logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Геология
  4. Тупроқ эрозияси ва унинг тупроқ унумдорлигига таъсири

Тупроқ эрозияси ва унинг тупроқ унумдорлигига таъсири

Загружено в:

03.05.2025

Скачано:

0

Размер:

15342.5078125 KB
Скачать
Тупроқ эрозияси ва унинг тупроқ унумдорлигига таъсириМавзу Тупроқшунослик ва деҳқончиликФан: Р е жа : 1. Tупроқ эрозияси ҳақида тушунча ва унинг турлари. 2. Сув эрозиясининг пайдо бўлиш сабаблари. 3. Шамол эрозиясининг пайдо бўлиш сабаблари. 4. Тупроқ эрозиясига қарши қўлланиладиган чора-тадбирлар. Мавзу: Тупроқ эрозияси ва унинг тупроқ унумдорлигига таъсири EROZIYA so’zi - lotincha emirilish degan ma’noni anglatadi. TUPROQ EROZIYASI deb - yerning ustki unumdor, gumusli (chirindi) qatlamini yemirilib ketishiga aytiladi. Эрозия деганда тоғ жинслари ва тупроқнинг сув ва шамол таъсирида емирилиши тушунилади. Ер юзида емирилиш доимо йиғилиш (аккумуляция) билан боғлиқ бўлади. Одатда емирилиш ва йиғилиш иқлимга, тупроқ ва она жинс хоссаларига, ер юзининг нишаблигига, ўсимлик дунёсининг таркибига, ердан фойдаланиш тартиби ва усулларига боғлиқ бўлади. Тупроқ унумдор қатламининг сув ва шамол шамолтаъсирида емирилишига тупроқ эрозияси дейилади. Т у про қ эрози я икк и хил б ў лад и: с у в ва эрозияси. Шамол эрозиясини – дефляция деб аталади. Эрозия ва дефляция инсон иштирокисиз содир бўлса, “табиий” ёки “геологик” эрозия дейилади. Инсон таъсири натижасида (ерга нотўғри ишлов бериш, суғориш ва бошқалар) содир бўладиган эрозия “антропоген” эрозия дейилади. Ир р и г ацио н э р о з и я – б у сув эр о з и я с и нинг би р кўр и ниш и д и р . У М ар к а з и й Осиё н инг суғориладиган ша р оити д а к енг Тупроқнинг деҳқончилик тарқалган. ирри г аци о н эр о з и я си е р л а р д а эки н л а р н и кўп сувнишаб с у ғ о риш с а б а б л и юза г а а с ос а н оқизиб к е лад и .Бир йилда ҳар гектардан ўртача 100 т тупроқнинг ювилиб кетиши 100 кг азот ва 115 кг фосфор йўқолиши демакдир Эрозиянинг ривожланиш шароитлари Ўсимлик қопла м и Туп р оқ Жойнинг геологик т у зилиши Рель е фИқ лимИжтимоий- иқтисодий ш а р о итлар Сув эрозиясининг асосий моҳияти маълум сатҳга келаётган (ёмғир суғориш) сув миқдорининг шимилаётган сувдан ортиқ бўлишидир. Натижада сув нишаблик бўйича ҳаракатланади ва тупроқ заррачаларини бир ердан иккинчи ерга кўчиради. Сув ҳаракати одатда нишаблик 1° дан ортиқ бўлган бошланади. Сув эрозиясинингм а й д он л а р д а жадаллиги жинсларнинг рел’ефга, т ар к и би и қ л им г а , т у п р о қ ва ва тузилишига, ўсимликларнинг таркиби ва қалинлигига боғлиқ бўлади. Суғориладиган деҳқончилик минтақасида сув эрозияси инсон фаолияти билан боғлиқ бўлади. мавжуд бўлиши шарт. Сув эрозиясидаС у в э р о зи я си ни н г ш а к л л а н и ш ида ю з а о қими ю з а оқимининг 3 тури – ёмғир суви оқими, эриган қор суви оқими, суғоришда бериладиган сув оқими иштирок этади. Шунга қараб ёмғир эрозияси, қор эриган вақтдаги эрозия ва суғориш (ирригация) эрозияси содир бўлади. Сув эрозияси айниқса ҳавфли ҳисобланади, бундай эрозия қия рел’ефга эга бўлган қирлар ёнбағирларида ва йерга нотўғри ишлов берилганда содир бўлади. Ёмғир ва эриётган қор сувлари, шунингдек суғориладиган далалардан чиқадиган оқова сувлар қирлар ёнбағридан тупроқни пастқам жойларга оқизиб кетади. А га р с у в н и нг о қи ш и ариқчалар чуқурлашиб д а в о м э т а в е р с а , су в о қ а д иган ки чи к бориб, жарликлар ҳ о си л б ў ла д и ва қирлар ёнбағри фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолади. Сув эрозиясининг энг хавфли шаклларидан бири – жарликлар пайдо бўлиши. Сув оқимининг кучайиши натижасида чизиқли (вертикал) эрозия пайдо бўлади, унинг натижасида эса жарликлар. Жарлик ва унинг асосий элементлари. 1 – жарликнинг биринчи учи; 2 – жарликнинг иккинчи тартибдаги учи; 3 – шағал ва харсанглар тўпланиб қоладиган қисми (конус выноса); 4 – қирғоғи (бровка); 5 – ёни; 6 – ости; 7 Т– ўзан (русло); 8 – сув бўладиган чизиқ (қирра). Ирригацион эрозиянинг кўринишлари NOTO’G’RI SUG’ORISH NATIJASIDA IRRIGATSIYA EROZIYASINING NAMOYON BO’LISHI.(bug’doy dalasida) Jarliklarni hosil bo’lishi. (Surxandaryo vil. Sherobod tumani) Тезлашган эрозия жадаллиги қ уйидаги градация асосида ба ҳ оланади: Юза эрозияланган ерлар учун: Ювилиш даражаси ўртача йиллик ювилиш ми қ дори, т\га жуда кучсиз ювилиш 0,5 кучсиз ювилиш 0,5-1 ўртача ювилиш 1-5 кучли ювилиш 5-10 жуда кучли ювилиш > 10 Тезлашган эрозия жадаллиги қ уйидаги градация асосида ба ҳ оланади: Узунасига ювилган майдонлар учун: Интенсивлик даражаси жарларнинг ўртача йиллик ўсиши, м кучсиз 0,5 ўртача 0,5-1,0 кучли 1,0-2,0 жуда кучли 2,0-5,0 ни ҳ оятда кучли > 5 Сув эрозиясига учраган тупроқлар қат л амининг ювилиши Кам ювиладиган (А қатламнинг ярми ювилган) Ўртача ювилган (А қатламнинг ярмидан кўпи ювилган) Кучли ювилган (А қатлам тўлиқ, Б қатлам қисман ювилган) Эрозия жараёнининг содир бўлиши асосан иқлимга, ёғингарчиликнинг умумий миқдорига, турига, давомийлигига, жадаллигига боғлиқ бўлади. Эрозия ёки дефляция жараёнлари таъсирида қисман ёки бутунлай емирилиб кетган тупроқлар устки қатламнинг йўқ бўлиб кетиш даражасига қараб қуйидагиларга бўлинади: а) Эрозияга учрамаган тупроқлар б) Эрозияга кам учраган тупроқлар c) Эрозияга кўп учраган тупроқлар д) Тўлиқ емирилган тупроқлар Шамол эрозияси (дефляция) - нам етарли бўлмаган қурғоқчил ерлар (дашт, чала чўл ва чўл минтақалар) да кузатилади. Шамол таъсирида тупроқнинг 2,5 см қатлами учириб олиб кетилганда ҳам ҳар бир гектар майдондан 450-1000 кг азот, 100-200 кг фосфор, 3,5 тонна калий ва 15 тоннагача гумус йўқолади Шамол кучи та’сирида тупроқ заррачаларининг кўчиши натижасида шамол эрозияси – дефляция юз беради. У ташқи кўринишга қараб кундалик дефляция ва чанг тўзонли бўронга ажралади. Кундалик дефляция барча ҳайдаладиган тупроқларда тарқалган. Чанг тўзонли бўрон шамолнинг тезлиги ва йўналишига боғлиқ бўлади. Шамол эрозияси одатда қурғоқчилик минтақаларида, тупроқ таркиби майда чанг заррачалардан иборат бўлган, ўсимлик қоплами яхши ривожланмаган ҳудудларда содир бўлиб туради. Чанг тўфонли шамол айниқса хавфли ҳисобланади. Тў ф о н кучл и ш а м о лда Ч ор в а м о ллари н и ҳ а р доимп айд о б ўлиб , т у про қ н и н г ю з а бирқатламини учириб кетади. жойнинг ўзида ўтлатилиши ҳа м т у п р о қ нинг ў си млик билан қопланган юза қисмига бузилиб, шамол эрозиясига учрашига сабаб бўлади. 1 см қалинликдаги тупроқ қайта тикланиши учун табиий шароитда 250-300 йил керак бўлади. Шамол эрозияси икки хил шаклда ўтади: нормал (ҳар кунги) ва чангли бўронлар. Биринчиси шамолнинг тезлиги 5 – 7 м/сек бўлганда ўтади, иккинчиси эса шамолнинг тезлиги секундига 8 – 10 метрдан юқори бўлса. Eroziya ta’sirida Тупроқ эрозиясига қарши чоралар олдини олиш ва актив усулда амалга оширилади. Тупроқ эрозиясига қарши қўлланиладиган актив чора – тадбирлар Сув эрозиясига қарши Шамол эрозиясига қарши Далаларда эгатлар очиш ва сунъий микрорел’еф ҳосил қилиш (эриган қор ва ёмғир сувларини йиғиш) Дала сатҳининг тузилишига қараб ҳайдаш Тупроқ қатламини ағдармасдан ҳайдаш ҳар хил тўсиқлар (пол, ариқ, махсус иншоотлар) қуриш Далаларни ўсимлик билан банд қилиш Такомиллаштирилган сув тежайдиган суғориш техникаси ва технологиясини қўллаш (ёмғирлатиб, томчилатиб, тупроқ остидан суғориш ва ҳ.к.) Тупроқни емирилишдан сақловчи деҳқончилик тизимини амалга о ши риш Чанг-тўзон кўтарилиши мумкин бўлган далалар харитасини тузиш, лойиҳа ва технологик жараёнларни асослаш Тупроқни муҳофаза қилишни ташкил этиш (дефляция содир бўлиши мумкин бўлган майдонларни ҳайдамаслик, тупроққа ишлов беришни камайтириш) Тупроқнинг устки қатламида намликни ошириш (алмашлаб экишни жорий қилиш, йерни ағдармасдан ҳайдаш) Тупроқ донодорлигини ошириш (органик ўғит солиш, алмашлаб экиш, тупроқнинг ҳайдалма қатламида микроструктура ҳосил қилиш) Тупроқнинг устки қатламини сақлаб қолиш (зичлаш, полимер маддаларни ишлатиш, колматация қилиш, мулча солиш) Эгатлар очиш, валиклар (тўсиқлар) олиш Ихота дарахтлари, ҳар хил кўп йиллик тез ўсадиган ўсимликлар экиш Эрозиянинг пайдо бўлишига таъсир этувчи омиллар, юқорида айтилганлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, эрозия жараёнининг келиб чиқишида асосан иккита омиллар ётади: физико-географик ва антропоген (инсоннинг хўжалик фаолияти). Физико-географик омиллар қуйидагиларга бўлинади: иқлим, релъеф, тупроқ ва ўсимликлар. Бу омиллар ўз навбатида эрозияга таъсир қилувчи бир қатор элементларни ўз ичига олади. Иқлимнинг элементлари: ҳарорат, ёғингарчилик, шамол. Релъефнинг элементларидан қиялик шакли, бурчаги, узунлиги, йўналиши. Тупроқнинг элементлари: механик таркиби, чиринди миқдори, намлиги ва унумдорлиги. Ўсимликларнинг элементлари сифатида уларнинг ер юзасини қоплаганлик даражаси билан аниқланади. қанчалик юза кўп йиллик ўтлар (ўсимликлар) билан қалин қопланган бўлса шунчалик тупроқ қоплами ювилиш ёки заррачалар учириб кетишидан сақланади. Антропоген омиллар инсоннинг фаолияти билан боғлиқ. Инсон юқорида айтганимиздек тезлашган эрозиянинг сабабчиси. Агар инсон ўз фаолиятини илмий асосда, онгли равишда олиб борса, тезлашган эрозиянинг интенсивлиги ҳам сўзсиз пасайиб боради. Фойдаланилган адабиётлар:  Бобохўжаев, П.Узоқов, Tупроқшунослик, Тошкент, 1995 йил.  O.Рамазонов, О.Юсупбеков “Tупроқшунослик ва деҳқончилик”, Toшкент, 2003 йил.  O.Ramazonov, O.Yusupbekov, “Tuproqshunoslik va dehqonchilik”, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 2005 yil.  www.google.co.uz ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ !

Похожие

Бухоро воҳаси тупроқларининг кимёвий таркибини ўрганиш
Ўрта Осиё тупроқлари
Ерларнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва сув хўжалик шароитларининг таъсири
Тuproq bonitirovkasi, tuproq kartalari va kartagrammalari
Тупроқнинг физик хоссалари. Тупроқнинг механик таркибининг физик хоссаларига таъсири