Dаvriy sistеmаning to’rtinchi аsоsiy guruhchа elеmеntlаrining umumiy хаrаktеristikаsi - Химия - Презентации

Dаvriy sistеmаning to’rtinchi аsоsiy guruhchа elеmеntlаrining umumiy хаrаktеristikаsi

Загружено в:

13.11.2024

Скачано:

0

Размер:

1568.400390625 KB

NOORGANIK KIMYO VA MATERIALSHUNOSLIK KAFEDRASI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MAVZU: Dаvriy sistеmаning to’rtinchi аsоsiy guruhchа elеmеntlаrining umumiy хаrаktеristikаsiKIMYO FAKUL’TETI I – KURS TALABALARI UCHUN “ NOORGANIK KIMYO” FANIDAN MA’RUZA

Kremniy , germaniy , qalay va qo’rg’oshin tabiatda uchrashi 3

• 3 - davr, 4 - gruppa, bosh gruppachada joylashgan kimyoviy element, metallmas • Tartib raqami 14 • Atom massasi 28 • Yadro zaryadi +14 • Ikkita elektron qavat / 2 е /8 e / 4 е • Elektron formulasi 1S2, 2S2, 2P6, 3S2,3P2Kremniy Si (lot. –Silicium)

 Kremniy Si ( lot. S i l i c i u m )  Elektron tuzilishi 14 Si ))) 2 8 4 + 14 3 s 2 3p 2 1A 01 1B1C07

Kremniy 7  Tabiatda uchrashi. Yer po’slog’ida eng ko’p tarqalgan element. Kremniy (IV)oksidi yoki silikat angidrid SiO 2 holatida uchraydi. Bundan tashqari silikatlar ham juda keng tarqalgan. NaAlSi 2 O 8 – albast, KAlSi 3 O 8 – ortoklaz, NaAlSiO 4 – nefelin, Al 2 O 3 ·2SiO 2 ·2H 2 O – kaolin, Mg 3 Si 2 O 7 ·2H 2 O – asbest, n SiO 2 -kvars va boshqalar.  Tabiatda kremniyning uchta barqaror izotoplari uchraydi: 14 28 Si (92,27%), 14 29 S I (4,68%) va 14 30 Si (3,5%).

Kremniy – yer holida uchraydi.Ko’pchilik tog’ jinslari (qobig’ida eng ko’p tarqalgan elementlardan biridir (massa ulushi 27,6%). Kremniy tabiatda faqat birikmalar gneyslar, granitlar, bazaltlar) va minerallar (kvars, dala shpati, qum, gillar) kremniyning birikmalaridan tashkil topgan.. Tabiatda tarqalishi

Erkin kremniy oksidi yer qobig’ining 12%ini, tog’ jinslarida 43%ni tashkil qiladi 43%. Turli qo’shimchalar bilan bo’yalgan kremniy oksidi qimmatbaho va yarimqimmatbaho toshlarni hosil qiladi (akvamarin, izumrud, topaz) va boshqalar. Izumrud Topaz Akvamarin

Amorf holdagi kremniy Kristall holdagi kremniy Qoramtir tusli kukun holidagi modda, suyuqlanish harorati 1420°С. Kulrang – po’lat rangli, metall yaltiroqligiga ega bo’lgan, elektr va issiqlikni o’tkazadigan qattiq moddaAllotropik shakllari

Fizik xossalari 11  . Kremniy ikkita allotropik shakl o’zgarish holatida uchraydi: kristall va amorf. Kristall kremniy to’q kulrang yaltiroq modda oktaedrik kristallar hosil qiladi(suyuql. harorati 1423  S), elektr tokini o’tkazadi. Amorf kremniy qo’ng’ir kukun, kimyoviy jihatdan faolroq .

Olinishi. 12  Agar qum magniy bilan suyqlantirilsa qo’ng’ir amorf kukun olinadi:  SiO 2 +2Mg=2MgO+Si  Agar SiCl 4 rux bilan qizdirilganda ham kremniy hosil boladi: SiCl 4 +2Zn=2ZnCl 2 +Si Toza kremniy olish uchun kremniyga xlor ta’sir ettirilib avval SiCl 4 olinib va undan vodorod bilan qaytarib kremniyga aylantiriladi:  SiCl 4 +2H 2 =Si+4HCl

Kimyoviy xossalari 13  Kremniy kuchli oksidlovchi, galogenlar, O 2 , S bilan kremniy qaytaruvchi, lekin metallar bilan oksidlovchidir.  Kremniy va kislorod orasidagi o’zaro ta’sir 600-700 o S haroratda sodir bo’lib kislorod miqdoriga qarab SiO yoki SiO 2 hosil bo’ladi:  2Si+O 2 =2SiO Si+O 2 =SiO 2  Amorf kremniy ftor bilan xona sharoitida ta’sirlashadi va kremniy(IY) ftoridni hosil qiladi:  Si + 2F 2 = SiF 4  Olingan kremniy (IY) ftorid o’tkir hidli rangsiz gaz hisoblanadi.  Kremniy va xlor orasidagi reaksiya 400 o S haroratda amalga oshadi va bunda kremniy (IY) xlorid (rangsiz, tiniq suyuqlik ) hosil boladi:  Si + 2Cl 2 = SiCl 4  Anchagina yuqori haroratda (1000 o S) kremniy azot bilan ta’sirlashganda kremniy nitrid olinadi:  3Si + 2N 2 = Si 3 N 4

14  Kremniyning bor bilan ta’siri ham yuqori haroratda amalga oshib, turli tarkibli birikmalar : SiB 3 SiB 6 olinadi. Kremniy bilan uglerod (2000 o S) o’zaro ta’sirlashib SiC( korborund) hosil qiladi. SiC d=3,17 qattiqligi jihatidan olmosga yaqin, uning suyuql. harorati 1830  S.  Kremniy ishqorlarning suyultirilgan eritmalari bilan ta’sirlashib silikatlar hosil qiladi ba bu reaksiyada vodorod ajraladi:  Si + 2NaOH + H 2 O = Na 2 SiO 3 + 2H 2   Kremniy faqat ftorid kislotasida erib, boshqa kislotalarda erimaydi:  3Si+4HNO 3 +18HF=3H 2 [SiF 6 ]+4NO  +8H 2 O  Bunda H 2 [SiF 6 ] vodorod geksaftorosilikat kislotasi hosil bo’ladi u faqat eritmada mavjud bo’ladi .

15  Silitsidlar . Metallarning kremniy bilan hosil qilgan birikmalari ular karbidlardan tubdan farq qiladi. Silitsidlar bog’lanish ionli-kovalentdan metallgacha o’zgaradi. Kremniyning metallar bilan ta’sirida kremniy oksidlovchi bo’ladi:  2Mg + Si = Mg 2 Si  Shunga o’xshash silitsidlar Ca, Fe, Cu, Bi bilan olingan. Silitsidlar kislotalar va yuqori haroratga chidamli, shuning uchun ular ana shu maqsadlarda ishlatiladi. Ba’zi bir silitsidlar o’zgaruvchan tarkibga ega: Mo 3 Si, MoSi, MoSi 2 bu birikmalardan valentlikni bilib bo’lmaydi. Ayniqsa d-elementlar karbidlari qiyin suyuqlanuvchan moddalarga kiradi: WSi 2 (2165 o S), MoSi 2 (2050 o S), V 5 Si 3 (2150 o S), Ti 5 Si 3 (2120 o S).  Anchagina yuqori haroratda kremniyga suv ta’sir etadi: Si+3H 2 O=H 2 SiO 3 +2H 2 

Kremniyning vodorodli birikmalari. 16  Silanlar tarkibi Si n H 2n+2 . Ular silanlar deyiladi va tarkibi jihatdan uglevodorodlarga o’xshab ketadi. Agar C-C bog’ning bog’lanish energiyasi 347,69 kJ/mol ni tashkil etsa, Si-Si bog’ining bog’lanish energiyasi 174,56 kJ/mol ni tashkil etadi. Shuning uchun ham silanlar beqarorroq.  Agar silitsidlarga suv yoki kislotalar ta’sir ettirilsa ulardan silan hosil bo’lishi kuzatiladi:  Ca 2 Si+4HCl=2CaCl 2 +SiH 4   SiH 4 badbo’y hidli gaz modda bo’lib . issiq ta’siriga chidamsiz:  SiH 4 =Si+2H 2

Kremniyning vodorodli birikmalari . 17  Silanning yonishidan SiO 2 va suv hosil boladi:  SiH 4 + 2O 2 = SiO 2 + 2H 2 O  Bu reaksiya o’z-o’zidan yonish bilan - 191  C boradi. Silanga suv ta’sir etib:  SiH 4 + 2H 2 O = SiO 2 + 4H 2  Silan xlor bilan portlash bilan oksidlanadi:  SiH 4 + 4Cl 2 = SiCl 4 + 4HCl  Agar silanga oksidlovchilar ta’sir ettirilsa u silikat kislotagacha oksidlanadi:  SiH 4 + 8AgNO 3 + 4H 2 O = H 4 SiO 4 + 8Ag + 8HNO 3

Kremniyning galogenli hosilalari 18  . SiO 2 ga HF ta’sir etib SiF 4 (gaz modda) olish mumkin:  SiO 2 +4HF=SiF 4 +2H 2 O  Suvdagi eritmalarda SiF 4 oson gidrolizga uchraudi:  SiF 4 +4H 2 O= H 4 SiO 4 +4HF  Kremniyning geksaftor silikatlarga tegishli kompleks birikmalari olingan:  CaF 2 +SiO 2 +4HF=Ca[SiF 6 ]+2H 2 O  Kremniy(IY) oksidiga ko’mir va xlor ta’sir etish orqali SiCl 4 olish mumkin: SiO 2 +2C+2Cl 2 =SiCl 4 +2CO  Kremniy(IY) xlorid ham oson gidrolizga uchraydigan rangsiz(qayn, harorati 57,6 o S) suyuqlik:  SiCl 4 +4H 2 O=H 4 SiO 4 +4HCl  SiBr 4 (suyuql.harorati 5,2 o S) va SiI 4 (suyuql. harorati 12O,5 o S) qattiq moddalardir. Kremniyning galogenli hosilalari gidrolizga oson uchragani uchun tutab turadi.

Kremniyning kislorodli birikmalari 19  . Kislorod bilan Si kremniy (II) oksidi SiO va kremniy qo’sh oksidi SiO 2 hosil qiladi. SiO 2 (1710 o S da suyuqlanadi) tabiatda kvars, kristallobolit, kizelgur nomlari bilan ma’lum. SiO 2 kislotalar ta’siriga chidamli:  2NaOH + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + H 2 O  Na 2 CO 3 + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + CO 2  Na 2 SiO 3 va K 2 SiO 3 eruvchan shisha deyiladi. SiO 2 sement , shisha, fosfor ishlab chiqarishda va eruvchan shisha olishda ishlatiladi.  H 2 SiO 3 - metakremniy kislotasi. Tabiatda silikat kislota tuzlari holida uchraydi. Silikat kislota suvda erimaydi.  Na 2 SiO 3 + HOH = H 2 SiO 3  + 2NaOH  H 2 SiO 3 + 4HF = 3H 2 O + SiF 4  2HF + SiF 4 = H 2 [SiF 6 ]  Silikat kislotasi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga kirishmaydi.  SiCl 4 + 4H 2 O = Si(OH) 4 + 4HCl  Silikat kislota zolini vakuumda qizdirib quruq H 2 SiO 3 olinadi, bu modda silikagel deyiladi. Silikagel adsorbsiya qilish xossaga ega. Neft va moylarni tozalashda ishlatiladi. H 2 SiO 3 zolini gazlamaga, yog’och va qog’ozga singdirish uchun ishlatiladi.

Shisha. 20  Kremniy (IV) oksidi va metallarninmg silikatlari aralashmasining hosil qilgan amorf rangsiz qotishmalari shisha deyiladi. Shisha olishda oq qum, soda va ohaktosh asosiy xomashyodir:  Na 2 CO 3 + CaCO 3 + 6SiO 2 = Na 2 O * CaO * 6SiO 2 + 2CO 2   Odatda shisha suvda erimaydi. Lekin shishani maydalab suvda aralashtirilsa va fenolftalein indikatori ta’sir ettirilsa ishqoriy muhit borligini ko’rish mumkin. Bu o’zgarish shishadagi natriy silikat hisobiga yuzaga keladi.  Agar shsisha pishirish jarayonida Na 2 CO 3 o’rniga potash ishlatilsa, qiyin suyuqlanuvchan shisha hosil bo’ladi.  SiO 2 ga kaliy karbonat va qo’rg’oshin (II) oksidi qo’shilsa va suyuqlantirilsa billur shisha hosil olinadi.  Kvars shisha ham katta amaliy ahamiyatga ega. SiO 2 tabiatda kristallik mineral kvars holatida uchraydi. Kvarsning rangsiz kristallari oxirida olti qirrali piramidaga ega bo’lgan olti qirrali prizma bo’lib, u tog’ billuri deyiladi. Ana shu kvarsni elektr pechlarida qizdirilishidan kvars shisha hosil bo’ladi. Kvars shisha odatdagi shisha o’tkazmaydigan ultra binafsha nurlarini o’tkazadi. Uning termik kengayish koeffisienti juda kichik. Kvarsdan yasalgan buyumlar qattiq qizdirilib, so’ngra birdaniga soviq suvga sovitilsa ham sinib ketmaydi.

Kremniy organik birikmalar 21  . 1936 yili rus olimi akademik K. A. Andrianov kremniy organik birikmalar sintez qilish usulini topdi. Buning uchun ortokremniy kislotasining organik murakkab efirlari olindi. Bunda u gidroksil guruhini uglevodorod radikallariga almashtirdi:  OCH 3  |  CH 3 O – Si – OCH 3  |  OCH 3  ortokremniy kislotasining tetrametilefiri

Kremniy organik birikmalar 22  Bu moddalarni gidrolizlab tarkibida gidroksil guruhlari tutgan birikmalar olish mumkin:  OCH 3 O CH 3 OCH 3 OCH 3  | | | |  HO – Si – OH + HO – Si – OH → HO – Si - O - Si – OH +H 2 O  | | | |  OCH 3 OCH 3 OCH 3 OCH 3   Kondensatsiyalanish darajasiga qarab, -Si-O-Si- bog’lari kichik sonlar bo’lganda suyuqlik, bu bog’lar ko’p takrorlanganda esa silikon kauchuklar olinadi.  Kremniy organik birikmalar -Si-O-Si- bog’larining takrorlanishiga qarab moysimon, kaychukka o’xshash yoki qattiq polimer moddalardir. Bunday kauchuklar organizm uchun mutlaqo bezarar bo’lgani uchun undan odam organizmi uchun kerakli ichki protezlar tayyorlanadi.

Elektrotexnikada Issiqbardosh po’latlar ishlab chiqarishda Quyosh batareyalarida

Похожие

Atom tuzulishi. Davriy qonun

Umumiy kimyoning asosiy qonuniyatlari

Neft tarkibi to‘g‘risida umumiy ma'lumot

S.L. Rubinshteyn maktabi umumiy xarakteristikasi

Кимёвий термодинамика