logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Юриспруденция
  4. Амир Темур ва темурийлар сулоласи даврида давлат ва ҳуқуқ тарихи

Амир Темур ва темурийлар сулоласи даврида давлат ва ҳуқуқ тарихи

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

13130.5 KB
Скачать
АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР СУЛОЛАСИ ДАВРИДА ДАВЛАТ ВА Ҳ У ҚУҚ ТАРИХИ   Мамлакатнинг ривожи, осойишталиги ва ободончилиги соҳибқирон Амир Темур ўз тузукларида айтганидек « ... уч нарса мулк, хазина ва лашкар билан ...» таъминланади. Солиқ белгилаш ва йиғиш мамлакат хазинасининг муҳим манбаи, давлатнинг эса таянчи ҳисобланади. Барча давлатларда бўлганидек Амир Темур салтанатида ҳам солиқларни белгилаш ва ундириш, хазинани яратиш ва ундан фойдаланиш асосий эътиборда булган. Солиқлар мамлакат ижтимоий – иқтисодий ҳаётини тартибга солиш, ҳамда бошқаришнинг муҳим қуролларидан бири бўлишидан ташқари юрт ободончилиги, фан, маданият ва санъат, маориф, соғлиқни сақлашнинг молиявий манбаи деб ҳисобланган. Кўп минг сонли сипоҳлар солиқлардан келадиган тушумлар ҳисобига сақланган. АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР СУЛОЛАСИ ДАВРИДА ДАВЛАТ ВА Ҳ У ҚУҚ ТАРИХИ Солиқлар сиёсатини амалга ошириш мақсадида мамлакатда вазирликлар тайинланган. Шулардан мамлакат ва раият вазири, омонат мулк вазири, салтанат ишларини юритувчи (кирим- чиқимларнинг ҳисобини олиб борувчи) вазири молия муносабатларини юритувчилар бўлиб хазинани тўлдириш ва ундан фойдаланиш ишларига тўлиқ жавобгар бўлганлар. Шунингдек, Амир Темур давлатининг тасарруфидаги сарҳатлар ва ҳудудлар бўйича ҳам учта вазир тайинланади.Улар молия ишларини ва даромадларини назорат қилиб борадилар. Ҳар бир идорада кирим- чиқимларни, даромад ва буромадларни ёзиб борувчи котиб ҳам тайинланган. Шу тариқа буюк Амир Темур салтанатининг солиқни йиғувчи ва хазина ишларини юритувчи ижро тизими юзага келтирилган. Солиқ сиёсатида асосан уч нарса Соҳибқироннинг диққат эътиборида бўлган : Солиқ тўлашнинг мажбурийлиги; Солиқ тўловларнинг табақалаштирилиши; Айрим табақадаги аҳолининг солиқлардан ва тўловлардан озод қилинганлиги. АМИР ТЕМУР ДАВРИДА МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИЛМ - МАЪРИФАТ Марказий Осиёда жуда қадим замонлардан бошлаб фарзандларни ўқитиш ва уларга савод бериш одоби бўлган. Масалан, “Авесто” таълимотига биноан, фарзанд улғайгач, ота – онаси уни, албатта, “мактаб”га ўқишга беришлари шарт бўлган. Фарзандига савод ўргатмаган ота- она, ҳатто жиноятчилар қаторига киритилган. Муғ тоғи қалъаси, Марв, Ниса ва Тупроқ қалъа Шаҳристонларидан топилган қадимий ҳужжатлар Марказий Осиёда саводхонлик яхши йўлга қуйилганлигидан дарак беради. Панжакент ва Афросиёб қалъаларидан топилган суғд тилидаги алифбо ва хат машқлари тасвирланган сапол идишларнинг синиқлари ҳам Мовароуннаҳрдаги қадимий мактаб таълими ҳақида сўзлайди. Мовароуннаҳрда мусулмон мадрасалари IX аср охири Х аср бошларида яъни сомонийлар даврида қурила бошлаган 1 . Таниқли шарқшунос олим В.В. Бартольд мадрасаларнинг ватани Балхга ёндош бўлган Амударёнинг ҳар иккала соҳилида жойлашган юртлар деб ҳисоблайдилар. Тарихчи Муҳаммад Наршаҳийнинг фикрича Мовароуннаҳрдаги биринчи мадраса Бухорода 937-938 йилларда рўй берган ёнғиндан талофат кўрган Фаржек мадрасаси бўлган. Бундан ташқари, ўша даврда Бухорода алоҳида илмий мактаб ҳам мавжуд бўлган. Манбаларга қараганда , ўша даврда Самарқанд ҳам Мовароуннаҳрдаги фан ва таълим марказларидан бири бўлган. 1 Абдуллаев В.А., Валиходжаев Б.Н. “Дих аные веков ” . Самар к анд .1970.43-бет Истеъдодли давлат арбоби Амир Темурнинг теран маънавиятини, айниқса унинг тарих ва жуғрофияни яхши билагнлигидан, ўз ҳузурига илму – фозиллар, ислом уломолари ҳунар аҳлини (якка ёки давра суҳбатларига) тез – тез чорлаб турганлигидан, деб ҳам фикрлаш мумкин. Айниқса, соҳибқирон томонидан уюштирилиб туриладиган олиму фузолаларнинг кенгашларидан бирида Амир Темурнинг сўзлаган нутқига эътибор берайлик : “Фан ва диннинг машҳур кишилари ўз маслаҳатлари билан подшоҳларга ёрдам бериб келаганлар. Сизлар эса менга нисбатан бундай қилмаётирсизлар. Меннинг мақсадим, мамлакатда адолат ўрнатиш, тартиб ва тинчликни мустаҳкамлаш, фуқорони турмушини яхшилаш, юртимизда қурулишни кучайтириш, давлатимизни ривожлантиришдир. Сизлар бу ишларни амалга оширишда менга ўз маслаҳатларингиз билан кўмаклашишингиз керак. АМИР ТЕМУРНИНГ МАМЛАКАТ ТАШқАРИСИДАГИ БУНЁДКОРЛИК ФАОЛИЯТИ Соҳибқирон Амир Темур узининг фаолияти давомида кўплаб харбий юришларга қарамасдан, бунёдкорлик ишларига хам катта эътибор берган. Соҳибқирон Мовароуннахрни бошкариш, харбий юришлар билан доимо банд булиши билан бир каторда, бу буюк шахснинг дунё ахлини лол колдирган машхур иморатлар, богу бустонлар яратишга, чулларни обод килишга, каналлар каздиришга, шахар ва кишлокларни обод килишга, хунармандчилик ва савдо— сотикни ривожлантиришга, йуллар ва куприклар куришга, маърифат ва маданият обидалари, шифо масканларни барпо этиши бугунги кунда хар бир кишини хайратга солади. Амир Темур бунёдкорлик ишларини амалга ошириш учун азаддан мавжуд булган имкониятларни ва уз тасарруфида булган мамлакатларнинг кули гул усталари, меъморлари салохиятидан умумли фойдалана билган. Самар қ анддаги ҳ айкали SAMARQANDDAGI HAYKALI Тарихдан маълумки, жахонда куплаб дунё фотихлари узларидан сунг авлодларига хавас килса арзийдиган даражада мерос колдирмаганлар. Соҳибқирон Амир Темур жахон ахли хавас килса арзийдиган меъморий — маданий ёдгорликлар, турли хил иншоотларни уз авлодларига меърос килиб колдирди. Амир Темур даврида бунёд этилган тарихий ёдгорликлардан бизгача сакланиб долган Самарканддаги Бибихоним Жоме Масжиди, Шохизинда меъморий ёдгорлиги, Гури Амир макбараси, Шахрисабздаги Оксарой, Доруссаодат ва Доруттиловат каби монументал иншоотлар бугунги кунда хам узининг махобати ва гузаллиги билан уша даврдаги меъморлар ва усталарнинг юксак дидидан дарак бериб турибди. BUYUK SARKARDABUYUK SARKARDA ТЕМУР ТУҒИЛГАН ТЕМУР ТУҒИЛГАН ЖОЙЖОЙ ТЕМУР ТУЗУКЛАРИДА ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ВА ЖАЗО СИЁСАТИ МАСАЛАЛАРИ Маълумки, ўз таркибида 26 давлатни бирлаштирган Амир Темур империяси аниқ ишлаб чиқилган ижтимоий адолат қоидаларига асосланган жазо сиёсатисиз бошқарилиши қийин эди. Бу сиёсат энг аввало, мусулмон давлатида амалда бўлган ислом ҳуқуқи ва ўша даврнинг конституциявий ҳужжати бўлган «Темур тузуклари»да ўз ифодасини топган. «Тузуклар»да жиноят ва ва жиноят- процессуал ҳуқуқи – жиноятларга жазо бериш, хусусан мансабдор шахслар томонидан ўз мансабини суистеъмол қилганлик жиноятлари учун жазо тайинлаш максалалари, ҳар бир шаҳарда адолат уйлари, қозихона-дорул-аморат ташкил қилиш, қози Аскар, аҳдос ва раият қозилари, уларни тайинлаш, ёлғон гувоҳлик учун жазо тайинлаш ва бошқа масалаларга алоҳида эътибор қаратилган. Тузуклардан кўринадики, Амир Темур очиқ юзлилик, раҳм- шафқат билан халқни ўзига ром қилган, адолат ўрнатишга ҳаракат қилиб, иложи борича жабр-зулмдан узоқроқда бўлишга интилган. Айниқса, мансабдор шахслар томонидан мулкни ўзлаштириш, талон-тарож қилиш ҳолларида одиллик билан иш тутганлигини кўриш мумкин. Хусусан, молия вазирлари давлатнинг молия ишларига хиёнат қилиб, ўзларининг қўл остидаги мол-мулкдан ўзлаштириб олган бўлсалар ва агар бу уларга тааллуқли маошга тенг бўлса, ўша ўзлаштирилган маблағ давлат хазинасига совға, инъом сифатида қайтариб олинган. Агар унинг миқдори маошдан икки баробар ортиқ бўлса, мол- мулки тортиқ сифатида давлат ҳисобига ўтказилган. ТЕМУР ТУЗУКЛАРИДА ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ВА ЖАЗО СИЁСАТИ МАСАЛАЛАРИ Тузукларни ўрганиш, жиноят ва жазо масалаларида Амир Темур ўз мамлакатида қадимий турк-мўғул анъаналари, удумларига, шунингдек, Чингизхоннинг Ясо қонунларига ҳам амал қилганлигидан далолат беради. Хусусан, «Тузуклар»да «Ўғрилар хусусида буюрдимким, улар қаерда бўлмасин, тутиб олинса, Ясо бўйича жазолансин. Кимки бировнинг молини зўрлик билан тортиб олган бўлса, мазлумнинг молини золимдан қайтариб олиб, эгасига топширсинлар» 1 ,- дейилади. Темурбек давлатида бу каби ҳуқуқ манбаларининг мавжудлиги, уларнинг ҳаракати, бажарилиши ва риоя қилиниши устидан қаттиқ назоратнинг бўлиши, шубҳасиз, қонунчиликни мустаҳкамлашга хизмат қилган. Агар сипоҳий қўл остидаги кишига зулм ўтказса, бунда у хизмат доирасидан ташқари чиққан саналиб, сипоҳийнинг ўзи жабрланувчиларга топширилган. Бу ҳолда жабрланувчи сипоҳийни ҳоҳлаганча жазолаши мумкин бўлган. Агар катта ва маҳаллий бошлиқлар ўз ваколатлари доирасидан чиқиб, ўзларидан кичик даражадаги кишиларга зулм ўтказсалар, уларга мол-мулкига қараб жарима солиш назарда тутилган. Шунингдек, доруға ва шаҳар волийлари ҳокимлари халққа жабр-зулм қилсалар, уларни ҳам жиноятларига мос равишда жазога тортиш назарда тутилган. «Тузуклар»да бирор кишининг айби исботланганда, унга нисбатан фақат битта жазо қўлланилиши, яъни агар жарима солинса, дарра билан урмаслик, дарра билан урилса, жарима солмаслик тўғрисида гапирилади. Бу каби жазолаш усуллари Темур давридаёқ, айнан бир жиноят учун икки маротаба жазога тортиш мумкин эмаслиги тўғрисидаги қоида мустаҳкамланганлигини кўриш мумкин. 1 Темур тузуклари. – Тошкент, 1996.-94 б. «ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ» - КОНСТИТУЦИЯМИЗ ҲУҚУҚИЙ МАНБАСИ СИФАТИДА Муста қ иллик шарофати туфайли 1992 йил 8 декабрда Ў збекистон Республикаси Конституцияси қ абул қ илинди. Янги Конституция асосий қ онун сифатида хал қ аро демократик андоза ва талабларга жавоб бериши, унинг олдинги Конституциялардан мутла қ о фар қ қ илиши ало ҳ ида эьтиборга моликдир. Конституция ҳ ар қ андай давлатнинг юзи, обр ў -эътибори ҳ исобланади. Зотан, у давлатни давлат, миллатни миллат сифатида дунёга танитадиган қ омусномадир. Ў збекистон Республикаси Конституциясини ишлаб чи қ ишда бутун хал қ иштирок этди. Янги Конституцияда хал қ имизнинг иродаси, ру ҳ ияти, ижтимоий онги ва қадимий маданияти акс этган. Тарихга назар ташлайдиган б ў лсак, Конституцияга ў хшаш қ онунлар т ў плами Ў рта Осиёда ҳ ам мавжуд б ў лган. Улардан эътиборга молиги «Темур тузуклари»дир. «Темур тузуклари» нусхаларини бугун жа ҳ оннинг к ў пгина мамлакатларида, масалан, Россия, Англия, Франция, А қ Ш, Финляндия, Дания, Эрон, Ҳ индистон, Туркия, Миср, Яман давлатлари кутубхоналаридан ў рин олган. Ў з- ў зидан маълумки, қ айси бир асар қ имматли, амалда зарур б ў лса, ундан купро қ нусха к ў чирилган. «Темур тузуклари» ҳ ам шундай манбалар қ аторига киради. У к ў про қ ҳукмдорларга қўлланма б ў лган. Шунинг учун х укмдорларнинг к ў пчилиги бу ва шунга ў хшаш асарлардан нусха к ў чиртириб, шахсий кутубхоналарида асраганлар ва ижтимоий-сиёсий фаолиятларида улардан му ҳ им й ў л-й ў рик сифатида фойдаланганлар. Масалан, буюк ватандошимиз За ҳ риддин Му ҳ аммад Бобурнинг авлоди Шо ҳ Жахон (1628-1657), қ у қ он хони Му ҳ аммад Алихон (1821-1842) ва Бухоро амири Абдула ҳ адхон (1885-1910) сарой котибларига буюриб, «Темур тузуклари»дан ў зларига нусха к ў чиртирганлиги тарихдан маълум. «ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ» - КОНСТИТУЦИЯМИЗ ҲУҚУҚИЙ МАНБАСИ СИФАТИДА «Темур тузуклари» 2 кисмдан иборат бўлиб, б иринчи қ исмда Амир Темурнинг 7 ёшдан (1342й) то вафотигача б ў лган ҳ аёти, ижтимоий-сиёсий фаолияти, ҳ арбий юришлари қ искача баён қ илинган. Иккинчи қисм жаҳонгирнинг ўз ворисларига аталган ўзига хос васият ва панд- насиҳатлардан иборат. Давлатни идора қилишда кимларга таяниш, тахт эгаларининг вазифалари, вазир ва қушин бошлиқларини сайлаш ва шу каби давлат аҳамиятига молик масалалар ёритилган. «Темур тузуклари»нинг давлат-ҳуқуқий характеридан келиб чиққан ҳолда Д.Логофетнинг Туркистонда конституцион ҳужжат ғарбий Европа мамлакатларидагига қараганда илгари юзага келган, деювчи фикрини эътироф этиш мумкин. «Темур тузуклари»ни ўрганиш давомида унинг кўпгина тамойиллари, ғоялари Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўз аксини топган, деб ҳисоблаш мумкин. Замонавий Конституцияларнинг кўпчилиги ҳам юридик, ҳам сиёсий жиҳатдан ўта муҳим бўлган қоидаларни ўз ичига олган қиска муқаддима билан бошланади. Шу ў ринда Ў збекистон Республикаси Конституцияси ҳ ам ў зига хос му қ аддима билан бошланади. Му қ аддимада хал қ нинг Асосий қ онунни қ абул қ илишдан ма қ сади, орзу-умидлари намоён б ў лади. Со ҳ иб қ ирон Амир Темур ҳ ам тузукларни ма қ сади ни қ уйидагича баён қ илади:

Похожие

Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва методлари
Давлат ва ҳуқуқ назарияси - умумназарий фан
Халқаро зиддиятлар даврида халқаро ҳуқуқ
Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг мақсади, вазифалари ва ўзига хос хусусиятлари
Ижтимоий муносабатлар ва ҳуқуқ