logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Информатика и ИТ
  4. Axborot tizimlari tushunchasi

Axborot tizimlari tushunchasi

Загружено в:

05.06.2025

Скачано:

0

Размер:

624.09375 KB
Скачать
Axborot tizimlari tushunchasi Mavzu rejasi: 1. Axborot tizimlari tushunchasi. 2. Jamiyatni axborotlashtirish. 3. Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlari. 4. Axborot tizimlarining jarayonlari va uni joriy etish. 5. Axborot tizimlarining tuzilmasi. 6. Axborot tizimlarini tashkil etish va boshqarish. 12 01 14 17 1C 1D090A 1E 1F 03 Tizim nima? Tizim  – bu bir-biri bilan bog‘langan va o‘zaro ta’sirda bo‘lgan komponentlar (elementlar) to‘plami bo‘lib, ma’lum bir maqsadga erishish uchun ishlaydi. Tizimlar tabiiy (masalan, quyosh tizimi) yoki sun’iy (masalan, kompyuter tizimi) bo‘lishi mumkin. Tizim tushunchasi juda keng qo‘llanadi va turli sohalarda har xil ma’noga ega bo‘lishi mumkin, ammo umumiy jihati shuki, u yaxlitlikni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning tartibli, tartibga solingan yig‘indisi hisoblanadi. Tizim - bu birgalikda ishlaydigan komponentlar majmuasi bo‘lib, ular umumiy maqsadga erishishga xizmat qiladi. Tizimlarning ishlashini tushunish uchun quyidagi misollarni ko‘rib chiqamiz: Ta’lim tizimi – o‘qituvchilar, o‘quvchilar, o‘quv dasturlari va infratuzilmalardan iborat. Ushbu tizimning maqsadi – o‘quvchilarga sifatli bilim va ko‘nikmalar berish. O‘qituvchilar bilim beradi, o‘quvchilar o‘rganadi, o‘quv dasturlari esa ta’limning mazmunini belgilaydi. Hammasi birgalikda ishlaganda sifatli ta’lim beriladi. Kompyuter tizimi. Kompyuter ham tizim hisoblanadi, chunki u apparat va dasturiy qismlardan tashkil topgan. Masalan, protsessor (CPU) ma’lumotlarni qayta ishlaydi, xotira (RAM) esa vaqtinchalik ma’lumotlarni saqlaydi. Bularning birgalikdagi ishlashi natijasida kompyuter dasturlarni ishlatib, foydalanuvchiga xizmat ko‘rsatadi. Asosiy farqlar: Yaratuvchi: Tabiiy tizimlarni  tabiat  yaratadi. Sun'iy tizimlarni  inson  loyihalaydi. Funksiyalash prinsipi: Tabiiylar  o‘z-o‘zidan  rivojlanadi (masalan, iqlim o‘zgarishi). Sun'iy tizimlar  dastur yoki qonunlar  asosida ishlaydi (masalan, qonun chiqarish tizimi). Barqarorlik: Tabiiy tizimlar uzluksiz ishlaydi (yurak tizimi). Sun'iy tizimlar texnik xato yoki inson aralashuvisiz ishdan chiqishi mumkin. Misol: Tabiiy tizim:  Inson qoni aylanish tizimi (avtonom ishlaydi). Sun'iy tizim:  Onlayn bank tizimi (dasturchilar tomonidan boshqariladi). Diqqatga sazovor jihat:  Ba’zi tizimlar  aralash  bo‘lishi mumkin. Masalan,  agroekotizim  – tabiiy o‘simliklar + fermer tomonidan boshqariladigan sug‘orish tizimi. Axborot tizimlari tushunchasi Axborot texnologiyasi  — axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar. Axborot tizimi  — axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari. Axborot tizimlari korxona yoki tashkilot faoliyatini samarali boshqarish, qaror qabul qilish va strategik rejalashtirishda yordam beradi. Axborot tizimi tushunchasi Axborot tizimi  – ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash, tahlil qilish va tarqatish uchun mo‘ljallangan tizimdir. U odamlar, texnologiya va tashkilotlar o‘rtasidagi axborot almashinuvini ta’minlaydi. Axborot tizimining asosiy komponentlari: Kirish (Input)  – ma’lumotlarni kiritish (masalan, sensorlar, klaviatura). Qayta ishlash (Processing)  – ma’lumotlarni tahlil qilish (dasturlar, algoritmlar). Chiqish (Output)  – natijalarni ko‘rsatish (ekran, printer). Teskari aloqa (Feedback)  – tizimning ishlashini takomillashtirish. Misol: Bankning mijozlar bazasini boshqarish tizimi  – mijoz ma’lumotlarini saqlaydi, tranzaksiyalarni qayta ishlaydi va hisobotlar tayyorlaydi. Sensor  so‘zi (inglizcha:  sensor ) – bu  fizik muhitdagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan va ularni elektr signali yoki boshqa o‘lchanadigan ma’lumotga aylantiradigan qurilma . Asosiy ma'nolari: Sezgich  – atrof-muhitdagi harorat, bosim, yorug‘lik, harakat kabi parametrlarni o‘lchaydi. Masalan:   Harorat sensori, harakat sensori, yorug‘lik sensori. Datchik  (ruscha:  датчик ) – texnik qurilmalarda avtomatik boshqarish tizimlari uchun ma’lumot to‘playdi. Masalan:   Avtomobil havo bosimi datchigi Qisqacha: Sensor – bu atrof-muhitdagi o‘zgarishlarni sezib, ular haqida signal beruvchi elektron qurilma. (Harorat, yorug‘lik, telefon sensori misollari) Tranzaksiya  soʻzi (inglizcha:  transaction ) – bu  biror moliyaviy, tijorat yoki maʼlumot almashish operatsiyasi ni anglatadi. Asosiy maʼnolari: Moliya/bank sohasida: Pul oʻtkazmalari, toʻlovlar, hisob-kitoblar (masalan, bank tranzaksiyasi, karta orqali toʻlov). Misol:   "Uning kartasidan 500 000 soʻm tranzaksiya qilindi." Tijoratda: Savdo-sotiq shartnomasi yoki bitim (masalan, koʻchmas mulk tranzaksiyasi). Qisqacha: Tranzaksiya – biror resurs (pul, maʼlumot, tovar) almashinuvi boʻlgan rasmiy operatsiya. Axborot tizimi turlari Qo‘lda boshqariladigan tizimlar  (masalan, daftarda yozib borish). Avtomatlashtirilgan tizimlar  (kompyuter dasturlari, masalan, CRM (Mijozlar bilan ishlashni boshqarish tizimi) tizimlar). Ekspert tizimlar  – sun’iy intellekt asosida qaror qabul qilish. Ahamiyati:  Axborot tizimlari biznes, sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqa sohalarda samaradorlikni oshiradi. Tizimning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: Elementlar yoki qismlar mavjudligi : Tizim tarkibiga kiruvchi asosiy qismlar yoki elementlar bo‘ladi. Tuzilishi va munosabatlar : Elementlar bir-biri bilan qandaydir munosabat va aloqalarda bo‘ladi. Umumiy maqsad : Tizimning barcha elementlari birgalikda biror maqsadga erishishga yo‘naltirilgan. Chegara va muhit : Tizimning tashqi muhit bilan munosabatini belgilaydigan chegarasi bo‘lib, u tizimni atrof-muhitdan ajratib turadi. Masalan: Texnik tizim : Bu avtomobil, kompyuter yoki elektr tarmoqlari kabi bir-biri bilan bog‘liq texnologik elementlardan tashkil topgan tizimdir. Ijtimoiy tizim : Jamiyat, tashkilot yoki guruhlar birgalikda faoliyat yuritib, ijtimoiy tizimni tashkil qiladi. Biologik tizim : Hayvon yoki o‘simlik tanasi kabi turli organ va hujayralardan iborat tizim bo‘lib, ular tirik organizm sifatida ishlaydi. Tizimlar umumiy maqsadga erishish uchun ichki elementlarning muvofiqligi va o‘zaro aloqadorligi asosida shakllanadi. Axborot tizimlari quyidagi asosiy komponentlardan iborat: Texnik vositalar – kompyuterlar, tarmoqlar, serverlar va boshqa apparat vositalar. Dasturiy ta'minot – ma'lumotlarni boshqarish va tahlil qilish uchun mo'ljallangan dasturlar. Ma'lumotlar – tizimda saqlanadigan va qayta ishlanadigan barcha turdagi axborotlar. Inson resurslari – tizimni boshqaruvchi va undan foydalanadigan mutaxassislar. Jarayonlar – axborotni to'plash, qayta ishlash va tarqatish bosqichlari. Axborot tizimlari turli sohalarda qo'llaniladi, jumladan, biznes, tibbiyot, ta'lim va davlat boshqaruvida. Har bir soha uchun maxsus axborot tizimlari mavjud bo'lib, ular ma'lum vazifalarni hal qilishga mo'ljallangan. Masalan, biznesda buxgalteriya hisobi yoki mijozlar bilan ishlash tizimlari, tibbiyotda esa bemorlar ma'lumotlarini boshqarish tizimlari ishlatiladi. Axborot tizimlarining turlari Axborot tizimlari turli vazifalar va sohalarda foydalanilishi mumkin: Boshqaruv axborot tizimlari (MIS) — tashkilotning strategik va operatsion qarorlarini qabul qilish uchun mo'ljallangan axborotlarni taqdim etadi. Operatsion axborot tizimlari (TPS) — kundalik operatsion jarayonlarni boshqarish va qayta ishlash uchun mo'ljallangan tizimlar. Ma'lumotlar ombori — katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va tahlil qilish uchun mo'ljallangan. Ekspert tizimlar — ma'lumotlarga asoslangan holda avtomatlashtirilgan tahlil va qaror qabul qilish tizimlari. Geografik axborot tizimlari (GIS) — geografik ma'lumotlarni saqlash va tahlil qilish uchun foydalaniladigan tizim. Axborot tizimlarining vazifalari Axborot tizimlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Ma'lumotlarni yig'ish va saqlash : Tashkilot ichidagi yoki tashqi manbalardan ma'lumotlarni to'plash va saqlash. Ma'lumotlarni qayta ishlash : Foydalanuvchilarga kerakli ma'lumotni kerakli vaqtda yetkazish uchun ma'lumotlarni qayta ishlash. Ma'lumotlarni tahlil qilish : Ma'lumotlardan foydalanib tendensiyalarni aniqlash va kelajak prognozlarini ishlab chiqish. Ma'lumotlarni himoyalash : Ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlash, ularning nojo'ya foydalanuvchilar tomonidan o'zlashtirilishining oldini olish. Axborot tizimlarida texnologik innovatsiyalar Axborot tizimlari sohasida turli texnologik innovatsiyalar muntazam ravishda joriy etilmoqda: Sun'iy intellekt va mashinaviy o'rganish : Axborot tizimlariga avtomatik qaror qabul qilish imkonini beradi. Bulut texnologiyalari : Ma'lumotlarni saqlash va ularga masofadan kirish imkoniyatlarini oshiradi. IoT (Narsalar interneti) : Tashqi qurilmalar bilan bog'lanish imkonini yaratadi va ulardan ma'lumotlar yig'ilishiga yordam beradi. Big Data : Katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va tahlil qilish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Axborot tizimlarining afzalliklari Afzalliklari: Ma'lumotlar orqali samaradorlikni oshirish Qaror qabul qilish jarayonlarini soddalashtirish Jarayonlarni avtomatlashtirish Tahlil va bashorat qilish imkoniyatlari Kamchiliklari: Yaxshi texnik infratuzilma va texnik ko'nikmalarni talab qiladi Xavfsizlik muammolari va kiberxavf xavflari Dasturiy va apparat ta'minotining qimmatligi Axborotlashgan jamiyat xususiyatlari Axborotlashgan jamiyat haqida olimlar turlicha fikrdalar. Yapon olimlarining hisoblashlaricha, axborotlashgan jamiyatda kompyuterlashtirish jarayoni odamlarga ishonchli axborot manbaidan foydalanish, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohalarda axborotni qayta ishlashni avtomatlashtirishning yuqori darajasini taminlashga imkon beradi. Jamiyatni rivojlantirishda harakatlantiruvchi kuch moddiy mahsulot emas, balki axborot ishlab chiqarish bo’lmog’i lozim. Moddiy mahsulotni esa tannarxi ancha qimmat bo’ladi. Bu uning qiymatida innovasiya, dizayn va marketing ulushining oshishini anglatadi. Axborotlashgan jamiyatda nafaqat ishlab chiqarish, balki butun turmush tarzi ham o’zgaradi. Bu jamiyatning sanoat jamiyatidan farqi shundaki, axborotlashgan jamiyatda intellekt, bilimlar ishlab chiqiladi va istemol etiladi. Shuning uchun bu jamiyatda aqliy mexnat darajasi oshadi. Insondan ijodiy qobiliyat talab etiladi bilimlarga ehtiyoj oshadi. Axborotlashgan jamiyatning moddiy va texnologik negizini kompyuter texnikasi va kompyuter tarmoqlari, axborot texnologiyalari, telekomunikasiya aloqalari asosidagi turli xil tizimlar tashkil etadi. Axborotlashgan jamiyat–faoliyat ko’rsatuvchilarining ko’pchiligi axborotni, ayniqsa uning oliy shakli bo’lmish bilimlarni ishlab chiqish, saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan band bo’lgan jamiyatdir. Ingliz tilini o‘rganish sohasidagi axborot tizimlari (Language Learning Information Systems) 1. Onlayn ta'lim platformalari Duolingo  – Interaktiv mashqlar, til o‘rganishni o‘yinlashtirish (gamification). Rosetta Stone  – To‘g‘ridan-to‘g‘ri til immersiyasi (suroqsiz metod). Busuu  – Nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun hamjamiyat bilan ishlash. 2. Til muloqotini o‘stirish tizimlari HelloTalk / Tandem  – Til almashish platformalari (native speakerlar bilan chat). Cambly  – Onlayn ingliz tili o‘qituvchilari bilan suhbat. 3. Grammatika va lug‘at tizimlari Grammarly  – Yozuvlardagi grammatik xatolarni tuzatish. Anki  – Elektron flash-kartalar orqali lug‘at o‘rganish. Lingualeo  – Interaktiv lug‘at va videolar bilan ishlash. 4. Test tayyorlash va baholash tizimlari IELTS Advantage  – IELTSga maxsus tayyorlov materiallari. TOEFL Go!  – Rasmiy TOEFL tayyorlash ilovasi. 5. Sun'iy intellekt asosidagi yordamchilar Elsa Speak  – AI bilan talaffuzni tuzatish. ChatGPT  – Ingliz tilida suhbat qilish va matnlar tuzatish. Qo‘shimcha: Agar siz o‘zingizga mos tizim qidiryapsiz, uning  interaktivligi ,  nutqiy ko‘nikmalarga e’tibori  va  foydalanuvchi qulayligini  tekshiring. Misol uchun: Boshlang‘ich daraja:  Duolingo + HelloTalk IELTS tayyorlov:  IELTS Advantage + Grammarly Savollaringiz bo‘lsa, yordam berishdan mamnun bo‘laman! Ma‘lumotlar bazasida ustunlar-........ deb ataladi. a) maydonlar b) ustunlar c) qatorlar d) diapozon Ma‘lumotlar bazasida satrlar-........ deb ataladi. a) yozuvlar b) maydonlar c) qatorlar d) diapozon Axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari qanday nomlanadi? 1. Axborot tizimi 2. Axborot resursi 3. Axborot texnologiyasi 4. Telekommunikatsiya tizimi Tizim nima? 1. San’at, mahorat, ko’nikma degan ma’noni anglatadi 2. Ma’lumotlarni yig’ish, saqlash va qayta ishlash uchun mo’ljallangan texnik vositalar jamlanmasi 3. Yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida ham yaxlit, ham o’zaro bog’langan tarzda faoliyat o’rsatuvchi bir necha turdagi elementlar majmuasi 4. Barcha javoblar to’g’ri Axborot tizimlarining asosiy vazifasi nima? 1. Axborotni yig'ish, saqlash va qayta ishlash 2. Faqat axborotni yig'ish 3. Faqat xabar jo'natish 4. Faqat internetdan ma'lumot olish Tizimga kirish uchun har bir foydalanuvchidan qanday ma’lumotlar kiritish talab qilinadi? 1. Faqat parol 2. Ismi sharifi 3. Login va parol 4. Faqat login Tizimga kirishda foydalanuvchining logini va paroli noto’g’ri kiritilsa qanday jarayon sodir bo’ladi? 1. Login va parolni qaytadan kiritish so’raladi 2. Tizim yuklanadi 3. Tizim yuklanadi va ekranda ish stoli tasviri paydo bo’ladi 4. Kompyuterni qayta ishga tushurish talab qilinadi 1. Microsoft Excel – bu: a) Matn muharriri b) Grafik muharriri c) Elektron jadval d) Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi 2. Elektron jadvalda A1:C2 yacheykalar belgilangan. Bu yerda yacheykalar sonini aniqlang. a) 4 b) 9 c) 6 d) 8 3. Monitor (displey) nima? a) Matnli yoki grafikli ko’rinishdagi ma’lumotlarni ekranga chiqaruvchi qurilma b) Kompyuterga belgilarni kiritishni ta’minlovchi qurilma c) Kompyuterni boshqarish va hisoblash ishlarini bajaruvchi qurilma d) Kompyuterning «miya»si 4. Klaviatura nima? a) Kompyuterga belgilarni kiritishni ta’minlovchi qurilma b) Matnli yoki grafikli ko’rinishdagi ma’lumotlarni ekranda chiqaruvchi qurilma c) Kompyuterni boshqarish va hisoblash ishlarini bajaruvchi qurilma d) Kompyuterning «miya»si E’TIBORLARINGIZ UCHUN RAXMAT!

Похожие

Huquqiy axborot tizimlari
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari
Axborot tizimlari va axborot texnologiyalari
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT)
Axborot tizimlari va jarayonlarini modellashtirish