasi ( XeF O ) olingan. Nodir gazlar ma’lum sharoitda suv bilan klatratlar, ya’ni gidratlar hosil qiladi: Ar • 6H O, Kr • 6 H O, Xe • 6 H O Ushbu birikmalar hosil bo`lishida valent bog`lar hosil bo`lmaydi, ammo muz tuzilishidagi bo`shliqlar klatratlar hosil qilishda alohida ahamiyatga ega. Inert gazlarni organik moddalar fenol, toluol bilan hosil qilgan birmuncha barqaror molekulyar birikmalari ham olingan. Nodir gazlarning oltitasi ham havo tarkibida uchraydi. Ular birgalikda hajm jihatidan havoning 1℅ ini tashkil qiladi. Shu jumladan: geliy 0.0005℅, neon 0.0018℅, argon 0.9325℅, kripton 0.000108℅, ksenon 0.000008℅, radon 7•10 ℅ bo`lishi ma’lum. Boshqacha aytganda, 1m havoda 9.3 litr Ar, 16 ml Ne, 5 ml He, 1 ml Kr, 0.08 ml Xe va 1sm havoda 1 – 2 atom Rn bordir. 231C0F0D0704090A0B 1A1D12070A150F0D01 120A161C050D050904 09060C0D15043801 25070D1B 403B 1F1C1112100A1D120A04 033704 3D04 0304 Element Tartib raqami Tuzilishi Atom radiusi,nm Ionlanish patensiali He 2 1s 0.122 2372 Ne 10 2s 2p 0.160 2081 Ar 18 3s 3p 0.192 1521 Kr 36 3d 4s 4p 0.198 1350 Xe 54 4d 5s 5p 0.218 1171 Rn 86 5d 6s 6p _ 1037 Geliy Geliy elementining ochilish tarixi. Ayrim tarixiy kitoblarda yozilishicha, 1868-yil 18- avgust kuni fransuz astronomi J.Jansen Hindistonda to`la quyosh tutilishini kuzatadi va quyosh xromosferasi (rangdor qobig`i) spektrini tadqiqlaydi. U quyoshning nurlanishi chiziqli spektrida yorqin sariq chiziqni oshkor qiladi, uni D deb belgilaydi, u natriyning (sariq) D chizig`iga mos tushmaydi. Jansen bilan bir vaqtda mazkur chiziqni ingliz astronomi N. Loker ham ko`radi, uning no’malum elementga tegishli ekanini tushunadi. Shu yilning 26- oktyabr kuni J.Jansen va N.Lokerning xatlari Parij akademiyasida o`qiladi, ularda yuqorida aytilgan hodisa bayon qilinadi. Quyoshda bu yangi elementning kashf qilinishi sharafiga mahsus medal(nishon) chiqariladi. Bu tarixiy hikoyada hamma gap ham to`g`ri emas ekan. D.N.Trifonov, V.D.Trifonov kitobida N. Loker quyosh tutilganda Xind okeani qirg`og`ida bo`lmagan va binobarin, to`la quyosh tutilishini kuzatmagan deyiladi. J.Jansen kuzatgan hodisa quyosh tutilganidan keyin kuzatilgan ekan. Xaqiqiy axvol bunday bo`lgan. J.Jansen birinchi marta quyosh protuberanslarini (cho`g`lanma quyosh moddasining juda ulkan otilmalarini) Quyosh tutilishidan keyin kuzatgan va ular tabiatini baholay olgan. Neon. Neon elementining ochilish tarixi. Bu elementni 1898 yilda V.Ramzay va M.Travers kashf qilgan. Mazkur hodisa kripton kashf qilinishidan bir necha kun o`tgach yuz bergan. Olimlar suyuq argon bug`langanida hosil bo`ladigan gazning birinchi pufaklarini ajratib olib uning spektrini tekshirganlar va bu spektr mazkur gaz tarkibida yangi element borligini ko`rsatgan. V.Ramzay hikoyasi: Biz birinchi marta uning (yangi elementning) spektrini ko`zdan kechirayotganimizda shu joyda mening 12 yoshli o`g`lim turgan edi. Ota, bu chiroyli gazning nomi nima? Deb so`radi o`g`lim. Men “hali unga nom berilgani yo`q” dedim. – Nimaga, bu holda uni Novum deb atasa bo`lmaydimi, ota? – Bu to`g`ri kelmaydi, chunki Novum yunon so`zi emas dedim, biz uni neon (neos) deb ataymiz, u yunoncha so`z bo`lib yangi ma’nosini anglatadi. Mana shu tarzda yangi gaz o`z nomini oldi. Davriy sistemadagi o`rni. Atomining tuzilishi. Kimyoviy belgisi – Ne. Neon Mendeleyev davriy sistemasining 2 davr VIII guruh asosiy guruhcha elementi bo`lib, tartib raqami 10, atom massasi 20.179. 1m havoda 16 sm ga yaqin neon bo`ladi. Elektron konfiguratsiyasi quyidagicha:   Argon Argon elementining ochilish tarixi. G.Kavendish (1785) o`zining laboratoriya yozuvlaridan birida ta’kidlashicha, u nitrogen (azot) bilan ortiqcha oksigen aralashmasidan elektr uchqun o`tkazganda aralashmaning dastlabki hajmining 1/125 qismidan ko`p bo`lmagan miqdorda qoldiq (pufak) olgan. Bu sirli pufak elektrik razryadning keyingi davomida o`zgarmay qolgan. 1880 yillar boshida V.Ramzay G.Kavendish tajribasi tafsifiga e’tibor beradi (uni tarixiy kitobdan topib oladi). Ammo, u bu tajribani takrorlashni o`z laborantkasi K.Vilyamsga buyuradi. Bundan, hech yangilik chiqmagan bo`lsa kerak. Ingliz fizigi J.Reley gazlarning zichligini (elementlarning atom massalarini) aniqlashga bag`ishlangan ko`p tajribalar o`tkazadi. Ularni aniqlaganda atomlar massalari (H atomi massasiga nisbatan) butun sonlar bo`lib chiqmagan. Vaholanki, ingliz shifokor V.Praut 1815-1816 yillarda barcha kimyoviy elementlar atomlari hidrogen atomlaridan tarkiblangan deb aytgan edi. V.Prautning xaq-noxaqligini isbotlash uchun gazlar tarkibi va tabiatini yangitdan tadqiqlab chiqish talab qilinardi. Kripton. Kripton yunoncha “kryptos” – yashirin degan ma’noni bildiradi. Kripton elementining ochilish tarixi. V.Ramzay argon va geliyni kashf qilgandan so`ng yangi elementlarni davriy tizimda joylashtirish masalasiga duch keladi. V.Ramzay ularni boshqa elementlar qatorida atom massalari ortib borishi tartibida joylashtiradi. Bunda geliy va argon orasida bo`sh katak qolayotgani ma’lum bo`ladi. Argonning pastida brom va rubidiy orasida, ya’ni pastroqda, yod bilan seziy orasida ham bo`sh joylar bor edi. Bu hol inert gazlar davriy tizimining alohida guruxini tashkil etadi degan fikrga olib keladi. Turli temperatuealarda suyulgani sababli ularni bir-biridan ajratish qiyin emas edi. 1898 yil iyulida V.Ramzay va uning assisenti M.Travers suyuq havoni bug`lantirish va uni ayrim fraksiyalarga(qismlarga) ajratish bilan shug`ullandilar. Ular yarim kechagacha 50 dan ortiq fraksiya oladilar; ohirgi fraksiyada N°56 spektroskopik usul bilan kriptonni topib oladilar. Yangi element (gaz) kripton deb ataladi, u yunonchada sirli, yashirin degan ma’noni anglatadi. Ksenon. Ksenon elementining ochilish tarixi. Bu element V.Ramzay va M.Travers tomonidan 1900 yilda kashf qilingan. Ular suyuq havoni haydab (bug`lantirib), uni ayrim qismlarga (fraksiyalarga) ajratishgan 57- raqamli fraksiyaning spektrini olimlar kuzatishgan. Bu spektr o`ziga xos bo`lgan va ular yangi gaz bo`lsa kerak degan xulosa qilishgan (1898), ammo toza ksenon 1900 yilda olingan. “Ksenon” nomi yunoncha ksenos so`zidan olingan bo`lib - begona (notanish) degan ma’noni anglatadi. Davriy sistemadagi o`rni. Atomining tuzilishi. Ksenon kimyoviy belgisi – Xe. Ksenon davriy sistemaning 5 davr VIII guruh asosiy guruhcha elementi, tartib raqami 54, atom massasi 131.30. Olinishi. Sanoatda suyuq havodan olinadi. Ishlatilishi. Ksenon elektrvakuum texnikada va gaz yorug`lik lampalarida ishlatiladi. Fizik xossalari. Ksenonning atom radiusi 0.218 nm, ionlanish patensiali 12.13 eV, qaynash temperaturasi - 108°C, qotish nuqtasi - 112°C. bir litr suvda 0°C da 500 ml ksenon eriydi. Kimyoviy xossalari. Kislorod platina geksaftorid bilan odatdagi temperaturada reaksiyaga kirishib, [ O │ PtF ] tarkibli qovoq rang kristall hosil qilishi kashf etilganidan keyin, 1962-yilda kanadalik olim Bartlett kislorod molekulasining ionlanish patensiali (12.2 eV), ksenon atomining ionlanish patensiali (12.13 eV) ga yaqin ekanligiga asoslanib, ksenon ham PtF bilan kimyoviy birikma hosil qilishi kerak, degan mulohazaga keldi. Bartlett Xe bilan PtF dan qizil kristall modda XePtF hosil qilib, o`z taxminini to`g`riligini isbotladi. Bartlett Xe[PtF 6 ] ni sintez qilgani uchun unga Nobel mukofati berilgan. Reaksiya tenglamasi quyidagicha: Xe + PtF 6 → Xe[PtF 6 ] Radon. • Radon elementining ochiilish tarixi. Mariya va Pyer Kyurilar radioaktiv moddalarning havoni ionlashtirishini tadqiqlab radioaktiv manba yaqinida bo`lgan turli jismlar radioaktivlik xossalariga ega bo`lib qolishi va bu xodisa radioaktiv manba uzoqtirilganidan bir muncha vaqt keyin saqlanib qolinganini payqaydilar. • M.Kyuri bu xodisani ta’sir ostida yuzaga kelgan (induksiyalangan) aktivlik deb atagan. 1899-1900 yillarda E.Rezerford va R.Ouen bu xodisani shunday tushuntirmoqchi bo`ladi: • Radioaktiv jism qandaydir bir radioaktiv oqim (emanatsiya) paydo qiladi va u atrofdagi jismlar ichiga kiradi. Ko`p o`tmasdan E.Rezerford va F.Soddi isbot qilishicha, bu oqim- emanatsiya gazsimon modda bo`lib, Boyl qonuniga bo`ysunadi va sovutilganda suyuq holatga o`tadi, uning kimyoviy xossalarini o`rganish u 222 atom massali inert gazdan iborat ekanligini tasdiqladi. • Radiydan bu emanatsiyaning – elementning hosil bo`lishida geliy (He) ajralib chiqadi degan xulosaga kelingan: • Ra → Rn + He (anig`i 226 88 Ra → 230 86 Rn + 4 2 He) •   Qisqa vaqtdan so`ng bu xodisani V.Ramzay va F.Soddi tajribada tasdiqlagan. Dastlab bu moddaga emanatsiya nomi berlga06 0B 01 0B0816 0404 120A 070A0F 0E0D07 01 04 14 03343535190335383804 01 04 280A0F0D 1E 06 121C0C 06 01 04 280A0F0D 0F06 01 280A 3F 3434 04 3F 34 280504 36 3F 21 01 49 43 171C • Inert gazlar ham boshqa elementlar kabi o’z o’rni va o’z ahamiyatiga ega. Inert gazlar ahamiyati jihatidan sanoatdagi mahsulotlardan qolishmaydi. Chunki ilm – fan rivojlangan keyingi davrlarda insonlarni ham ehtiyojlari shunga mos ravishda ortib bormoqda. Misol uchun : insoniyatni oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqa mahsulotlar bilan ta’minlash muammoga aylanib bormoqda. Shu qatorda elektr energiyasi ham. Misol uchun elektr energiyasini kam sarflab, ko’proq yorug’lik beruvchi lampochkalarni ishlab chiqarishda inert gazlardan unumli foydalanilmoqda. • Bundan tashqari, ba’zi muhim reaksiyalar havo atmosferasida olib borilganda kislorod bilan reaksiyaga kirishib, kutilgan natija bermasligi sababli, inert gazlar bilan to’ldirilgan muhitda olib boriladi. Xulosa271A0C1C110A  Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'sida: Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –Toshkent: O'zbekiston, 1997.  Asqarov I.R., G'opirov K. Kimyo asoslari. –Toshkent: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2011. M.M.Abdulxayeva, O’.M. Mardonov. KIMYO.- Toshkent: O'zbekiston, 2002 246-250-bet  M.K. Strugaskiy, B.P. Napeinskiy. UMUMIY KIMYO –Toshkent:O’qituvchi 1968y  N.L. Glinka. UMUMIY KIMYO. Toshkent:O’qituvchi1968y  Asqarov I.R.,Sh.H. Abdullayev.,O. Sh. Abdullayev Kimyo. –Toshkent: «Tafakkur» 2013-yil. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR27 E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT! @Kimyo_1

Похожие

Nodir gazlar
Inert gazlarning olinishi, xossalari va birikmalari
Tabiiy va uglevodorodli gazlar texnologiyasi
Real gazlar va ularning ichki energiyasi
Real gazlar, suyuqliklar va qattiq jismlar xossalari