Ернинг асосий геоструктураси - Геология - Презентации

Ернинг асосий геоструктураси

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1028.5 KB

РЕЖА: 1. Фаол континентал четлар 2. Конвергент чегаралар 3. Континентлардаги силжима структуралар 4. Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчаш www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Фаол континентал четлар . Фаол континентал чет континент остига океан пўсти кирган жойларда пайдо бўлади. Бундай геодина мик вазиятлар эталони бўлиб Жанубий Американинг ғарбий соҳиллари саналади ва уни анд типидаги континентал чет дейишади . Фаол континентал четлар учун кўп сонли вулканлар ва умуман кучли магматизм характерли бўлади . • Континентал четлар остида океан ва континентал литосфера плиталарининг ўзаро кучли механик таъсири кечади. Океан пўстининг ҳаракат тезлиги, ёши ва қалинлигига боғлиқ ҳолда мувозанат турлича бўлиши мумкин . Агар литосфера плитаси суст ҳаракатланса ва унча қалин бўлмаси, унда континент чўкинди қопламаси билан бирга қўшилиб кетади . Чўкинди жинслар кучли бурмаланишга учрайди ва континентал пўстнинг бир қисмига айланиб кетади. Бунда ҳосил бўлувчи структура аккрецион пона дейилади. Агар чўкаётган литосфера плитасининг тезлиги юқори , аммо чўкинди қопламаси қалин бўлмаса, унда океан пўсти континентдан кўчиб, мантияга сўрилади. www.arxiv.uz

• Оролли ёйлар. Оролли ёйлар - бу бир океан литосфера плитасининг иккинчиси тагига шўнғиш жойида ҳосил бўлган субдукция зонаси устида ривожланган вулкан оролларининг занжиридир. Оролли ёйларнинг намунаси сифатида ҳозирги Алеут , Курил , Мариана ороллари ва бошқа архипелагларни кўрсатиш мумкин . Япон оролларини ҳам кўпинча ороллар ёйи дейишади , аммо уларнинг фундаменти жуда қари ва ҳақиқат д ан ҳам турли вақтларда вужудга келган бир қанча ороллар ёйи мажмуасидан иборат . Шунинг учун ҳам Япон ороллари микроконтинент ҳисобланади . • Оролли ёйлар иккита океан литосфера плиталарининг тўқнашувидан ҳосил бўлади. Бунда литосфера плиталаридан бири иккинчисининг остида қолиб , мантияга сўрилиб кетади. Устки ли тосфера плитасида ороллар ёйининг вулканлари пайдо бўлади. Ороллар ёйининг қавариқ томони ютилувчи литосфера плитаси томонига қараган бўлади . Шу томонда чуқурсувли нов ва ёйолди ботиқлиги жойлашган бўлади. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Континентларнинг тўқнашуви . Континентал литосфера плиталарининг тўқнашуви пўстнинг бурмаланишига ва тоғ тизмаларининг пайдо бўлишига олиб келади. Бу жараён коллизия дейилади. Бундай коллизияга мисол қилиб Тетис океанининг ёпилиши ҳамда Евросиё плитасининг Ҳиндистон ва Африка плиталари билан тўқнашуви туфайли вужудг а келган Альп-Ҳимолай тоғ қамбари ни кўрсатиш мумкин. Бунда ер пўст и нинг қалинлиги анча ош ган , Ҳимолай тоғи остида у 70 км га боради . Қалинлиги кескин ошган пўстда метаморфлашган чўкинди ва магматик жинслардан гранит таркибли магма ҳосил бўлади. Масалан, Ангар-Витим ва Зеренди сингари улкан батолитлар шундай ҳосил бўлган . www.arxiv.uz

• Дивергент чегаралар. Бу чегаралар қарама-қарши йўналишларда ҳаракатланувчи литосфера плиталари орасидаги сарҳаддир. Ер рельефидаги бу чегаралар рифтлар орқали ифодаланган, уларда чўзилиш деформацияси устуворликка эга, пўстнинг қалинлиги минимал, иссиқлик оқими максимал ва фаол вулканизм кечади. Агар бундай чегара континентларда ҳосил бўлса, континентал рифт шаклланади. У кейинчалик марказида океан рифти бўлган океан ҳавзасига айланиши мумкин. О кеан рифтларида спрединг натижасида янги океан пўсти шаклланади. www.arxiv.uz

Конвергент чегаралар . Литосфера плиталари тўқнашуви содир бўладиган чегаралар конвергент чегаралар дейилади . Бунда учта вариант бўлиши мумкин : 1. Континентал литосфера плитасининг океан плитаси билан тўқнашуви . Океан пўсти континентал пўстга нисбатан зичроқ бўлганлиги сабабли субдукция зонасидан континентлар остига ки риб кетади . 2. Океан литосфера плиталарининг ўзаро тўқнашуви . Бу ҳолда литосфера плиталаридан бири иккинчисининг остига кириб кетади ва устида ороллар ёйи шаклланувчи субдукция зонаси ҳосил бўлади . 3. Континентал литосфера плиталарининг ўзаро тўқнашуви. Бунда коллизия, йирик бурмали вилоят вужудга келади. Бунга Ҳимолай тоғлари мисол бўлади . www.arxiv.uz

• Океан рифтлари. Океан пўстида рифтлар ўртаокеан тизмаларининг марказий қисмида жойлашган бўлади. Уларда янги океан пўстининг шаклланиши амалга ошади. Ўртаокеан тизмаларининг умумий узунлиги 60 минг километрдан ортиқ. Уларда кўпчилик гидротермал булоқлар жойлашган бўлиб , океанга ички ҳароратнинг анча қисмини ва эриган элементларни олиб чиқади. Юқори ҳароратли булоқлар қора чекувчилар деб номланган, улар билан рангли металларнинг бой заҳиралари боғлиқ. • Континентал рифтлар. Континентнинг парчаланиши унинг муайян қисмида рифт ҳосил бўлиш билан бошланади. Бунда пўст юпқалашади ва очилади, магматизм бошланади. Узилмалар тўплами билан чегараланган ва чуқурлиги бир неча юзлаб метрларга борувчи узун ботиқликлар шаклланади. Бундан кейин ҳодисалар ривожланишининг икки варианти бўлиши мумкин: ё рифтнинг кенгайиши тўхтайди ва у авлакоген га айланиб, чўкинди жинслар билан тўлиб қолади ёки континентларнинг очилиши давом этади ва океан пўсти шаклланади. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Трансформали чегаралар . Литосфера плиталари параллел йўналишда, аммо турли тезликда ҳаракатланаётган жойларда трансформали ер ёриқлари - океанларда кенг ва континентларда кам тарқалган улкан силжималар ҳосил бўлади. • Литосферанинг бутун қалинлигини кесиб ўтган силжимали ер ёриқлари трансформали ер ёриқлари дейилади. Океанларда транс-формали ер ёриқлари ўртаокеан тизмаларига (ЎОТ) перпендикуляр ўтади ва уларни кенглиги ўртача 400 км бўлган сегментларга парча-лайди ( 1 -расм). www.arxiv.uz

1 -расм. Тинч океани плитасидаги трансформали ер ёриқлари www.arxiv.uz

• Континентлардаги силжима структуралар . Континентлардаги литосфера плиталарининг силжиш чегаралари анча сийрак учрайди. Уларнинг орасида энг фаол и бўлиб, Шимолий Америка литосфера плитасини Тинч океанидан ажратиб турувчи Сан-Андреас ер ёриғ и саналади ( 2 -расм) . • C ан-Андреас – сайёрадаги энг сейсмофаол районлардан бири саналади . У трансформали ер ёриғидир. Тинчокеани плитаси шу ер ёриғи бўйлаб Шимолий Америка плитасига нисбатан шимолий-ғарбга йилига 5-6 см тезликда силжимоқда. Унда магнитудаси 6 бирликдан юқори бўлган зилзилалар ўртача ҳар 22 йилда бир марта содир бўлади. Сан-Франциско шаҳри ушбу ер ёриғи яқинида жойлашган . Т рансформали ер ёриқлари учун қисқа фокусли зилзилалар характерли. www.arxiv.uz

2 -расм. Сан-Андреас рифтининг фотосурати www.arxiv.uz

• Қайноқ нуқталар. Океанлар тубида кўп сонли вулкан ороллари жойлашган. Улардан баъзилари ёши аста-секин ўзгариш тартибида занжир ҳосил қилиб жойлашган. Бунга намунавий мисол бўлиб Гавай сувости тизмасининг вулканлар қатори ҳисобланади . У океан сатҳидан Гавай о роллари шаклида ч иқиб т уради . Гавай оролларидан 3000 км масофада бу занжир озроқ шимолга бурилади ва шундан бошлаб Император тизмаси номини олади . У Алеут ороллар ёйи яқинида чуқурсувли но в орқали узилади . • Бундай ғаройиб структурани тушунтириш учун шундай тахмин қилишган: Гавай ороллари тагида жойлашган қайноқ нуқта – бу қайноқ мантия оқими ер юзасига кўтариладиган жой бўлиб , устида ҳаракатланувчи океан пўстини қайта эритади . Бундай нуқталар ҳозирги кунда ер юзасида кўплаб топилган . Уларни келтириб чиқарган м антия оқимлари плюм деб атал ади . Баъзи ҳолларда плюмларнинг жуда катта чуқурликлардан, ҳатто, ядро - мантия чегарасидан модда олиб чиқиши эҳтимол қилинади . www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

• Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчаш. Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчашнинг бир қанча усуллари мавжуд. Қайноқ нуқталар билан боғлиқ вулканлар плиталар орасидаги чегарадан анча узоқда жойлашган бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, қайноқ нуқталар вулканизми плиталар чегарасида кечадиган жараёнларга боғлиқ эмас. Қайноқ нуқталарнинг вулканизми мантияда кечаётган чуқурлик жараёнлари билан боғлиқ. Тинч океанининг марказий қисмида жой-лашган Гавай ороллари қайноқ нуқталардаги вулканизм фаолияти натижасида ҳосил бўлган. Тинч океани архипелаги оролларининг жойлашиши шуни кўсатадики, Тинч океани плитаси қайноқ нуқталар тизимига нисбатан шимолий-ғарбга қараб силжимоқда. Кауаи вулкани бундан 3,1 млн йил илгари плитанинг шу қисми бевосита қайноқ нуқта устида жойлашган вақтда ҳосил бўлган. Шундан буён бу орол 600 км масофага силжиган. Бу Тинчокеани плитасининг қайноқ нуқтага нисбатан йилига 11-12 см тезлик билан силжиётганлигини билдиради ( 3 - расм). www.arxiv.uz

3 -расм. Литосфера плиталарининг ҳ аракат тезлиги www.arxiv.uz

• Трапплар ва океан платоси . Литосфера плиталари ичида узоқ вақт фаолият кўрсатувчи қайноқ нуқталардан ташқари баъзан континентларда трапплар , океанларда эса океан платосини шакллантирувчи улкан ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқадиган жойлар ҳам маълум. Бу турдаги магматизмнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у бир неча миллион йилни ташкил этувчи нисбатан қисқа геологик вақт давомида содир бўлади, аммо кенг майдонларни (ўнлаб минг км²) қамраб олади ва ундан ўртаокеан тизмаларидаги вулканизм билан таққослаш даражасидаги жуда катта ҳажмдаги вулкан маҳсулотлари отилиб чиқади. www.arxiv.uz

• Шарқий Сибир платформасида, Ҳиндистон континентидаги Декан ясси тоғларида ва бошқа жойларда шундай трапплар мавжуд. Траппларнинг ҳосил бўлиши қайноқ мантия оқимлари билан боғлиқ, аммо қайноқ нуқталардан фарқли ўлароқ, улар қисқа геологик вақт давомида фаолият кўрсатади. • Қайноқ нуқталар ва трапплар геодинамик жараёнларда нафақат доимий конвектив оқимлар, балки плюмлар ҳам муҳим аҳамиятга эгалигини таъкидловчи плюм геотектоникасини яратишда асос бўлди. Плюм тектоникаси литосфера плиталари тектоникасини инкор этмайди , балки уни тўлдиради. www.arxiv.uz

А Д А Б И Ё Т Л А Р 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколовского. Т 1. М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. заведе ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Академия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008. 13. www.ziyonet.uz www.arxiv.uz

Похожие

Ернинг физик хоссалари

Ернинг геологик ривожланиш тарихи

Тўртламчи ( антропоген ) даври бўлимлари ва даврнинг асосий хусусиятлари

Magmatizm metamorfizm va zilzilalar

Ерларнинг мелиоратив ҳолатига табиий ва сув хўжалик шароитларининг таъсири