D.I.Mendeleev tomonidan davriy qonunning ochilishi. Davriylik haqida ta’limot - Химия - Презентации

D.I.Mendeleev tomonidan davriy qonunning ochilishi. Davriylik haqida ta’limot

Загружено в:

19.03.2023

Скачано:

0

Размер:

2526.744140625 KB

NOORGANIK KIMYO VA MATERIALSHUNOSLIK KAFEDRASI MAVZU : D.I.MENDELEEV TOMONIDAN DAVRIY QONUNNING OCHILISHI. DAVRIYLIK HAQIDA TA’LIMOT . SAMARQAND-202109 1508 13 13 13 16

• 1.XVIII-XIX asrlarda ma’lum elementlar va ularning dastlabki klassifikatsiyalari. • 2. Volfgang Debereynerning triadalari • 3. L. Gmelin tomonidan taklif qilingan gruppalarga ajratish. • 4. A. Shankurtuaning elementlar klassifikasiyasi. • 5. Ingliz ximigi J.Nyulends klassifikatsiyasi. • . 2Reja:

• 6. Ingliz ximigi U.Odlingning ishlarini haqida. • 7. L. Meyerning ishlari. • 8. D. I. Mendeleev tomonidan Davriy qonunning ochilishi. • 9. D.I.Mendeleyev tomonidan taklif qilingan Davriy sistema. • 10. Davriy qonun va davriy sistemaning rivojlanish bosqichlari. • 11. Davriy qonunga bag’ishlangan keyingi ilmiy ishlar va ulardan kelib chiqadigan xulosalar. 3Reja:

SISTEMALASH MUAMMOSI KIMYOVIY ELEMENTLAR SONI ORTIB BORGAN SARI, ULARNI SISTEMALSH MUAMMOSI PAYDO BO’LDI. Davr Topilgan yangi elementlar soni Ma’lum elementlar soni 1701 y. gacha

XVIII-XIX asrlarda qancha element ma’lum bo’lgan va ularning dastlabki klassifikatsiyalari • XVIII asr oxirida 25 ta element ma’lum bo’lib, XIX asrning birinchi choragida yana 19 ta element kashf qilindi. • Elementlar kashf qilinishi bilan ularning atom massasi , fizik va kimyoviy xossalari o’rganilib borildi. • Bu tekshirishlar natijasida ba’zi elementlarning avvaldan ma’lum bo’lgan tabiiy guruhlari (mas-n, ishqoriy–yer metallar , galogenlar )ga o’xshash element guruhlari shakllana bordi. 5

• Elementlar va ularning birikmalari haqidagi ma’lumotlar kimyogarlar oldiga barcha elementlarni guruhlarga ajratish ( sinflarga bo’lish ) vazifasini qo’ydi. • 1789 yilda A.Lavuazye kimyoviy elementlarning birinchi klassifikasiyasini yaratdi, u barcha oddiy moddalarni 4 guruh ( metallmaslar , metallar , kislota radikallari va «oksidlar» ) ga ajratdi. • 1812 yilda Berselius barcha elementlarni metallar va metallmaslarga ajratdi. Bu unchalik aniq bo’lmasada, haligacha o’z kuchini yo’qotgan emas. 6

7 VOLFGANG DEBEREYNERNING TRIADALARIN 1817 yilda Logann Volfgang Debereyner uchta-uchta elementdan iborat o’xshash elementlarning guruhlarini tuzdi va ularni triadalar deb atadi. Har qaysi triadada o’rtadagi elementning atom massasi, ikki chetdagi elementlar atom massalari yig’indisining 2 ga bo’linganiga teng. O’sha vaqtda ma’lum bo’lgan elementlardan faqat yettita triada tuzish mumkin bo’ldi.

Masalan: Сa-Sr-Ba (1817y) , Li-Na-K, S-Se- Te , Cl-Br-I (1829y) . Bu qoida keyinchalik elementlar klassifikasiyasini tuzishda foydalanildi 8

L. GMELIN TOMONIDAN TAKLIF QILINGAN GRUPPALARGA AJRATISH QANDAY BO’LGAN. • 1843 yilda L. Gmelin bir-biriga kimyoviy xossalari yaqin bo’lgan elementlarni aniq tartibda gruppalarga joylashtirdi. • Jadvalning yuqorisiga 3 ta bazis element kislorod , azot va vodorodni yozib uning tagiga elementlarni triada , tetraada va pentaada holda joylashtirdi, bunda u metallmasligini , elektromanfiyligi va elektromusbatligini asos qilib olgan. 9

L. GMELIN TOMONIDAN TAKLIF QILINGAN GRUPPALARGA AJRATISH QANDAY BO’LGAN. 101843 yilda L. Gmelin bir-biriga kimyoviy xossalari yaqin bo’lgan elementlarni aniq tartibda gruppa- Larga joylashtirdi. Jadvalning yuqorisiga 3 ta bazis element kislorod , azot va vodorodni yozib uning tagiga elementlarni triada , tetraada va pentaada holda joylashtirdi, bunda u metallmasligini , elektromanfiyligi va elektromusbatligini asos qilib olgan.

L. GMELIN KLASSIFIKATSIYASI (1843) 11Uchta bazis element kislorod , azot va vodorodni Leopold Gmelin (1788-1853)

A.YE.SHANKURTUANING ELEMENTLAR KLASSIFIKASIYASI • 1862 yil fransuz tabiatshunosi A.Ye.Shankurtua elementlar klassifikasiyasini atom og’irliklari ortib borishi asosida spiral bo’ylab joylashishiga qarab gruppalarga ajratdi. • Silindrda vintlar bo’yicha chiziqlarga joylashtiradi. U tellur bilan tugagani uchun Tellur vint deb ataldi. 12

Aleksandr Emil Beguye de SHankurtua KLASSIFIKATSIYASI (1862) 13

SHANKURTUA VINT SHAKLIDA 14

Ingliz ximigi J.Nyulends klassifikatsiyasi (1864) • 1864 yil ingliz ximigi J.Nyulends , elementlarni ekvivalent og’irliklari bo’yicha oshib borishiga qarab joylashtirdi. • 7 elementni bir gruppaga joylashtirib 8-element xossalari bir-biriga o’xshash bo’ladi deydi ( oktav qoidasi ). • U birinchi bulib 8- elementda xossalar qaytarilishini aniqladi. • 15

Nyulendsning "oktava" qoidasi Bu dastlabki guruhlardagi 17 ta elementga taalluqli bo’lib qolgani uchun uncha ahamiyatga olinmadi . . 16

Ingliz ximigi U.Odlingning ishlari (1857-1868) • 1857-1868 yillarda ingliz ximigi U.Odling elementlar atom massalari oshishiga qarab bir qancha jadval yaratdi. • Bularda xossalari ham o’xshash bo’ladi deydi, lekin asosan arifmetikaga ahamiyat berdi. • 1857 yilda 49 elementni 9 gruppaga ajratadi. 1861 yilda kimyoviy yaqin bo’lgan elementlarni triada , tetraada va pentaadalarga ajratib gruppalar tuzdi. • Bu guruhlarga vodorod , bor va qalay kirmay qoldi. 1868 yilda 52 ta aniq bo’lgan elementdan 45 tasini gruppalarga atom og’irliklari oshib borishini hisobga olib joylashtirgan eng axamiyatli tablisa tuzildi. 17

L. MEYERNING ISHLARI (1864) 191857-1868 yillarda ingliz ximigi U.Odling elementlar atom massalari oshishiga qarab bir qancha jadval yaratdi. Bularda xossalari ham o’xshash bo’ladi deydi, lekin asosan arifmetikaga ahamiyat berdi. 1857 yilda 49 elementni 9 gruppaga ajratadi. 1861 yilda kimyoviy yaqin bo’lgan elementlarni triada , tetraada va pentaadalarga ajratib gruppalar tuzdi. Bu guruhlarga vodorod , bor va qalay kirmay qoldi. 1868 yilda 52 ta aniq bo’lgan elementdan 45 tasini gruppalarga atom og’irliklari oshib borishini hisobga olib joylashtirgan eng axamiyatli tablisa tuzildi.

• 1870 yil nemis olimi Meyer “Kimyoviy elementlar tabiati ularning atom massalari o’zgarishining funksiyasidir” maqolasida atomlar hajmining atom massasiga bog’liqligi grafigini berdi va 16 gruppaga joylashtirdi (Meyer-egri chiziqlari). • Qariyb davriy qonunni ochishga yaqinlashdi. • Buni uning vafotidan keyin K.Zeybert nashr qilgan. 20

D. I. Mendeleev tomonidan Davriy qonunning ochilishi ( 1861 ) 22 XIX asr oxiri XX asr boshlari Rossiyada fan gullab yashnadi. Mendeleyev davriy qonunni , Butlerov ximiyaviy tuzilish nazariyasini yaratdi. Mendeleyev 1861 yil “Organik kimyo”, 1868 - 70 yillarda “Kimyo asoslari” kitobini yozadi. Dastlabki maqolalari - “Elementlar atom og’irligi va kimyoviy o’xshashligiga asoslangan tajribaviy sistema” va “ Elementlar atom og’irligi va xossalarining munosabatlari”.

• D.I.Mendeleyev 1834 Tobolskda gimnaziya direktori oilasida tug’ildi. U gimnaziyadan keyin Peterburg bosh pedagogika institutiga o’qishga kirdi. Keyinchalik uni Simferopolga o’qishga yuborishadi, u yerda buyuk xirurg Pirogov N.I. bilan uchrashadi. Keyin u magistr, bir yildan so’ng esa dosentlikni ximoya qiladi. • 1858 yil 2 yil chet elga borib ishlab keladi. 1861 yil organik kimyodan ma’ruza o’qiy boshlaydi. Shu yili Voskresenskiy Xarkovga rektor bo’lib ketgandan keyin anorganik kimyo kafedrasiga o’tadi. 1868-1870 yillarda “Kimyo asoslari” kitobini yozib, davriy sistemaning dastlabki klassifikasiyasini taklif qiladi. 1892 yilda o’lchovlar va tarozilar bosh palatasiga ishga kiradi. 23

• U kimyo fanining umumiy, anorganik , organik , texnolgiya , agrokimyo , pivo qaynatishlar, vino ishlari bilan shug’ullanadi. • Ensiklopedist olim eng asosiy ishi davriy sistema , davriy qonun deb bilib, u kimyoning asosiy konsepsiyasi tarkib – xossalarga asoslangan holda ilmiy ishlarni bajardi. • D.I.Mendeleyev “Kimyo asoslari” kitobining 1- bobida H, O, N, C galogenlar, 2 - bobida Na, K, Cu , Ag ishqoriy-yer metallarini xarakterlab berdi. • U klasifikasiyalashda faqat atom og’irligi bilan chegaralanib qolmasdan ularning kimyoviy xossalari , oksidlar hosil qilishi , vodorod bilan birikishi , valentligi asosida gruppalarga ajratadi. • Demak, Mendeleyev birinchidan - atom og’irligi, ikkinchidan kimyoviy xossalari asosida 1869 yil 6 martda “Elementlarning tabiiy sistemasini “ yaratdi. 24

• D.I. Mendeleyevning davriy qonunida “Elementlar xossalarining o’zgarishi ularning atom og’irligi o’zgarishiga davriy ravishda bog’liqdir” deyiladi. • Bu sistemada toriy va uran atom og’irligini 2 ga ko’paytirib joyiga qo’ydi. Transuran elementlarga 30 ta joyni ko’rsatdi. • Hali tabiatda ochilishi kerak bo’lgan elementlar ko’p deydi. • Davriy sistemaning vujudga kelishi - elementlarning reaksion qobiliyati haqidagi ilmiy yo’nalishlar rivoj topa boshladi. • D.I.Mendeleyevdan avval olib borilgan ishlarning hyech birida kimyoviy elementlar orasida o’zaro uzviy bog’lanish borligi topilmadi. • Chuqur ilmiy bashorat va taqqoslashlar asosida D.I.Mendeleyev 1869 yilda tabiatning muhim qonuni – kimyoviy elementlarning davriy qonunini ta’rifladi. D.I.Mendeleyev ta’riflagan davriy qonun va uning grafik ifodasi - davriy sistema hozirgi zamon kimyo fanining poydevori bo’lib qoldi. • 25

D. I. Mendeleyev. tomonidan taklif qilingan Davriy sistemani tushuntiring? • D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlarning ko’pchilik xossalari shu elementlarning atom massasiga bog’liq ekanligini aniqladi. U o’sha zamonda ma’lum bo’lgan barcha elementlarni ularning atom massalari ortib borishi tartibida bir qatorga qo’yganida elementlarning xossalari 7 ta, 17 ta va 31 ta elementdan keyin keladigan elementlarda qaytarilishini, ya’ni d a v r i y l i k borligini ko’rdi. 26

Mendeleyev yaratgan qonunni quyidagi 3 modulga bo’lib o’rgangan . Ishqoriy metallar yoki ularning formal analoglari (Cu, Ag), tipik metallar – Kimyoviy xossalarni aniq namoyon qilmaydigan oraliq elementlar» – Galogenlar yoki tipik metalmaslar

Birinchi bosqichda quyidagi sxema asosida jadval tuzgan: Li Be B C N O F Na Mg Al Si P S Cl K Ca – Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn – – As Se Br Rb Sr – Zr Nb Mo – Rh Ru Pd Ag Cd U Sn Sb Te I

Qisqartirilgan variantini ham taklif qildi: Li Be B C N O F Na Mg Al Si P S Cl K Ca – Ti V Cr Mn Fe Co Ni

1b Cu Zn – – As Se Br Rb Sr – Zr Nb Mo – Rh Ru Pd Ag Cd U Sn Sb Te I ..

1871 yilda D. Mendeleyev davriy jadvalning yangi variantini taklif qildi.

• Shular asosida elementlar xossalari ularning atom og’irligiga davriy ravishda bog’liqliqligini ko’rsatdi. • Ikkinchi bosqichda 1 variantdan kechib hozirgi jadvalni taklif qildi. D.I.Mendeleyev o’zi kashf etgan davriy qonunni quyidagicha ta’rifladi: oddiy moddalarning (elementlarning) xossalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va xossalari elementlarning atom massalariga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. D.I.Mendeleyev davriy qonunni kashf etishda elementlarning atom massa qiymatlariga , fizik va kimyoviy xossalariga e’tibor berdi. 32

• U barcha elementlar bo’ysunadigan davriy qonunni to’liq namoyon qildi va ba’zi elementlar (chunonchi, berilliy , lantan , indiy , titan, vanadiy , erbiy , seriy , uran , toriy )ning o’sha vaqtda qabul qilingan atom massalarini 1,5-2 marta o’zgartirish, ba’zi elementlarning ( kobalt, tellur, argonning ) joylashish tartibini o’zgartirish lozimligini va nihoyat 11ta elementning ( fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnesiy, reniy, astat ) kashf qilinishi kerakligini oldindan aytib berdi. • Ulardan uchta element ( ekabor, akaalyuminiy va ekasilisiy ) ning barcha kimyoviy va fizik xossalarini batafsil bashorat qildi. • 15 yil ichida bu uch element kashf qilinib D.I.Mendeleyevning bashorati tasdiqlandi. 33

• 1875 yil Buabodron - galliy - ekaalyuminiyni, 1879 yilda Nilson - skandiy - ekaborni • Ekasilisiy – germaniyni Vinkler ochdi. • D.I.Mendeleyev har qaysi elementning o’zi tuzgan davriy sistemadagi tartib raqami nihoyatda katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. • 34

Davriy qonun va davriy sistemaning rivojlanish bosqichlari • Davriy qonun va davriy sistemaning hozirga qadar bosib o’tgan rivojlanish yo’lini quyidagi uch davrga bo’lish mumkin. • I d a v r. D.I.Mendeleyev elementlarni sinflarga bo’lishda ularning atom massasi qiymatiga va kimyoviy xossalariga asoslanib davriy qonunni ta’rifladi. • II d a v r. D.I.Mendeleyev elementning atom massasi emas, balki uning davriy sistemadagi tartib raqami (atom raqami) nihoyatda katta axamiyatga ega ekanligini aniq ko’rsatib berdi. Keyinchalik boshqa olimlar (Mozli) olib borgan izlanishlar buni to’g’riligini tasdiqladi. • III d a v r. Davriy qonun va davriy sistema 1927 yilda yaratilgan kvant mexanikasi asosida rivoj topdi. Bu davr mobaynida joylanishi aniqlanib, D.I.Mendeleyev aytgan «davriylikning» tom ma’nosi namoyon bo’ldi. 35

• 1871 yilda davriy qonunni “ elementlarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’zgarishi atom og’irliklarining o’zgarishiga davriy ravishda bog’liqdir ” deydi. • Bu kimyoga fundament bo’lib xizmat qila boshladi. • Davriy sistemada vertikal va gorizontal holda kislotalik va asoslik xossalari qanday o’zgarishini oksidlar, gidridlar hosil bo’lishlarini tushuntirdi. • Davriy sistema kimyoviy (Mendeleyev) va elektron (fizikaviy N.Bor) holatda tushuntirilib, uning rivojlanishi quyidagi 5 bosqichdan iboratdir: • 1 - bosqich 1869-1871 yillar Davriy sistemaning taklif kilinishi; • 2- bosqich 1873- 1893 yillarda oldindan aytilgan elementlarning ochilishi; • 3 - bosqich 1894- 1910 yillar. • - argon va geliy (Reney va Ramzey) ning ochilishi* 36

• - elektron (Vixert, Tomson)ning ochilishi; • - X - nurlar (rentgen) ning ochilishi; • - radioaktivlik (Bekkerel) - hodisasining taklif qilinishi. • Shu yillarda 1879 yil Ridberg -” elementlar xossalarining o’zgarishi davriyligi va atom og’irligi o’zgarishi elementlar tartib nomerining funksiyasidir” degan taklifni aytdi. • 1900 yilda Plank nurlanishning kvant nazariyasini, 1905 yil Eynshteyn energiya va massaning ekvivalentlar qonunini ochdi. • 4 - bosqich (1911-1925y) - davriy sistema va qonunni tushuntirish: • 37

“ Mendeleyev-Meyer jadvallrining” ustunligi masalasi • 1882 yilda Mendeleyev va Meyer birgalikda “atom massalarining davriy munosabatini ochgani uchun” London Qirollik jamiyati tomonidan Devi nomidagi oltin medal bilan taqdirlanishgan. • 1887 yilda Nyulends “kimyoviy elementlar davriy qonunini ochgani uchin ” Devi medaliga sazovor bo’ldi.

• Atom massa xossani belgilaydi, degan farazga asoslanib Mendeleyev ba’zi elementlarning atom massalarini o’zgartiradi va hali ochilmagan elementlarning xossalarini bashorat qiladi.

Davriy qonun rivojlanishining fizik davri asosiy bosqichlari: • Elektronning va radioaktivlikning kashf qilinishi bilan (1896- 1897) atomlarning bo’linuvchan ekenligining aniqlanishi; • Atom tuzilishining ilk modelining yaratilishi (1902-1916); • Element tartib raqamini eksperimental aniqlashga imkon beruvchi, Mozli qonunining ochilishi (1913).

• Izotoplar sistemasining ochilishi (1913); • Atom elektron qobiqlari tuzilishi nuqtai- nazaridan DS ning formal nazariyasining ishlab chiqilishi (1921-1925); • DS ning kvant nazariyasining ishlab chiqilishi (1926-1932).

• Rezerford 1911 yil atomning planetar tuzilishi modelini yaratdi. N.Bor 1913 yil atom tuzilishining kvant nazariyasini yaratdi. Landau, Paulilar davom ettirdi. • Izotoplar, Soddining siljish qonuni yaratildi. • Bu ishlar natijasida “elementlar xossalari o’zgarishi atom og’irligiga bog’liq degan qoida o’rnini - atom yadrosi, zaryadi, tartib nomeri, qavatlardagi elektronlar soni va yadroning musbat zaryadi” tushunchalari egalladi; • 1931 yilda Mozli elementlar “yadro zaryadining rentgen spektrlari to’lqin uzunligiga” bog’liqligi va bu asosda 43, 61, 72, 85, 87, 91 elementlar ochilishini oldindan aytib o’tdi. • Rentgen spektri qiymatining kvadrat ildizi elementning yadro zaryadi qiymatiga bog’liq bo’ladi.

• 1871 yilda davriy qonunni “ elementlarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’zgarishi atom og’irliklarining o’zgarishiga davriy ravishda bog’liqdir ” deydi. • Bu kimyoga fundament bo’lib xizmat qila boshladi. • Davriy sistemada vertikal va gorizontal holda kislotalik va asoslik xossalari qanday o’zgarishini oksidlar, gidridlar hosil bo’lishlarini tushuntirdi. • Davriy sistema kimyoviy (Mendeleyev) va elektron (fizikaviy N.Bor) holatda tushuntirilib, uning rivojlanishi quyidagi 5 bosqichdan iboratdir:

• Mozli qonunining matematik ifodasi quyidagicha ifodalanadi: •Ö 1/x=a(Z–b) • Bu yerda x –elementning rentgen spektridagi to’lqin uzunligi ; Z – elementning davriy sistemadagi tartib nomeri; a va b – koeffisiyent.

5-bosqich (1925-1932) - davriy sistemani Shredengerning kvant mexanikasi asosida tushuntirdi, Born- to’lqin funksiyasini, Fermi elektron konfigurasiyalarni modellashtirdi, Geytler - 2 elektronli bog’lanishni taklif qildi. Shunday qilib, davriy qonun atomlar tuzilishi, elektron konfigurasiyalar, yadro zaryadi haqidagi tushunchalari, elementlar xossalarini ularning davriyligini tushuntirdi.

Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ilmiy ishlar natijasida quyidagi muhim masalalar hal qilindi: 1) kimyoviy xossalarning davriy o’zgarishi; 2) davriy sistemaning guruhlarga, asosiy va yonaki guruhchalarga bo’linishi; 3) Yer po’stlog’ida kam uchraydigan lantanoidlarning mavjudligi; 4) kimyoviy xossalarning ma’lum qonuniyat bilan o’zgarishi; 5) argon va kaliy; kobalt va nikel; tellur va yod; toriy va protaktiniyning atom massalarining qiymatlariga e’tibor bermay sistemaga joylashtirishda qonundan oz bo’lsa-da chetlanishlik sabablari aniqlandi.

D.I.Mendeleevning 175 yilligini nishonlashda qatnashgan RAN prezidenti akademik Yuriy Osipov XIX asrda Rossiyada D.I.Mendeleevga teng keladigan tabiatshunos olim bo’lmaganligini qayd qildi. Nazariy va amaliy kimyo Xalqaro ittifoqi Prezidenti Jang-Il-Jing agar D.I.Mendeleev tomonidan 1869 yilda Davriy sistema va Dariy qonun ochilmaganida kimyoda bunchа olamshumul voqealar va yangiliklar bo’lmasdi deb ta’kidladi. Rossiya kimyogarlar jamiyati prezidenti P.J.Sarkisovning aytishicha D.I.Mendeleev 1500 ga yaqin ilmiy ish yozgan. Ulardan 30 % ga yaqini kimyo, 17% sanoat, 14% iqtisodiyot,11% metrologiya,9% havoga uchush, 7 % qishloq xo’jaligi, 5 % geofizikaga va qolgan 8 % ishlari boshqa soxalarga bag’ishlangan. Uning xizmatlarini xisobga olib 1997 yilda 101 elementga Mendeleeviy nomi berildi.

Nazorat savollari; 1. XVIII-XIX asrlarda qancha element ma’lum bo’lgan va ularning dastlabki klassifikatsiyalarini ayting? 2. Volfgang Debereynerning triadalarini tushuntiring? 3. L. Gmelinning gruppalarga ajratish qanday bo’lganligini ayting? 4. A.Ye.Shankurtuaning elementlar klassifikasiyasini tushuntiring? 5. Ingliz ximigi J.Nyulends klassifikatsiyasini ayting? 6. Ingliz ximigi U.Odlingning ishlarini ayting? 7. L. Meyerning ishlarini ayting? 8. D. I. Mendeleev tomonidan Davriy qonunning ochilishini ayting? 9. D.I.Mendeleyev taklif qilingan Davriy sistemani tushuntiring? 10. Davriy qonun va davriy sistemaning rivojlanish bosqichlarini tushuntiring? 11. Davriy qonunga bag’ishlangan keyingi ilmiy ishlar va ulardan kelib chiqadigan xulosalar haqida ayting?

Похожие

Davriy qonun. D.I. Mendeleyevning davriy sistemasi. Davriy qonunning ta’rifi. Davrlar, guruhlar va ularning turlari

Davriy sistema va davriy qonun

XX asr kimyosining xarakterli belgilari va XXI asr kimyosining rivojlanishi

Davriy qonun va davriy jadvalni o‘qitish metodikasi

D.I.Mendeleyevning elementlar davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasi