Nutqida nuqsoni bor bolalarni ovoz talaffuzini yaxshilashga qaratilgan web dasturiy ta’minot - Информатика и ИТ - Презентации

Nutqida nuqsoni bor bolalarni ovoz talaffuzini yaxshilashga qaratilgan web dasturiy ta’minot

Загружено в:

29.01.2024

Скачано:

0

Размер:

2089.8525390625 KB

NUTQIDA NUQSONI BOR BOLALARNI OVOZ TALAFFUZINI YAXSHILASHGA QARATILGAN WEB DASTURIY TA’MINOT

Annotatsiya Magistrlik dissertatsiyasida bolalarda nutq buzilishlarini aniqlash, nutqida nuqsoni bo’lgan bolalarni nutqini rivojlantirish usullarining samaradorligini baholash, hamda ovozli signallarni tahlil qilish usullaridan foydalanishning samaradorligi baholandi. Magistrlik dissertatsiya ishda koxlear implantlar haqida ma’lumotlar va ilmiy ish mavzusiga ta’luqli qator dasturiy ta’minotlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Spektrogrammalar, MEL koifsenti, nutqni aniqlash tizimlarini ishlab chiqish, signallarni qayta ishlash texnikasi bo'yicha tajribani o'z ichiga olagan. Jarayon nutq ma'lumotlarini yig'ish va qayta ishlash, dastur modellarini loyihalash va o'rnatish, tizimning ishlashini optimallashtirishni o'z ichiga oladi. Ovozli signallarni statistik tahlil natijalari taqdim etilgan va nutqida nuqsoni bo’lgan bolalarni tovush talaffuzini yaxshilashga qaratilgan web platformaning texnik tuzilishi, imkoniyatlari va samaradorligi ko’rib chiqilgan.

KIRISH Mamlakatimiz mustaqillikni qо‘lga kiritgan davrni sarhisob qilsak, hukumatimiz tomonidan inson manfaatlarini kо‘zlash va himoyalash jarayonida jamiyatimizning alohida yordamga muhtoj qatlamiga jiddiy e’tibor qaratib kelinayotganini kuzatamiz. Nutqida nuqsoni bо‘lgan bolalarni boshqa barcha bolalar bilan teng imkoniyatlarga ega bо‘lishini ta’minlash, ularning turmush faoliyatidagi cheklanishlarni bartaraf etish, tо‘laqonli hayot kechirishlariga, jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy turmushida faol qatnashishlariga, shuningdek, о‘zlarining fuqarolik burchlarini bajarishlariga imkon beradigan qulay shart-sharoitlar yaratish davlatimiz insonparvarlik siyosatining asosiy mazmunini tashkil etadi. Xususan eshitishda va nutqida nuqsoni bо‘lgan bolalarni og‘zaki nutqini muloqat quroli sifatida rivojlanitirish orqali ularni ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg‘un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni о‘z zimmasiga olishga qodir bо‘lgan yosh avlod sifatida tarbiyalab voyaga yetkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng kо‘lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini shu yо‘lda safarbar etish lozimligi bilan ifodalanadi [1].

Mavzuning dolzarbligi. Eshitishi zaif bolalarda reabelitatsiya jarayonida nutqni korreksiyallashga qaratilgan WEB platforma yaratish ushbu jarayonni samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu dissertatsiya ishining maqsadi: Nutqni tanish tizimlarini ishlab chiqishning zaruratini o’rganish. Nutq spektrogramma tasvirini hosil qilish hamda nutqni avtomatik tahlil qilish vositalarini ishlab chiqish. Tadqiqot ishining vazifalar. • Eshitishi zaif bolalarda reabelitatsiya jarayonida nutqni korreksiyallashga qaratilgan WEB platforma uchun MFCC koeffitsientlarini qo’llash algoritmlari ishlab chiqildi. • Ishlab chiqilgan MFCC koifsent algoritmlari yordamida WEB dasturiy ta’minot ishlab chiqildi. • Dasturiy ta’minot mobil qurilmalarada sinovdan o’tkazildi. O'rganish obyekti. Eshitishi zaif bolalar. Tadqiqot usullari: Eshitishi zaif bolalarda reabelitatsiya jarayonida nutqni korreksiyallashga qaratilgan WEB platforma yaratish. Ilmiy yangilik: Eshitishi zaif bolalarda reabelitatsiya jarayonida nutqni korreksiyallashga qaratilgan WEB platforma yaratish uchun MFCC koeffitsientlari tanlangan. Amaliy ahamiyati . Eshitishi zaif bolalarda reabelitatsiya jarayonida nutqni korreksiyallashga qaratilgan WEB platforma uchun MFCC koeffitsientlarini qo’llash algoritmlari ishlab chiqildi va ishlab chiqilgan MFCC koifsent algoritmlari yordamida WEB dasturiy ta’minot yaratildi

NUTQIDA NUQSONI BO'LGAN BOLALARNI TOVUSH TALAFFUZINI YAXSHILASHGA QARATILGAN DASTURIY TA'MINOTLAR Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar nutq nuqsoniga ega bo'lgan bolalarni davolashda avvalo talaffuzni o'rganish va yaxshilash uchun kompyuter texnologiyalari usullaridan foydalanishni maqsad qilib qo'ygan. Hozirgacha nutqning fonetik talaffuzini o'rganish uchun maxsus ishlab chiqilgan metodlardan foydalaniladi. Ovozli talaffuz holatini o'rganishda buzilgan tovushlar soni aniqlanadi, so'ngra nutqdagi turli xil nuqsonlarni (unli va undoshlarning talaffuzi, so'zlarni aytishning qisman yoki to'liq qobiliyatsizligi) bartaraf etish uchun oldindan tayyorlangan maxsus mavzuga asoslangan rasmlar va albomlar qo'llaniladi. Insonlar bir birlari bilan muomilaga kirishar ekan, ularning asosiy ko’zlagan maqsadlaridan biri o’zaro bir biriga ta’sir ko’rsatishdir. Ammo ko’pgina nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning o'ziga nisbatan bo'lgan ishonchsizligi bunga imkon bermaydi va o'z fikrlarini ham nutqida aniq bayon ettirishga (nuqsonlari sababli) qiynalishadi. Texnologiyalarning jadal rivojlanishi va ko'pgina dasturiy ta'minotlarning yaratilishi yuqoridagi masalaga yechim topishga imkon beradi. Shu muammolarga “Otsimo” mobil ilovasi bolalarning nutq ko‘nikmalarini yaxshilashi mumkin bo‘lgan aniq nutq faoliyatini ta’minlash uchun ovoz va nutqni spektral taxlil qila oladigan texnologiyadan foydalanadi.

Otsimo nutqning kechikishi, duduqlanish, apraksiya, afaziya va artikulyatsiya kabi muammolarga duch kelgan yosh bolalar uchun mo'ljallangan. (1-rasm) Dastur mobil qurilmalar uchun mo’ljallangan. 1-rasm Otsimo dasturining ichki interfeysi

“ Proloquo2Go ” gapira olmaydigan yoki tushunishga muhtoj bo'lgan yoshlar va kattalar uchun mo'ljallangan dasturiy ta’minot bo’lib faqat IOS tizimida ishlaydi. U tabiiy tovushli ovozlarga ega va boshlang'ich va ilg'or kommunikatorlarni qo'llab- quvvatlaydi. 2-rasm “Proloquo2Go Ko'pgina ota-onalar, o'qituvchilar va terapevtlar Proloquo2Go-ni ajoyib xususiyatlari tufayli tanlashadi.

Uning qulayliklaridan biri gapirishni istagan so’zingizga biriktirilgan rasmga teginish orqali muolaja davom etadi. (2-rasm) Faqat bu emas, foydalanuvchilar bir vaqtning o'zida ikkita tildan foydalanishlari mumkin, bu ularga ikki tilda gapirish imkonini beradi. www.Bibusha.ru web sayti bolalar uchun mo’ljallangan web platforma bo’lib, bolalar o’zlariga kerakli ma’lumot va bilimlarni ota onalari bilan birgalikda turli xil o’yinlar o’ynab olishlari mumkin 3-rasm www.Bibusha.ru web sayti logotipi Bibushani “Nutqida nuqsoni bor bolalar” uchun ham nutqni rivojlantirishga yordam beradigan qiziqarli bo’limlari mavjud. Bu bo’limda bola o’rganayotgan so’zini rasm va audio xolida o’rganadi (3-rasm)

NUTQ SPEKTROGRAMMA TASVIRINI HOSIL QILISH Hozirgi kundagi zamonaviy nutqni tanish tizimlarining ko'pchiligida nutq spektrogrammasidan keng ko'lamda foydalanilayotganini ko'rishimiz mumkin. Spektrogramma – bu signal quvvatini va zichligini vaqtga bog'liqligini ko'rsatuvchi tasvirdir. U ikki o'lchovli grafikda taqdim etiladi. Bunda gorizontal o'q vaqtni, vertikal o'q esa chastotani ifodalaydi. Aniq vaqtdagi amplituda chastota xarakteristikalari esa rang intensivligi bo'yicha belgilanadi. Spektrogrammani hosil qilish bosqichlari rasmda ko'rsatilgan 4-rasm Nutq spektogramma tasvirlarini hosil qilish bosqichlari . Dastlabki ishlov berish, freymga ajratish va oynadan o'tkazish bosqichlari MFCC koeffisientlarini hosil qilish algoritmidek bir xil bajariladi. Spektral almashtirish bosqichida oynadan o'tkazilgan har bir freym bo'yicha spektral almashtirish algoritmlari (tezkor Fure almashtirish, diskret kosinus almashtirish, Veyvlet almashtirish) dan biri qo'llaniladi.[38] Spektral almashtirish algoritmlarining har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, signalni vizual holatini turlicha tasvirlaydi.

Spektrogrammaning afzalligi shundaki, vaqt buyicha fonemaning yuqori va past chastotalarini batafsil ko'rsatish imkoniyatini taqdim etadi. Spektrogrammani yana bir qulayligi shundaki, informativ belgilarga boy bo'lib, biz ushbu belgilarni ajratib olish uchun tasvirlarni tanish usullaridan foydalana olamiz va tadqiqotning ikkita sohasi nutqni tanish va tasvirni tanish sohalarini birlashtiramiz. 5-rasm Audio fayl va uning spektogrammalari Mel spektrogramma. Mel-spektrogramma odatiy spektrogramma hisoblanib, unda y o'qi chastotani emas balki, Mel shkalalarini ifodalaydi. Yuqorida keltirilgan nutq signali spektrogramma tasvirini hosil qilish ketma-ketligiga qo'shimcha ravishda MFCC koeffisientlarini hisoblash qadamlari ham qo'shiladi. Shunda tasvirni y o'qida freymdan olingan spektral koeffisientlar o'rniga MFCC qiymatlaridan foydalaniladi. Misol sifatida nutq signalidan olingan spektrogramma tasviri 5-rasmning 3-qismida keltirilgan

NUTQIDA NUQSONI BO'LGAN BOLALARNI TOVUSH TALAFFUZINI YAXSHILASHGA QARATILGAN WEB DASTURIY TA'MINOT- ‘’STARCOCH’’ ‘’ STARCOCH’’ - WEB dasturI “Eshit, eshitganni tushun va gapir” metodologiyasini mobil texnologiyalar asosida modernizatsiya qilishga asoslangan platforma xisoblanadi. Eshitishda nuqsoni bo'lgan odamlar uchun tovushlarini tanib olishni o'rganish, mos keladigan tovushlarni doimiy va takroriy tinglash, bu tovushlarni tushunish, bu tovushlardan amaliyotda foydalanish va talaffuz qilish zarurati mavjud. Taklif etilayotgan WEB platforma ulkan imkoniyatlar ochadi, chunki deyarli barcha odamlar mobil qurilmalarga ega va taklif qilingan metodologiyadan hamma joyda foydalanish mumkin. Eshitishda nuqsoni bo'lib implantatsiyadan keyin notanish tovushlarni tanib olish murakkab ish hisoblanib, bu masalani yechish uchun bir qancha zamonaviy kompyuter dasturlar mavjud. Bunday dasturlardan foydalanish talaygina qiyinchiliklarni yaratadi, masalan, barchada kompyuter tizimlari mavjud emas, bunday dasturlarni bepul topishni deyarli iloji ham yo'q, dasturlardan istalgan joyda foydalanishning iloji yo'q, dasturga yaratuvchilar tomonidan yangilanishlar kiritilsa albatta foydalanuvchilar dasturni qayta yuklashlari zarur bo'ladi va dasturlar internet tarmog'isiz ishlasa uning malumotlar bazasi katta hajmni egallaydi bu esa o'z navbatida foydalanuvchiga noqulaylik yaratadi.

Bunday kamchiliklarni cheklab o'tgan xolatda yuqorida keltirilgan dasturlarga yordamchi bo'lgan WEB platformaning ishlash tamoyillari va qulayliklari haqida qisqacha malumotlar keltiriladi. Biz taqdim etadigan platforma global tarmoqda sof O'zbek tilida yaratiladi. Platformaning ishlash tamoillari quyidagicha: Reabilitatsiya jarayonidagi bemorlarga notanish tovushlarni tanitish idrok etish va muloqotda foydalanish uchun shifokorlar va yordamchi dasturlar bilan birga foydalaniladi, WEB platforma o'z bazasidagi tovushlarni rasmlar bilan birgalikda tovushli ko'rinishda foydalanuvchiga taqdim etadi. 6-rasm STARCOCH web platforming ishchi oynasi

Ushbu web platforma nutq signallarini matn ko’rinishiga o’tkazib berilgan so’z to’g’ri yoki notug’ri ekanligini aniqlab beradi. Ushbu platformada kiritilgan nutq signaliga dastlabki ishlov berish orqali spectral tahlil qilinadi. Qilingan tahlil asosida asosiy xususiyatlar MFCC koeffietsientlari ajratib olinadi. Ushbu MFCC koeffietsientlari aytilgan so’zning sun’iy intellect algoritmlari asosida bilimlar bazasi bilan solishtiriladi va natija sifatida matn ko’rinishida o’tkaziladi. Matn belgilangan so’z bilan solishtiriladi to’g’ri bo’lgan holatda natija platformada ko’rsatiladi. Platforma python (Django) dasturlash tilida va HTML,CSS,JavaScript interpretatori asosida yaratilgan bo’lib dastur uchta katta bo’limdan iboratdir. STARCOCH - bu bolalar nutqi va talaffuzini yaxshilashga yordam beradigan onlayn web-platforma. Bu platforma bolalarga qiyin so‘zlarni talaffuz qilish, grammatikadan to‘g‘ri foydalanish va lug‘at boyligini kengaytirishga yordam beradigan qator interaktiv o‘yinlar va mashqlarni taqdim etadi. Platforma shuningdek, bolalarning nutq o’zgarishlarini kuzatish va nutq qobiliyatlarini yaxshilash uchun shaxsiy fikr-mulohazalar va baholashlarni taklif etadi.

7- rasm Web platformaning bosh sahifasi STARCOCH web-platformasi o'quvchilarning nutqi va talaffuzini yaxshilashga yordam beradigan mashqlar va o'yinlarni taklif qiladigan bosh sahifaga ega. Bosh sahifadan foydalanuvchilar o'yinlarga kirishlari yoki ‘’ Mashqni boshlash ’’ tugmasini bosish orqali tanlangan mashqni boshlashlari mumkin. Web- sayt shuningdek, sahifaning o'ng tomonida foydalanuvchilar qo'shimcha savollar yoki fikr-mulohazalarni yuborishlari mumkin bo'lgan ‘’ Bog ’ lanish ’’ tugmasiga ega. Web-saytning ikkita asosiy bo'limi mavjud: "MASHQNI BOSHLASH" va "UNIVERSAL MASHQLAR". STARCOCH web-platformasi o'quvchilarning nutqi va talaffuzini yaxshilashga yordam beradigan turli mashqlar va o'yinlarni taklif etadi. “ Mashqni boshlash ” bo ‘ limida foydalanuvchilar tanlashlari mumkin bo ‘ lgan “ Alifbo tartibidagi ” , “ Qo ’ shimcha mashqlar ’’ va ‘’ Universal mashqlardab birini tanlab foydalanishi mumkin. Ushbu mashqlar foydalanuvchilarning o'ziga xos ta'lim maqsadlari va ehtiyojlari asosida yaratilgan va web-sayt foydalanuvchilarning ijtimoiy tarmoqlar orqali o'z malakalarini oshirishga yordam beradigan bir nechta qo'shimcha resurslarni taqdim etadi.

Web platformaning bolalar ovozini tahlil qilish usullari Web platformada nutqni tahlil qilish uchun matematik model sifatida MFCC (Mel- Frequency Cepstral Coefficients) koeffitsientlari qo'llaniladi. Ushbu model ovozning spektrogrammasini yaratadi, u audio signalni spektral diapazonlarga ajratadi va har bir diapazonda signalning intensivligini hisoblaydi. Ushbu spektral diapazonlarni tahlil qilish uchun inson eshitishining pertseptiv xususiyatlarini hisobga olgan holda turli xil algoritmlardan foydalaniladi. MFCC koeffitsientlari ushbu pertseptiv xususiyatlarni qo'lga kiritish uchun ishlatiladi va odatda nutq tahlilida qo'llaniladi. Ushbu MFCC koeffitsientlari sun'iy intellekt algoritmlari tomonidan ma'lumotlar bazasi bilan taqqoslash uchun nutq birliklarini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Ushbu ma'lumotlar bazasida ma'lum nutq birliklari va ularning ma'nolari mavjud. Algoritmlar har bir aytilgan so'zni bir yoki bir nechta MFCC to'plamlariga ajratadi va bu to'plamlardan eng ehtimoliy so'z yoki to’g’ri so'zlarni aniqlash uchun foydalanadi. Ushbu usul tabiiy tilni qayta ishlash va nutqni aniqlash texnologiyalarida keng qo'llaniladi va nutqning ma'nosi va maqsadini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Noma'lum so'zning MFCC koeffitsientlarini ma'lum nutq birliklari ma'lumotlar bazasidagi ko'rsatkichlar bilan taqqoslash orqali ushbu usul so'zning eng mumkin bo'lgan ma'nosini aniqlashi mumkin.

XULOSA  Bugungi kunda O‘zbekistonda nutqni aniqlash va qayta ishlash texnologiyalariga qiziqish ortib bormoqda, shu bois dissertatsiya ishida nutqni aniqlash tizimlarini ishlab chiqish, nutq signallarining spektrogrammalarini yaratish, nutqni avtomatik aniqlash vositalaridan foydalanish bo’yicha jahonda va O’zbekistondagi mavjud holat tahlil qilindi va o’rganishlar natijasida nutqni avtomatik vositalar bilan aniqlashga doir tadqiqotlar yetarli emasligi aniqlandi.  Tadqiqotlar natijasida, nutqi buzilgan bolalar uchun nutq talaffuzini yaxshilash uchun web- platformani loyihalashning afzalliklari korsatib o’tildi va koxlear implantlar va tegishli ba'zi dasturiy vositalar haqida ma’lumotlar tahlil qilindi.  Dissertatsiya lingvistik axborotni, jumladan, mel-chastotali sepstral koeffitsientlarni, prosodik xususiyatlarni va nutq signallaridan fonema yoki so'z chegaralarini ajratib olish algoritmlarini ishlab chiqish yo’llari tadqiq etildi.  Tadqiqot, shuningdek, nutq ma'lumotlarini yig'ish va qayta ishlash, dastur modellarini loyihalash va amalga oshirish, tizim ish faoliyatini optimallashtirishning muqobil usullarini tavsiya etadi.  Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqiy talaffuzini yaxshilashga mo‘ljallangan web-platforma yaratildi va ovozli signallarni statistik tahlil qilish orqali samaradorlikka erishish va uning natijadorligi ko’rsatib berildi.  Magistrlik dissertatsiya ishi doirasida olib borilgan tadqiqotlar natijasida nutqni tahlil qilish va qayta ishlashning samarador usullari tavsiya etildi va nutqni aniqlash va talaffuzni yaxshilash uchun potentsial yechimlari taqdim etildi.

E’tiboringiz uchun raxmat.

Похожие

Axborot texnologiyalar ta’minoti. Texnik ta’minot, dasturiy ta’minot

3D modelini yaratish yordamida dasturiy ta’minot. 3D - KOMPAS

WEB

Texnik tizimlarda axborot texnologiyalari fanining predmeti va vazifalari. AKT komponentlari. AKTning asosiy funksiyalari

Doctor Web