Elektron hujjat aylanishlar tizimi va raqamli imzo - Информатика и ИТ - Презентации

Elektron hujjat aylanishlar tizimi va raqamli imzo

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1623 KB

Elektron hujjat Elektron hujjat aylanishlar tizimi va aylanishlar tizimi va raqamli imzo.raqamli imzo. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Elektron hujjat aylanishalar tizimi Elektron hujjat aylanishalar tizimi haqida tushuncha.haqida tushuncha.  Elektron hujjat aylanishalar Elektron hujjat aylanishalar tizimlarining asosiy hususiyatlaritizimlarining asosiy hususiyatlari  Elektron hujjat aylanishalar Elektron hujjat aylanishalar tizimlarida ma’lumotlarni himoyalashtizimlarida ma’lumotlarni himoyalash  Elektron raqamli imzo haqida Elektron raqamli imzo haqida tushunchatushuncha www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Elektron hujjat aylanishalar tizimi haqida Elektron hujjat aylanishalar tizimi haqida tushuncha.tushuncha. Elektron hujjat aylanishalar tizimining asosi Elektron hujjat aylanishalar tizimining asosi sifatida hujjat xizmat qiladi. Hujjat – bu aniq bir sifatida hujjat xizmat qiladi. Hujjat – bu aniq bir ko’rinishda tartibga solingan ma’lumotdir. O’z ko’rinishda tartibga solingan ma’lumotdir. O’z navbatida sistema bir biri bilan o’zaro aloqda navbatida sistema bir biri bilan o’zaro aloqda bo’lgan elementlar majmuasi bo’lib, alohida bo’lgan elementlar majmuasi bo’lib, alohida funksiyalarning bajarilishi uchun mo’ljallangan va funksiyalarning bajarilishi uchun mo’ljallangan va u o’zining tashkil etuvchi elementlari u o’zining tashkil etuvchi elementlari xossalaridan kelib chiqqan holda qandaydir xossalaridan kelib chiqqan holda qandaydir xossalarga ega bo’ladi.xossalarga ega bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Elektron hujjat aylanishlar tizimida Elektron hujjat aylanishlar tizimida huddi shunday elementlar bo’lib huddi shunday elementlar bo’lib hujjatlar xizmat qiladi.haqiqtdan ham hujjatlar xizmat qiladi.haqiqtdan ham xayotimizni hukkatlarsiz tasavvur xayotimizni hukkatlarsiz tasavvur etish juda qiyin: fuqaro pasportisiz etish juda qiyin: fuqaro pasportisiz bo’la olmaydi, haydovchi bo’la olmaydi, haydovchi guvohnomasiz mashina boshqara guvohnomasiz mashina boshqara olmaydi, turist vizasiz mamlakatda olmaydi, turist vizasiz mamlakatda yura olmaydi, talaba zachyotkasiz yura olmaydi, talaba zachyotkasiz imtihon topshira olmaydi va hokazo.imtihon topshira olmaydi va hokazo. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hujjatlar iqtisodiyotning barcha sohalarida mavjud va ularsiz biror bir faoliyatni amalga oshirish mumkin emas. Masalan, savdo, boshqaruv, bank ishi, ishlab chiqarish, fan, texnika, moliya, soliq sohalari va boshqalar. Biror bir firma, biror bir korporatsiya hujjatlarsiz va hujjatlar aylanish tizimisiz ishlay olmaydi. Hujjat aylanish tizimi har qanday tashkilot va iqtisodiyot sohasining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi. www.arxiv.uz

Informatsion texnologiyalarning paydo bo’lishi va Informatsion texnologiyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan hujjatlar aylanish tizimining rivojlanishi bilan hujjatlar aylanish tizimining rivojlanishi uvhun juda keng imkoniyatlar paydo rivojlanishi uvhun juda keng imkoniyatlar paydo bo’ldi. Ayniqsa internet paydo bo’lishi va bo’ldi. Ayniqsa internet paydo bo’lishi va rivojlanishi bilan, elektron pochtaning keng rivojlanishi bilan, elektron pochtaning keng miqyosda qo’llanilishihujjatlar uzatish va qabyl miqyosda qo’llanilishihujjatlar uzatish va qabyl qilishda masofa muammosini deyarli yo’qqa qilishda masofa muammosini deyarli yo’qqa chiqaradi.ma’lumotlar ham elektron pochta orqali chiqaradi.ma’lumotlar ham elektron pochta orqali jo’natilganda oluvchiga bir necha minutlar ichida jo’natilganda oluvchiga bir necha minutlar ichida yetib boradi. Ammo bu muammolarni hal qilish yetib boradi. Ammo bu muammolarni hal qilish boshqa juda ham muhim bo’lgan muammoni boshqa juda ham muhim bo’lgan muammoni keltirib chiqaradi – bu elektron hujjat keltirib chiqaradi – bu elektron hujjat jo’natilayotgan ma’lumotlarni himoya qilish bilan jo’natilayotgan ma’lumotlarni himoya qilish bilan bog’liqdir.bog’liqdir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Chunki ma’lumotlar va hujjatlar elektron Chunki ma’lumotlar va hujjatlar elektron usulda uzatilganda uni boshqalar ham usulda uzatilganda uni boshqalar ham olishi va o’z g’arazli maqsadlarida olishi va o’z g’arazli maqsadlarida foydalanishlari mumkin.foydalanishlari mumkin. Elektron hujjatga, ularning xaqiqiyligini Elektron hujjatga, ularning xaqiqiyligini tasdiqlash uchun oddiy qog’oz hujjatlardan tasdiqlash uchun oddiy qog’oz hujjatlardan farqli o’laroq, pechat va imzo qo’yish farqli o’laroq, pechat va imzo qo’yish mumki emas. Shuning uchun bu vazifani mumki emas. Shuning uchun bu vazifani elekron hujjatlarda elektron raqamli imzo elekron hujjatlarda elektron raqamli imzo bajardi. Uning nima ekanligini ham keyingi bajardi. Uning nima ekanligini ham keyingi bo’limlarda ko’rib chiqamiz.bo’limlarda ko’rib chiqamiz. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Elektron hujjat aylanishalar Elektron hujjat aylanishalar tizimlarining asosiy tizimlarining asosiy hususiyatlarihususiyatlari Ilm-fanda , texnikada, ishlab chiqarishda va Ilm-fanda , texnikada, ishlab chiqarishda va biznesda informatsion oqimlarning juda tezlik bilan biznesda informatsion oqimlarning juda tezlik bilan ko’payib ketishi informatsion texnologiyalar ko’payib ketishi informatsion texnologiyalar tomonidan ham kerakli chora tadbirlar ko’rishni tomonidan ham kerakli chora tadbirlar ko’rishni talab qiladi. Jamiyat uchun juda ko’p miqdorda talab qiladi. Jamiyat uchun juda ko’p miqdorda qog’ozning ishlatilishi juda ham qimmatga tushadi, qog’ozning ishlatilishi juda ham qimmatga tushadi, undan tashqari bu qog’ozlarni saqlash, ulardan undan tashqari bu qog’ozlarni saqlash, ulardan kerakli ma’lumotlarni qidirish yoki o’zlashtirsh kerakli ma’lumotlarni qidirish yoki o’zlashtirsh murakkab masaladir. Shuning uchun ham hujjatlarni murakkab masaladir. Shuning uchun ham hujjatlarni elektron ko’rinishda yozish, saqlash hamda kerak elektron ko’rinishda yozish, saqlash hamda kerak bo’lganda o’zgartirsih qulay, arzon va mobil desa bo’lganda o’zgartirsih qulay, arzon va mobil desa ham bo’ladi.ham bo’ladi. Qog’ozsiz texnologiya konsepsiyasi bir necha o’n Qog’ozsiz texnologiya konsepsiyasi bir necha o’n yillarda buyon mavjud bo’lib, hozirgacha u to’la yillarda buyon mavjud bo’lib, hozirgacha u to’la xayotdaga tadbiq etilmagan. Buning asosiy xayotdaga tadbiq etilmagan. Buning asosiy sabablari quyidagilardir:sabablari quyidagilardir: www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ma’lumotlarni elektron ko’rinishda qabul qilish va undan foydalanish o’ziga xos ko’nikishni talab qiladi, hozircha insonlar buncha insonlar bunga unchalik ko’nikmagandir; • Qog’ozsiz texnologiyalar asosli va qimmat bo’lgan texnik vositalarni talab qiladi ya’ni tezkor ishlaydigan hisoblash texnikasi, ma’lumotlarni tezlik bilan uzata oladigan kommunikatsion aloqa liniyalari, texnologik fazifalarni amalga oshira oladigan samarali algoritmlar va dasturlar; www.arxiv.uz

 Ma’lumotlar xafsizligini ta’minlay oladigan dasturiy Ma’lumotlar xafsizligini ta’minlay oladigan dasturiy va texnik vositalar;va texnik vositalar;  Asosli huquqiy (yuridik) ta’minot – qonunlar, Asosli huquqiy (yuridik) ta’minot – qonunlar, ko’rsatmalar, instruksiyalarva boshqalar;ko’rsatmalar, instruksiyalarva boshqalar;  Elektron raqamli imzo va hujjatlar uchun kerakli Elektron raqamli imzo va hujjatlar uchun kerakli bo’lgan boshqa rekvizitsiyalar.bo’lgan boshqa rekvizitsiyalar. Har qanday tashkilot uchun hujjatlarning 3 asosiy Har qanday tashkilot uchun hujjatlarning 3 asosiy oqimini ko’rsatish mumkin:oqimini ko’rsatish mumkin: Kirish hujjatlariKirish hujjatlari Ichki hujjatlarIchki hujjatlar Chiqish hujjatlariChiqish hujjatlari www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Korxona ish yuritishning funksiyalari Korxona ish yuritishning funksiyalari kirish ma’lumotlarini qabul qilish va kirish ma’lumotlarini qabul qilish va qayta ishlashdan, ularni korxona qayta ishlashdan, ularni korxona ichida kerakli bo’lim yoki insonlarga ichida kerakli bo’lim yoki insonlarga jo’natishdan, chiqish hujjatlarini jo’natishdan, chiqish hujjatlarini jo’natishdan, hujjatlarni hisobga jo’natishdan, hujjatlarni hisobga olishdan, qayd qilishdan, ijroni olishdan, qayd qilishdan, ijroni nazorat qilishdan, hujjalarni nazorat qilishdan, hujjalarni saqlashdan va boshqarishdan iborat.saqlashdan va boshqarishdan iborat. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Elektron hujjatlar aylanishni boshqarish tizimi yuqoridagi quyidagi ishlarni avtomatlashtirishuchun mo’ljallagan: • Korxonadagi turli xil hujjatlarni tayyorlash, kiritish, saqlash,qidirish va chiqarish jarayonlari – “Elektron arxiv” tizimi. • Hujjatlarning standart formalarini tayyorlash, kiritish, saqlash, qidirish va chiqarsh jarayonlari – “hujjatlarning standart formalarini kiritish” tizimi. • Ish yuritishni boshqarish, ya’ni hujjatlarni hosil qilish, ularga ishlov berish vahujjatlarni arxivda saqlashni tashkil qilish – “Ish yuritish” tizimi. www.arxiv.uz

Bunda quyidagi jarayonlar avtomatizatsiya obyekti bo’ladi: Hujjatlarni tayyorlash; Tashkiliy, xisobotli, statistik, hisob, reja, iformatsion – so’rovli va baoshqa boshqaruv hujjatlarni tayyorlash, hisobga olish, tsrtibga keltirish, saqlash va qidirish; Hujjatlar bilan ishlash – hisobga olsi, nazorat, boshqalarga uzatish vahokazolar. www.arxiv.uz

Elektron hujjatlar aylanishi boshqarish tizimini tshil Elektron hujjatlar aylanishi boshqarish tizimini tshil qilish uchun quyidagi dasturiy va texnik vositalar qilish uchun quyidagi dasturiy va texnik vositalar zarur bo’ladi:zarur bo’ladi: Qog’oz hujjatlarni kiritadigan va obrazlarni taniy Qog’oz hujjatlarni kiritadigan va obrazlarni taniy olladigan vositalar;olladigan vositalar; Elektron hujjatlar hosil qiladigan vositalar;Elektron hujjatlar hosil qiladigan vositalar; Elektron arxiv tashkil qiladigan va u bilan ishlay Elektron arxiv tashkil qiladigan va u bilan ishlay oladigan vositalar;oladigan vositalar; Hujjatlar aylanishini boshqarish uchun Hujjatlar aylanishini boshqarish uchun mo’ljallangan texnologik vositalar;mo’ljallangan texnologik vositalar; Hujjatlar bilan ishlashning maxsus funksiyalarini Hujjatlar bilan ishlashning maxsus funksiyalarini amalga oshirib beruvchi dasturlarni ishlab amalga oshirib beruvchi dasturlarni ishlab chiqarishga mo’ljallangan instrumental vositalarchiqarishga mo’ljallangan instrumental vositalar www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Quyida misol tariqasida “Intellektual Quyida misol tariqasida “Intellektual texnologiyalar” firmasi tomonidan ishlab texnologiyalar” firmasi tomonidan ishlab chiqilgan “Elektron arxiv” tizimining asosiy chiqilgan “Elektron arxiv” tizimining asosiy ko’rsatgichlarini ko’rib chiqamiz. Bu tizim ko’rsatgichlarini ko’rib chiqamiz. Bu tizim hujjatlar formatiga hech qanday jiddiy hujjatlar formatiga hech qanday jiddiy talablar qo’ymaydi hamda turli xil va talablar qo’ymaydi hamda turli xil va ko’rinishdagi hujjatlarga ishlov berishni ko’rinishdagi hujjatlarga ishlov berishni nazarda tutadi, bir arxivda har xil nazarda tutadi, bir arxivda har xil ko’rinishdagi ma’lumotlarning saqlanishiga ko’rinishdagi ma’lumotlarning saqlanishiga imkon beradi. Taklif etilayotgan tizimning imkon beradi. Taklif etilayotgan tizimning asosiy afzalliklari quyidagi operatsiyalarni asosiy afzalliklari quyidagi operatsiyalarni to’liq avtomatizatsiyasini amalga to’liq avtomatizatsiyasini amalga oshirishdir:oshirishdir: www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Hujjatni elektron obrazini olish • Hujjatdagi matnni tanib olish • Hujjat matnini morfologik analiz qilish • Hujjatdagi matnli ma’lumotni tushunarli holatga keltirish • Hujjatni klassifikatsiya qilish, unga annotatsiya yozish va hujjatning registratsion kartochkasini hosil qilish • Hujjatning elektron obraziniuning registratsion atributlari yoki matn ma’nosiga qarab qidirib topsih. www.arxiv.uz

Elektron hujjat aylanishalar Elektron hujjat aylanishalar tizimlarida ma’lumotlarni tizimlarida ma’lumotlarni himoyalashhimoyalash Elektron pochta orqali ma’lumot Elektron pochta orqali ma’lumot uzatilayotganda quyidagi nohush uzatilayotganda quyidagi nohush hollar ro’y berishi mumkin:hollar ro’y berishi mumkin: www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• Ma’lumot uzatuvchining manzili no’to’g’ri ko’rsatilgan – ma’lumot uzatuvchi o’z adresini no’to’gri ko’rsatishi mumkin yoki ma’lumot sarlavhasi u uzatilayotgan paytda o’zgartirilishi mumkin yoki ma’lumot jo’natuvchining o’zi kompyuter SMTP portinomidan xat jo’natishi mumkin. • Xatlarni ruxsat so’ramasdan o’qib olish. • Poshta bombalari – bu elektron pochta orqali hujum uyushtirishdir. Bunda hujumqilinayotgan tizimga u ma’lumotlarga to’lib, ishdan chiqqunga qadar xatlar jo’natilaveradi. www.arxiv.uz

Elektron pochtaga hujumlarni tahlil qilgan holda ularning quyidagi turlari ancha ko’p uchrashini qayd qilishimiz mumkin: Elektron pochta ma’lumotlarini ruxsat so’ramasdan turib o’qib olish va boshqalarga ma’lum qilishdirmaning faoliyatini ishdan chiqarishi mumkin Pochta serverini band qilib qo’yish xizmat ko’rsatish sifatiniancha kamaytirishi mumkin. Pochta orqali viruslarni jo’natish ham juda xafli hujum turlaridan biridir. www.arxiv.uz

Elektron pochtani himoya qilish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: • No’to’g’ri ko’rsatilgan manzillardan himoyalanish uchun shifrlanish usuludan foydalanish mumkin. Eng yaxshi usullardan biri – ochiq kalitli shifrlashni ishlatishdir. AQSH hukumatibuning uchun Secure Hash Algorithm (SHA) va Digital Singnature Stanfart deb nomlangan Xesh-funksiyali algoritmlarni ishlatishni talab qiladi.lekin eng ko’p ishlatiladigan tijorat dasturlari R SA firmasining R C2, R C4, R C5 algoritmlaridan foydalanadi. www.arxiv.uz

 Ma’lumotlarni birovlar tomonidan o’qib Ma’lumotlarni birovlar tomonidan o’qib olishidanolishidan himoyalanish uchun na’lumotni himoyalanish uchun na’lumotni shifrlashdan yoki ma’lumot o’tkazish shifrlashdan yoki ma’lumot o’tkazish kanalini shifrlashdan foydalanish kanalini shifrlashdan foydalanish mumkin.elektron pochtani shifrlashni bir mumkin.elektron pochtani shifrlashni bir necha usullari taklif etilgan, ammo necha usullari taklif etilgan, ammo ularning ichida eng keng tarqalganiPGP ularning ichida eng keng tarqalganiPGP usulidir. PGP usulining tijorat versiyasibir usulidir. PGP usulining tijorat versiyasibir necha xizmatlari uchun moslashtiriladigan necha xizmatlari uchun moslashtiriladigan vositalrga ega. Bu esa u yordamida vositalrga ega. Bu esa u yordamida elektron maktubga elektron imzo qo’yishni elektron maktubga elektron imzo qo’yishni osonlashtiradi vamijoz tomonidan osonlashtiradi vamijoz tomonidan xatnishifrlash imkonini beradi.PGP xatnishifrlash imkonini beradi.PGP usulining eng oxirgi variatlarishifrlash usulining eng oxirgi variatlarishifrlash algoritmining litsenziyali versiyasini algoritmining litsenziyali versiyasini ishlatib, RSA ochiq kalitdan foydalanadi. ishlatib, RSA ochiq kalitdan foydalanadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

• SPAM dan ximoyalanish – SPAM SPAM dan ximoyalanish – SPAM jo’natuvchilarni aniqlash uchun tarmoq jo’natuvchilarni aniqlash uchun tarmoq darajasida filtratsiya qilish darajasida filtratsiya qilish usulidanfoydalanish mumkinusulidanfoydalanish mumkin Elektron ma’lumot almashinuv (EDI) ni Elektron ma’lumot almashinuv (EDI) ni himoyalash informatsion xafsizlikni himoyalash informatsion xafsizlikni ta’minlashda asosiy faktorlardan biri bo’lib ta’minlashda asosiy faktorlardan biri bo’lib hisoblanadi. Bu masalani hal qilish bilan, hisoblanadi. Bu masalani hal qilish bilan, masalan, Premenos Corp firmasi masalan, Premenos Corp firmasi shug’ullanadi.ushbu firma himoyalangan shug’ullanadi.ushbu firma himoyalangan holda ma’lumot uzatishni ta’minlab holda ma’lumot uzatishni ta’minlab beruvchi Templar deb nomlangan dasturiy beruvchi Templar deb nomlangan dasturiy vositalar to’plamini ishlab chiqdi.vositalar to’plamini ishlab chiqdi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Elektron raqamli imzo haqida Elektron raqamli imzo haqida tushunchatushuncha Kompyuterda saqlanayotgan har Kompyuterda saqlanayotgan har qanday fayl baytlar ketma-qanday fayl baytlar ketma- ketligiko’rinishida bo’ladi va shuning ketligiko’rinishida bo’ladi va shuning uchun ham biror bir uzun son orqali uchun ham biror bir uzun son orqali yoki bir necha sonlar ketma-yoki bir necha sonlar ketma- ketligiorqali aniq ifodalanishi ketligiorqali aniq ifodalanishi mumkin.mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ushbu ketma-ketlikni uning Ushbu ketma-ketlikni uning unikalligini yo’qotmasdan unikalligini yo’qotmasdan “qisqartirish” uchun maxsus “qisqartirish” uchun maxsus matematik.algoritmlardan matematik.algoritmlardan foydalanish mumkin. Masalan, foydalanish mumkin. Masalan, nazorat yig’indisi (control total) yoki nazorat yig’indisi (control total) yoki xash-funksiya (Hash function). xash-funksiya (Hash function). Agarda faylning har bir baytini uning Agarda faylning har bir baytini uning raqamiga ko’paytirsak hamda raqamiga ko’paytirsak hamda olingan natijalarning yigindisini olsak, olingan natijalarning yigindisini olsak, u holda asosiy faylning uzunligidan u holda asosiy faylning uzunligidan kichikroq bo’lgan son hosil bo’ladi.kichikroq bo’lgan son hosil bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Agarda asosiy istalgan baytni o’zgartirsak, ushbu son qiymati o’zgarib qoladi. Amaliyotda bundan ko’ra murakkabroq bo’lgan algoritmlar ishlatiladi. Bunday algoritmlarda natijaviy sonning har qanday o’zgartirishlar kiritilganda ham o’zgarmay qolishi ta’minlanadi. Xesh-funksiya shunday unikal son sifatda aniqlanadiki, u turli xil boshlang’ich fayllardan hisoblab chiqilganda, turli xil fayllar uchun bir xil kattalikda bo’lib chiqadi. Uning algoritmi esa barcha uchun ma’lum – ochiq algoritm bo’ladi. Bunday algoritmlarning biri ”Informatsion texnologiya. Ma’lumotlarning kriptografik himoyasi. Xeshlashtirish funksiyalari” deb nomlangan davlat standartida keltirilgan www.arxiv.uz

Endi elektron mzo qanday qlib olinishini Endi elektron mzo qanday qlib olinishini ko’rib chiqamiz. Buning uchun kriptografiya ko’rib chiqamiz. Buning uchun kriptografiya usuli nima ekanligini tushunib chiqishimiz usuli nima ekanligini tushunib chiqishimiz kerak bo’ladi. Ushbu usulni qo’llaganda kerak bo’ladi. Ushbu usulni qo’llaganda ma’lumotlarni shifrlash va unio’qish uchunbir ma’lumotlarni shifrlash va unio’qish uchunbir xil kalitk ishlatiladi. Bunday simmetrik xil kalitk ishlatiladi. Bunday simmetrik shifrlash usulida eng asosiy muammo kalitni shifrlash usulida eng asosiy muammo kalitni ma’lumot jo’natuvchidan uni qabul qiluvchiga ma’lumot jo’natuvchidan uni qabul qiluvchiga uzatganda maxfiylikni saqlash hisoblanadi. uzatganda maxfiylikni saqlash hisoblanadi. Ma’lumot uzatish vaqtida kalitni oshkor qilish Ma’lumot uzatish vaqtida kalitni oshkor qilish boshqalar tomonidan hujjatni o’qish imkonini boshqalar tomonidan hujjatni o’qish imkonini yaratish va firibgarlarga uni o’zgartirishga yaratish va firibgarlarga uni o’zgartirishga imkon berish bo’ladi.imkon berish bo’ladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

1970 yillarda ma’lumotlarni asimmetrik 1970 yillarda ma’lumotlarni asimmetrik fshifrlash usuli kashf etildi. Uning mohiyati fshifrlash usuli kashf etildi. Uning mohiyati chundan iboratki, bunda shifr bir algoritm chundan iboratki, bunda shifr bir algoritm bilan shifrlansa, u boshqa shifr bilan bilan shifrlansa, u boshqa shifr bilan o’qiladi. Bir algoritmni bilgan holda o’qiladi. Bir algoritmni bilgan holda ikkinchisini bilish yoki aniqlash mumki ikkinchisini bilish yoki aniqlash mumki emas. Shuning uchun agar ma’lumot emas. Shuning uchun agar ma’lumot uzatuvchi hujjatni maxfiy kalit bilan uzatuvchi hujjatni maxfiy kalit bilan shifrlasa va hujjatni o’qish imkonini shifrlasa va hujjatni o’qish imkonini yaratadigan algoritmni ma’lumotni qabul yaratadigan algoritmni ma’lumotni qabul qiluvchilarga bersa, u holda ular faqatgina qiluvchilarga bersa, u holda ular faqatgina konkret ma’lumot uzatuvchining konkret ma’lumot uzatuvchining hujjatlarinigina o’qiy o’qiy oladilar xolos. hujjatlarinigina o’qiy o’qiy oladilar xolos. Ma’lumot uzatuvchining maxfiy kalitiga Ma’lumot uzatuvchining maxfiy kalitiga ega bo’lmagan kimsalar hech qanday ega bo’lmagan kimsalar hech qanday usulda ham hujjatni o’qiy olmaydilar. usulda ham hujjatni o’qiy olmaydilar. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

ma’lumot uzatuvchi hujjatning xesh-ma’lumot uzatuvchi hujjatning xesh- fuksiyasi hisoblab, uning kattaligini o’z fuksiyasi hisoblab, uning kattaligini o’z maxfiy kaliti bilan shifrlaydi va natijani maxfiy kaliti bilan shifrlaydi va natijani hujjat matni bilanbirgalikda ma’lumot hujjat matni bilanbirgalikda ma’lumot qabul qiluvchiga jo’natadi. Hujjatni olgan qabul qiluvchiga jo’natadi. Hujjatni olgan kimsa ham xuddi o’sha algoritmyordamida kimsa ham xuddi o’sha algoritmyordamida hujjatning xesh-funksiyasi hisoblaydi va hujjatning xesh-funksiyasi hisoblaydi va so’ngra ma’lumot uzatuvchi tomonidan so’ngra ma’lumot uzatuvchi tomonidan jo’natilgan ochiq kalit yordamida xesh-jo’natilgan ochiq kalit yordamida xesh- funksiyaning jo’natilgan kattaligini funksiyaning jo’natilgan kattaligini rasshifrovka qiladi va hisoblangan hamda rasshifrovka qiladi va hisoblangan hamda jo’natilgan xesh-funksiya kattaliklarini bir-jo’natilgan xesh-funksiya kattaliklarini bir- biriga solishtiradi.biriga solishtiradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Agar ushbu kattaliklarbir xil chiqsa, demak bu ma’lumotkonkret adresat tomonidan jo’natilgan bo’lib chiqadi. Boshqa, sun’iy yoki noto’g’ri kalitlar ma’lumotlarni rasshifrovka qila olmaydi. Demak, agar xesh-funksiyaning hisoblangan va rasshifrovka qilingan kattaliklari bir biriga mos kelsa, u holda hujjat o’zlashtitlmagan degan xulosa chiqariladi. Ma’lumot uzatish jarayonida hujjatning har qanday o’zlashtirilishi hujjat qabul qiluvchi tomonidan hisoblanadigan xesh- funksiyaning yangi qiymatiniberadi va ma’lumot uzatish jarayonini tekshirish programmasi ”hujjatning elektron imzosi qalbaki ekan” degan ma’lumot beradi. www.arxiv.uz

Shunday qilib qo’l bilan qo’yiladigan imzodan Shunday qilib qo’l bilan qo’yiladigan imzodan farqli-o’laroq, elektron raqamli inzo to’g’ridan farqli-o’laroq, elektron raqamli inzo to’g’ridan to’g’ri biror bir shaxsga bog’liq emas, balki u to’g’ri biror bir shaxsga bog’liq emas, balki u konkrethujjat bilan va uning maxfiy kaliti bilan konkrethujjat bilan va uning maxfiy kaliti bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Agar sizning maxfiy uzviy bog’liq bo’ladi. Agar sizning maxfiy kalitingiz bo’lgan disketani kindir eslab qolsa, u kalitingiz bo’lgan disketani kindir eslab qolsa, u holda u siz uchun elektron imzo qo’yishi mumkin holda u siz uchun elektron imzo qo’yishi mumkin albatta. Lekin sizning elektron raqamli albatta. Lekin sizning elektron raqamli imzoingizni bir hujjatdan boshqa bir hujjatga imzoingizni bir hujjatdan boshqa bir hujjatga ko’chirish mumkin emas, uni nusxalash, ko’chirish mumkin emas, uni nusxalash, qalbakilashtirishni ham imkoni yo’q. elektron qalbakilashtirishni ham imkoni yo’q. elektron raqamli imzo har bir hujjat uchun unikal bo’ladi. raqamli imzo har bir hujjat uchun unikal bo’ladi. Elektron raqamli imzolarni saqlash, undan Elektron raqamli imzolarni saqlash, undan foydalanish, yangilash va uniyo’qotish qoidalari foydalanish, yangilash va uniyo’qotish qoidalari bir qancha uslubiy materiallarda batafsil bir qancha uslubiy materiallarda batafsil ko’rsatilgan va tushuntirilgan.ko’rsatilgan va tushuntirilgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Shifrlash haqida Shifrlash haqida ma’lumotlarma’lumotlar Endi ma’lumotlarni asimmetrik kalitlar bilan shifrlash Endi ma’lumotlarni asimmetrik kalitlar bilan shifrlash usulini ko’rib chiqamiz. Agar yuqorida ko’rsatilgan farqli usulini ko’rib chiqamiz. Agar yuqorida ko’rsatilgan farqli ravishda kalitlarning o’rnini almashtirib qo’ysak yani, ravishda kalitlarning o’rnini almashtirib qo’ysak yani, rasshifrvka kalitini maxfiy qilib, shifrlash kalitini ochiq rasshifrvka kalitini maxfiy qilib, shifrlash kalitini ochiq holda qoldirsak, u holda ma’lumot uzatuvchi hujjatni holda qoldirsak, u holda ma’lumot uzatuvchi hujjatni ma’lumot qabul qiluchiningochiq kaliti bilan shifrlaydi va ma’lumot qabul qiluchiningochiq kaliti bilan shifrlaydi va bu holda xatni faqatgina juft maxfiy kaliti bor bu holda xatni faqatgina juft maxfiy kaliti bor kimsaginao’qiy oladi, yani faqatgina hujjatni qabul kimsaginao’qiy oladi, yani faqatgina hujjatni qabul qiluvchi uni o’qiydi, xolos. Bunday usulning ajoyib jihati qiluvchi uni o’qiydi, xolos. Bunday usulning ajoyib jihati chundaki, bunda kalitlarni konfidensial tarzda uzatishga chundaki, bunda kalitlarni konfidensial tarzda uzatishga zarurat qolmaydi. Ochiq kalitni Veb-saytda o’qib zarurat qolmaydi. Ochiq kalitni Veb-saytda o’qib olinadiganqilish mumkin yokiuni elktron pochta olinadiganqilish mumkin yokiuni elktron pochta orqalijo,natish mumkin.boshqalar uni bilib olsalar ham, orqalijo,natish mumkin.boshqalar uni bilib olsalar ham, buning uchun hech qanday hoydasi bo’lmaydi, chunki buning uchun hech qanday hoydasi bo’lmaydi, chunki ularda juft maxfiy kalit yo’q va bolmaydi ham.ularda juft maxfiy kalit yo’q va bolmaydi ham. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Kalitlar tizimini boshqrishKalitlar tizimini boshqrish Elektron hujjat aylanish tizimida sistma adminitratsiyasi Elektron hujjat aylanish tizimida sistma adminitratsiyasi katta rol o’ynaydi. U barcha abonentlar tomonidan bir katta rol o’ynaydi. U barcha abonentlar tomonidan bir ishlash qoidalarigarioya qilinishini amalga oshiradi, ishlash qoidalarigarioya qilinishini amalga oshiradi, konfliklar bo’lib qolganda ularni hal qiladi, kalitlar konfliklar bo’lib qolganda ularni hal qiladi, kalitlar sistemasini boshqaradi, barcha abonentlardagi ochiq sistemasini boshqaradi, barcha abonentlardagi ochiq kalitlarma’lumotnomalarni tarribga keltirib va yangilab kalitlarma’lumotnomalarni tarribga keltirib va yangilab turadi. Agarda biror bir nohush hol yuz bersa, kalitlarni turadi. Agarda biror bir nohush hol yuz bersa, kalitlarni almashtirish kerak bo’lib qoladi – masalan, kalitlar almashtirish kerak bo’lib qoladi – masalan, kalitlar disketasini yo’qotish, ularning o’g’irlanishi, disketlarning disketasini yo’qotish, ularning o’g’irlanishi, disketlarning ishdan chiqishi, kalitlar bilan shug’ullanuvchi yoki u haqda ishdan chiqishi, kalitlar bilan shug’ullanuvchi yoki u haqda ma’lumotga ega hodimning ishdan ketishi, ma’lumotlarni ma’lumotga ega hodimning ishdan ketishi, ma’lumotlarni saqlash va ularni muddati o’tishidan so’ng yo’q qilish saqlash va ularni muddati o’tishidan so’ng yo’q qilish qoidalarining buzilishi va boshqalar.qoidalarining buzilishi va boshqalar. Bunday hodisotlar ro’y began taqdirda mas’ul xodimlar Bunday hodisotlar ro’y began taqdirda mas’ul xodimlar tizimining administrarsiyasini bundan boxabar qilishi kerak tizimining administrarsiyasini bundan boxabar qilishi kerak bo’ladi. Administrarsiya esa zudlik bilan kerakli bo’lgan bo’ladi. Administrarsiya esa zudlik bilan kerakli bo’lgan chora-tadbirlarni ko’rishi zarur.chora-tadbirlarni ko’rishi zarur. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Axborot xavfsizligini taminlash

Internet tizimi bilan ishlashning elektron darsligi

Raqamli va axborot texnologiyalari

Axborot kommunikatsiya texnologiyalari va uni O’zbekistonda rivojlantirishdagi davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari

Axborot xavfsizligi siyosati