logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Информатика и ИТ
  4. Chiziqsiz modellar va ularni yechish

Chiziqsiz modellar va ularni yechish

Загружено в:

03.05.2025

Скачано:

0

Размер:

571.484375 KB
Скачать
Chiziqsiz modellar va ularni yechish Axborot texnologiyalari va jarayonlarni matematik modellashtirishFan: Reja: 1. Chiziqsiz modellar. Algebraik va trantsendent tenlamalar. 2. Tenglama ildizlarini ajratish usullari. 3. Tenglama ildizini aniqlashnning oddiy iteratsiya usuli. 1. Chiziqsiz modellar. Algebraik va transsendent tenlamalar. Algebraik tenglama - P(x 1 ,x 2 ,…,x n )=0 ko`rinishida yoziladi. Bu erda P - x 1 ,x 2 ,…,x n noma’lum o&#39;zgaruvchilardan iborat ko`phad. Algebraik tenglamaning darajasi P ko`phadning darajasiga teng bo`ladi. x 1 ,x 2 ,…,x n o&#39;zgaruvchilarning algebraik tenglamaga nol qiymat beruvchi qiymatlari ushbu algebraik tenglamaning ildizlari deb ataladi. Trantsendent tenglama- trantsendent funktsiyalarni (eksponental, logarifmik, trigonometrik va teskari trigonometrik funktsiyalar) o&#39;z ichiga olgan tenglama. Masalan, sin x + lg x = x, 2x - lg x = arccos x. 2. Tenglama ildizlarini ajratish f(x)=0 (1) tenglamada f(x) funktsiya [a,b] oraliqning uchlarida har xil ishoralarga ega bo`lsa, ya&#39;ni f(a)×f(b) <0 bo`lsa, ushbu oraliqda kamida bitta ildiz mavjud bo`ladi. Masalan, x 3 -6x+2=0 tenglama uchun a=-3 f(a)=-7<0, a=-2 f(a)=6>0 bo`lib, [a,b] oraliqda kamida bitta ildiz borligini ko&#39;rsatadi. Grafik usul Ushbu usul y=f(x) funktsiya grafigini chizishga asoslangan. (1) tenglamaning ildizini o&#39;z ichiga olgan [a,b] oraliq funktsiya grafigining OX o&#39;q bilan kesishish nuqtasini o&#39;z ichiga olgan absissa o&#39;qining bo&#39;lagi bo&#39;ladi. Ba&#39;zan f (x) funktsiyani ikkita sodda funktsiyalarning ayirmasi sifatida ifodalash qulay bo`ladi, ya&#39;ni . va funktsiyalarning grafikalari chiziladi. Ushbu grafiklarning kesishish nuqtasining abstsissasi (1) tenglamaning ildizi bo&#39;ladi va shu ildizni o`z ichiga oluvchi absissa o`qidagi kesma izolyatsiya oralig&#39;i bo&#39;ladi.   Misol. )=1 tenglamani grafik usulda yechishni qaraymiz. &#55349;&#56421;&#55349;&#56409;&#55349;&#56411;(&#55349;&#56421; Yechish. Berilgan tenglamani quyidagi ko`rinishda yozamiz: ln )=1 . U holda berilgan tenglamaning ildizlarini φ(x)=ln ) va (&#55349;&#56421; /&#55349;&#56421; (&#55349;&#56421; ψ(x)=1/x egri chiziqlarning kesishish nuqtalarining abstsissalari sifatida topish mumkin. Funktsiyalar grafikalarini tuzamiz va ildizni ajratish oralig&#39;ini aniqlaymiz. Chizmadan ko`rinadiki, tenglama ildizi [1,2] kesmada joylashgan bo`ladi. Ushbu ildizning boshlang`ich qiymati sifatida x = 1,5 sonni olish mumkin. Analitik usul. Agar uzluksiz f (x) funktsiya [a, b] kesma uchlarida qarama-qarshi ishorali qiymatlar qabul qilsa, ya&#39;ni f(a)f (b)<0 bo`lsa, u holda bu kesmada f (x)=0 (1) tenglamaning kamida bitta ildizi mavjud; Agar [a,b] kesmada uzluksiz va monotonli f(x) funktsiya kesmaning uchlarida har xil ishorali qiymatlar qabul qilsa, u holda bu kesmada faqat bitta ildiz mavjud; Agar f(x) funktsiya [a,b] kesmada uzluksiz bo&#39;lsa va kesmaning uchlarida har xil ishorali qiymatlar qabul qilsa va uning hosilasi kesmada ishorasini o`zgartirmasa, u holda kesma ichida (1) tenglamaning ildizi mavjud va yagona bo`ladi. 5-rasm - Oddiy iteratsiya usuli: a - bir tomonlama yaqinlashish jarayoni; b - bir tomonlama uzoqlashish jarayoni; c - ikki tomonlama yaqinlashish jarayoni; g - ikki tomonlama uzoqlashish jarayoni. Eng yuqori yaqinlashish tezligi ϕ &#39;(x) =0 bo`lganda ro`y beradi. Agar berilgan tenglama ildizlari bir-biriga yaqin joylashgan bo`lsa, yoki funktsiya murakkab tuzilishga ega bo&#39;lsa, u holda izolyatsiya oraliqlarini aniqlash uchun berilgan oraliqni mayda qismlarga bo&#39;lish usulidan foydalaniladi. Dastlab, funktsiyaning chegaraviy nuqtalardagi ishoralari aniqlanadi. Keyin oraliq x = x 1 , x 2 ,…x n oraliq nuqtalari yordamida bo&#39;laklarga ajratiladi. Agar ikkita qo&#39;shni x k va x k+1 nuqtalarda f(x) funktsiya har xil ishoralarga ega ekanligi aniqlansa, ushbu oraliqda kamida bitta ildiz mavjud bo`ladi. Tanlangan oraliqda bitta ildiz borligiga ishonch hosil qilish uchun f(x) funktsiyasining hosilasi ushbu oraliqda ishorasini o&#39;zgartirishi yoki o`zgartirmasligini tekshirish kerak. Misol . -2=0 tenglamaning ildizlarini ajratish oraliqlarini toping. Yechish . y = -2 funktsiyasining qiymatlar jadvalini tuzamiz. Jadvaldan y(x) funktsiyaning ishorasi [1,2] kesmada o&#39;zgaradi. Shuning uchun ildiz shu kesmada joylashgan bo`ladi.  x y 0 -2 1 -1 2 2 3 7 4 14 Oddiy iteratsiya usuli (ketma-ket yaqinlashish usuli). f(x)=0 tenglamadan matematik almashtirishlar yordamida x=ϕ(x) (5) shaklidagi ekvivalent tenglamani hosil qilamiz. Tenglamaning x* ildiziga x 0 boshlang&#39;ich qiymat beramiz. Uni (5) tenglamaning o&#39;ng tomoniga qo&#39;yib, birinchi yaqinlashuvni olamiz x 1 = ϕ(x 0 ), shu usul bilan navbatdagi yaqinlashishlarga o`tamiz x 2 =ϕ(x 1 ) va hokazo: x k =ϕ(x k-1 ) (6). Ushbu iteratsiya jarayon qanday sharoitlarda transsendent tenglamaning x* ildiziga yaqinlashadi degan savol tug&#39;iladi. Batafsil matematik tahlil shuni ko&#39;rsatadiki, oddiy iteratsiya usulining yaqinlashishi uchun zarur bo&#39;lgan shart quyidagicha yoziladi: ϕ &#39;(x) <1. (7) f(x)=0 tenglamaning chap va o&#39;ng tomonlarini ixtiyoriy b songa ko&#39;paytiramiz va noma&#39;lum x ni ikkala tomonga qo&#39;shamiz. Natihada berilgan tenglama quyidagi ko`rinishni oladi: x+b f(x)=x+0 b. ⋅ ⋅ D(x)=x+b f(x) belgilashni kiritamiz. b sonni ⋅ tanlash orqali yaqinlashish shartini bajarish mumkin. −1<ϕ&#39;(x)<0 shart bajarilsa, takrorlash jarayonining yaqinlashuvi ikki tomonlama bo&#39;ladi. Yuqorida berilgan tenglamani Excel dasturi yordamida yechamiz. Buning uchun А2 katakka x argumentning boshlahg’ich qiymatini deb olamiz. А3 katakka х argumentning х 1 qiymatini ko`rinishda kiritamiz va А ustunning qolgan kataklariga ushbu formulani nusxa qilamiz. В3 katakka =abs(B3-B3) formulani kiritamiz va B ustunning qolgan kataklariga ushbu formulani nusxa qilamiz. C3 katakka =ЕСЛИ(RC[-1]<0,001;&#34;masala 0,001 aniqlikda yechildi&#34;;&#34; &#34;) formulani kiritamiz va ustunning qolgan kataklariga ushbu formulani nusxa qilamiz. Natijada Excel dastur oynasi quyidagi ko’rinishga keladi:  Jadvaldan ko’rinadiki, 7- qadamdan keyin berilgan tenglamaning yechimi 0,001 aniqlikda topiladi va uning qiymati A9 katakda - 0,4178532 ga teng bo`ladi. Yuqoridagi tenglamani yechishni Mathcad dasturida qaraymiz. Buning uchun Mathcad dasturini yuklab, boshlang’ich qiymatni kiritamiz: x:=-0.25 Ikkinchi qatorga Given kalit so’zi yozilib, uchinchi qatorga quyidagi mantiqiy ifoda yoziladi: 2*x+1- sin(x 2 )=0 Bunda “ = ” belgisi qalin shriftda yozilib, mantiqiy ifodani bildiradi va chap tomondagi ifodaning 0 ga tengligini tekshiradi. Bu belgini kiritish “ Boolean ” vositalar paneli yordamida yoki “ ctrl+= ” tugmalar majmui orqali bajariladi. Navbatdagi qatorga Find(x)= ifodasi yoziladi. Bunda “ = ” belgisi oddiy shriftda yoziladi va bu belgidan keyin natija xosil bo’ladi. Quyida Mathcad dasturida masalaning yechilishi berilgan: Berilgan masalani yechishning С++tilidagi dasturi quyidagi ko’rinishga ega: #include <iostream> #include <math.h> using namespace std; int main() { float a,b,x1,x0,delta,eps; int n; cout<<“Oraliq boshi a ni kiriting”<<endl; cin>>a; cout<<“Oraliq oxiri b ni kiriting””<<endl; cin>>b cout<<“Tenglama ildizini aniqlash aniqligi eps ni kiriting”<<endl; cin>>eps x0=(a+b)/2; n=0; do { x1=0.5*(sin(x0*x0)-1); n=n+1; delta=fabs(x1-x0); x0=x1; } while( delta<eps); cout<<“Tenglama ildizi=’<< x1<<endl; cout<<“Takrorlanishlar soni =’<< n<<endl; }

Похожие

Chiziqsiz programmalashtirish
Tarmoqli modellar va ularning xususiyati
Axborotni himoyalash. Antivirus dasturlari va ularni o’rnatish. Antivirus dasturining imkoniyatlari va ularni obnavit qilish
Axborotni himoyalash. Antivirus dasturlari va ularni o’rnatish. Antivirus dasturining imkoniyatlari va ularni obnovit qilish
Internet va intranet tarmog’i va ularni tashkil etish