Statistik tadqiqotlarda tanlab kuzatishning qo‘llanilishi - Экономика - Презентации

Statistik tadqiqotlarda tanlab kuzatishning qo‘llanilishi

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

217.2802734375 KB

“ STATISTIKA” FANIDAN Statistik tadqiqotlarda tanlab kuzatishning qo‘llanilishi MAVZUSIDA TAYYORLANGAN TAQDIMOT

REJA:1 Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushuncha 2 Tanlanmaning reprezentativligi va uni ta`minlaydigan tanlash usullari

1. Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushuncha Tanlanma tekshirish – tajriba va hayotimizga asoslangan ishonchga, imon komillikka taya-nadi. Tanlanma – o`rganilayotgan to`plamdan saylab olingan birliklar majmuasidir, ular- ning har biri ushbu to`plam-ning tarkibiy unsuri.

Statistika amaliyotida shunday to`plamlar tez -tez uchrab turadiki, ularning barcha birliklarini o`rganish imkoniyati bo`lmaydi. Bunday to`plamlar jamiyat hayotida, turmushimizda ham, tabiyotda ham keng tarqalgan. Masalan, mamlakatda don, paxta va boshqa ekinlari qanchalik qishloq xo`jaligi zararkunandalari bilan shikastlangani yoki qancha qoramol va boshqa hayvonlar quturish kasalligiga chalinganini bilmoqchi bo`lsak, barcha ekinlar maydoni va hosilin i, mollar tuyog`ini tekshirib chiqa olmaymiz, chunki bu juda mashaqqatli ish bo`lib, ko`p vaqt va kuch talab qiladi.

Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti xususiy mulkchilikka, ko`p ukladli ho`jalikka tayanadi. Bunday sharoitda muhim iqtisodiy hodisa va jarayonlar ustida yoppasiga statistik kuzatish tashkil qilib bo`lmaydi. Bunday hollarda tekshiruvchi uchun eng yaxshi yo`l - cheklangan sonli birliklarni shunday olib tekshirishki, natijada umumiy o`rganilayotgan to`plam haqida amaliy jihatdan yetarli darajada to`la va aniq axborotlarni olish imkoni tug`ilsin. Tanlama tekshirish nazariyasi bu maqsad uchun xizmat qiladi.

Tanlanma - bu to`plamdan saylab olingan ma`lum birliklar majmui bo`lib, uning har biri mazkur to`plamning unsuridir. Mustasno hol sifatida tanlanma butun to`plamni o`z ichiga olishi mumkin.

Tanlanma tekshirish nazariyasi bunday va unga o`xshash imon komillikka mant iqiy asos yaratadi. Ularga midoriy ifoda ham bag`ishlaydi. O`rganiladigan to`plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo`llar bilan tanlanib, ular ustida o`tkazilgan kuzatish ma`lumotlari asosida boshlang`ich to`plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini be radigan usul tanlanma tekshirish deb ataladi. Tanlanma kuzatish – o`rganiladigan to`plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo`llar bilan tanla - nib, ularni kuzatish ma`lu - motlari asosida boshlag`ich to`plam haqida qoniqarli axborot o lish imkonini be - ruvchi statistik tekshirish usulidir.

Tanlanma tekshirish umuman quyidagi maqsadlarni ko`zlaydi: 1. vaqt va mablag`ni tejash. Agar tanlanma kuzatishda bosh to`plamning, masalan, faqat 2 foiz birliklari qatnashsa, u holda kuzatish ishlarining hajmi 50 marta (100:2) kamayadi, sarflanadigan vaqt va mablag` ham deyarli shuncha marta tejaladi; 2. tekshirish jarayonida sifati buziladigan yoki foydalanish uchun butunlay yaroqsiz shaklga keladigan predmetlar (to`plam birliklari) sonini qisqartirish; 3. kuzatish obyektini kengroq va to`laroq o`rganish, bu holda bevosita tekshiriladigan to`plam hajmi qisqarishi hisobiga kuzatish dasturini obyektlarning yangi muhim belgilari bilan boyitish va har bir birlik haqida to`la va batafsilroq ma`lumotlar to`plash imkoniyati tug`iladi; 4. yoppasiga kuzatish natijalarini nazorat qilish.

Tanlama tekshirish odatda sifatli axborotlar bilan ta`minlaydi. Chunki bu holda malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularni kuzatish ijrochisi sifatida puxta tayyorlash va sinash uchun imkoniyat oshadi. Xo`sh, tanlanma kuzatish oldida qanday vazifalar turadi  Asosiy vazifa shundan iboratki, kam kuch va mablag` sarflab, bosh to`plam haqida iloji boricha ko`p va sifatli axborot olishdir. Bu, o`z navbatida, ma`lumotlar xarakteri va ularni olish usullariga bog`liq.

Tanlanma kuzatishda bizni ko`pincha bitta yoki bir nechta to`plam belgilari qiziqtiradi. Bunday hollarda boshlang`ich to`plamni ta`riflovchi barqaror ko`rsatkichlarni miqdoriy baholash bilan chegaralanamiz. Ko`pincha tanlanma tekshirish mana shunday yechimlarni olish bilan yakunlanadi. Tanlanma kuzatishning asosiy vazifasi kam kuch va mablag` bilan bosh to`plam haqida ko`proq va sifatliroq axborot to`plashdir .

2. Tanlanmaning reprez entativligi va uni ta`minlaydigan tanlash usullari Tanlanma kuzatish ma` lumotlari bilan bosh to`plamni xarakterlash ularning umumiylashtiruvchi ko`rsatkichlari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun tanlanma bosh to`plamning barcha muhim xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan bo`lishi kerak. Agar tanlanmada bosh to`plamning muhim xususiyatlari namoyon bo`lsa, u reprezentativ deyiladi. Bosh to`plam – o`rganiladigan ko`p hajmli birliklar majmua - sidir. Tanlanma to`plam yoki qisqacha tanlanma - bosh to`plamdan kuzatish uchun tanlab olingan birliklar yig`indisi.

tanlamaning rеprеzеntativligini ta'minlash usullari  Tasоdifiy tanlash . Bоsh to'plamdan birliklar qur'a yoki chеk tashlash usuli bilan оlinsa, bunday tanlash tasоdifiy tanlash dеyiladi.

tanlamaning rеprеzеntativligini ta'minlash usullari  Mеxanik tanlash . Bоsh to'plamdan birliklar ma'lum оraliq bo'yicha tanlab оlinsa, bunday tanlash mеxanik tanlash dеb ataladi.

tanlamaning rеprеzеntativligini ta'minlash usullari  Uyali (sеriyali) tanlash . Tanlama to'plam bоsh to'plamdan sеriyalar (guruhlar)ni tanlash asоsida hоsil qilinsa, bunday tanlash uyali (sеriyali) tanlash dеyiladi.

tanlamaning rеprеzеntativligini ta'minlash usullari  Tipik tanlash . Bir jinsli guruhlarga bo'lingan bоsh to'plamdan birliklarni tanlash asоsida tanlama to'plamni hоsil qilish tipik tanlash dеb ataladi. bu tanlashda birliklar bo'lingan guruhlar salmоg'iga mutanоsib ravishda yoki mutanоsib bo'lmagan tartibda tanlab оlinishi mumkin.

tanlash tartibi: 1. Takrоrlanuvchi tartib – bunda tanlab оlingan birlik tanlamaga kiritilgandan so'ng bоsh to'plamga qaytariladi. 2. Takrоrlanmaydigan tartib - bunda tanlab оlingan birlik tanlamaga kiritilgandan so'ng bоsh to'plamga qaytarilmaydi.

Tanlanma qanchalik reprezentativ bo`lishidan qat`i nazar bosh va tanlanma ko`rsatkichlar o`rtasida doi mo tafovutlar bo`ladi. Chunki bosh to`plamda tanlanmaga kiritilmagan boshqa birliklar ham bor. Ana shu tafovutlar tanlanmaning reprezentativlik xatolari deyiladi. Reprezentativlik xatolari ikki turga bo`linadi: 1) tasodifiy xatolar; 2) sistematik (muntazam) xat olar. Kuzatish jarayonida ko`rsatkichlarning miqdorlarini o`zgartirish ko`zlanmasdan, shuningdek, kuzatish usullari va asboblarining kamchiliklari bilan bog`liq bo`lmagan holda yo`l qo`yilgan xatolar tasodifiydir. Katta sonlar qonuniga binoan tanlanmanin g miqdori oshgan sari tasodifiy xatolar kamayib boradi. Tanlanma o`zida bosh to`plam - ning muhim jihatlarini ifodala - shi reprezentativli deyila di.

Muntazam xatolar o`z navbatida ko`zlanmagan va ko`zlangan bo`lishi mumkin. O`lchash asboblarining noaniqligidan, tanlash va kuzatish usullarining kamchiliklaridan ko`zlan m a-gan muntazam xatolar kelib chiqadi. Kuzatish natijalarini o`zgartirib ko`rsatish maqsadida qilingan xatolar ko`zlangan muntazam x atolardir. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini oshirib ko`rsatish uchun tanlanmada bosh to`plamga nisbatan sifatli mahsulotlarning salmog`ini sun`iy ko`paytirish natijasida muntazam xato hosil bo`ladi. Reprezentativlik xatositanlanma umumlashtiruvchi ko`rsatkichlari bi - lan bosh to`plamning xuddi shunday parametrlari orasidagi farq (tafovut).

Statistikada tanlanmaning reprezen tativligini ta`minlaydigan turlicha tanlash usullari mavjud bo`lib, ular avvalo individual va seriyalab (yoki guruhlab) tanlashga bo`linadi. Individual tanlashda bosh to`plamdan birliklar alohida -alohida, seriyalab tanlashda esa ular seriyasi (guruhi) bila n olinadi. Bundan tashqari, tanlash usullari bosh to`plamdan birliklarini (seriyalarini) tanlab olish prinsiplariga qarab tasodifiy, mexanik va kombinatsion tanlashlarga bo`linadi. Bosh to`plamdan birliklar tasodifiy ravishda olinib tanlanma tuzilsa, u tasodifiy tanlash deyiladi. Tasodifiy tanlash chek yoki qura tashlash yo`li bilan amalga oshiriladi. Tasodifiy tanlash tak rorlanuvchi yoki takrorlanmaydigan sxemalarda o`tkazilishi mumkin. Agar tanlab olingan birlik (yoki seriya) tanlanmaga kiritilganidan (ya`ni zaruriy ma`lumotlar yozib olinganidan) keyin yana bosh to`plamga qaytarilsa va bundan keyingi tanlash jarayonlarida teng huquqda qatnashsa, tanlash tartibi takrorlanuvchi deb ataladi, aksincha, qaytarilmasa, takrorlanmaydigan sxema deb yuritiladi. Asl ma`noda tasodi -fiy tanlash deb, bosh to`plamning birliklari uchun bab -b arobar tanla - nish ehtimolini ta`min - lovchi usulga aytiladi .

Bosh to`plamdan birliklar (yoki seriyalar) ma`lum oraliqlarda tanlab olinsa va tanlanmaga kiritilsa bunday usul mexanik tanlash deb ataladi. Oraliq kengligi (i) bosh to`plam hajmini (N) tanlanma hajmiga (n) bo`lish yo`li bilan aniqlanadi, ya`ni i=N:n Mexanik tanlash deb bosh to`plam birliklarini ma`lum tartibda yozib chiqib, so`ngra belgilan - gan oraliqlarda bittadan bir liklarni tanlab olishga aytiladi.

• Tipologik tanlash-bu bosh to`plamni muhim guruhlarga bo`lib, ular-ning har biri ichidan ma`lum birliklarni taso-difiy yoki mexanik usulda tanlab olishdir. • Tipologik tanlashda: • bosh to`plam bir jinsli guruhlarga ajratiladi; • har bir guruhning to`plamdagi salmog`i aniqlanadi; • har bir guruhdan birliklar ularning salmog`iga proporsional ravishda tasodifiy yoki mexanik usulda tanlanadi.

Shunday qilib, tanlash usullari o`rganilayotgan to`plamning tuzilishiga va birliklar soniga, tanlash tartibi va shakllariga qarab turli ko`rinishlarda qo`llanilishi mumkin (9.1 tarh). 9.1 -tarh. Tanlash usullari, turlari va shakllari hamda shakllari. Bosh to’plam Bir jinsli Bir jinsli emas Yakka birliklar tanlab olish Seriyalab tanlash Seriyalar teng Seriyalar teng emas Oddiy tasodify Mexanik (orala tib) Birikmaviy Takrorlanuvchi Takrorlanmaydigan Ko’p bosqichli Fursatli (momentli) O’rganilayotgan belgilar bo’yicha Bir jinsli (tipik) guruhlar tuzish 1 2 3 ҳ.к Tanlash tartibiga qarab

E’tiboringiz uchun Rahmat !!!

Похожие

Statistik ko’rsatkichlar

Statistik ma’lumotlarni to‘plash nazariyasi va amaliyoti

Dinamikani statistik o’rganish usullari

Statistik jamlash va guruhlash

O’zaro bog’lanishlarni statistik o’rganish