Egzogen jarayonlar. Shamollarning geologik ishi - Геология - Презентации

Egzogen jarayonlar. Shamollarning geologik ishi

Загружено в:

14.02.2024

Скачано:

0

Размер:

1906.15625 KB

• Reja • Egzogen jarayonlar • Shamolning geologik ishi • Xulosa • Foydalanilgan adabiyotEGZOGEN JARAYONLAR. SHAMOLLARNING GEALOGIK ISHI

• Ekzogen jarayonlar — energiya hisobiga yer yuzasining us qismida birlamchi hosilalarni oʻzlashtirishda ishtirok etuvchi jarayon, majmuasi. Bularga, asosan, denugsh (nurash, defolyatsiya, korroziya, ab] ziya, ekzoratsiya), materiallar koʻchi (eol, suv oqimi, dengiz, muzlik) hak choʻkindilar paydo boʻlishi jarayonla kiradi.

• Yer yuzasida Ekzogen jarayonlar paydo boʻlish ning asosiy shakllariga — togʻ ji silarining buzilishi va ular tark topgan minerallarning kimyoviy qa ta hosil boʻlishi (fizik, kimyovi organik nurash), muz, shamol va s; yordamida buzilib, maydalangan t< jinslarining bir joydan boshqa jo: ga koʻchishi va bu mahsulotlarnsh quruqlikda va suv havzalari tubvd choʻkib, muntazam ravishda choʻkindi t< jinslariga (sedimentogenez, diagene katagenez) aylanishi kiradi.

• Ekzogen jarayonlar end< gen jarayonlar bilan birgalikda Yer rel! yefi shakllanishiga, choʻkindi togʻ jin si qatlamlari va ular bilan bogʻli boʻlgan foydali qazilma konlarin; hosil boʻlishiga sababchi boʻladi.

• Yer poʻstida va uning yuza qismidagi barcha oʻzgarishlarga sababchi boʻlgan ikkita qudratli kuch bor. Ularga endogen va ekzogen kuchlar yoki jarayonlar deb nom berilgan. Birinchisining harakatga keltiruvchi manbai yerning ichki energiyasi boʻlsa, ikkinchisiniki tashqi, asosan — quyosh energiyasidir. Endogen kuchlar bunyod etuvchi xususiyatga ega boʻlsa, ekzogen kuchlar barbod etuvchi vazifasini bajaradi

• Masalan endogen kuchlar yer yuzasidagi barcha notekislarni bunyod etib, relief shakillarini paydo qilsa, ekzogen kuchlar ularni yemirish va tekislashga harakat qiladi. Ekzogen (yunoncha exo — tashqi, depon — kelib chiqish) jarayonlar yer yuzasida sodir boʻladigan tabiiy hodisalar boʻlib, ularni harakatga keltiruvchi manba — quyosh energiyasidir.

• Shuningdek ekzogen jarayonlar litosferaning atmosfera, gidrosfera va biosferalar bilan oʻzaro taʼsiri natijasida sodir boʻladigan tabiiy xodisadir. Ekzogen jarayonlar asosan yer poʻstining yuza qismini oʻzgartiradi. Barcha ekzogen jarayonlar asosan togʻ jinslarini yemiradi (nurash, eroziya, denudasiya, abraziya), yemirilgan jinslarni tashiydi (koʻchiradi) va toʻplaydi (akkumulyatsiya). Ana shu tabiiy hodisalar tufayli yer yuzasining relyefini tekislaydi.

• Lekin ekzogen jarayonlarning faolligini koʻp xolatlarda endogen jarayonlar belgilab beradi va har ikkalasi qarama — qarshiliklar kurashi va birligi qonuni asosida nomoyon boʻladi. Masalan, togʻlar (vulkanik, tektonik) qanchalar tez va baland koʻtarilsa, ularning yemirilishi shunchalar tezlashadi. Bunda yer poʻstida modda va energiya almashinuvi kuzatiladi.

• Togʻlab yemirilib, pasayib boradi, tekisliklar esa, choʻkindi jinslar bilan toʻlib, koʻtarila boshlaydi. Yer poʻstidagi mavjud mubozanat buzilib, tektonik harakatlar yangidan faollasha boshlaydi. Ekzogen va endogen jarayonlar shu tarzda bir biri bilan hamkorlikda ishlaydi va bir — biri bilan dinamik birlikda rivojlanadi. Ekzogen jarayonlar ham endi oʻz navbatida ikkiga boʻlinadi: quruqlikdagi va suvli muhitdagi jarayonlar. Quruqlikdagi ekzogen jarayonlar shamol, vaqtincha oqar suvlar, muzliklar tasirida yuzaga keladi. Ekzogen jarayonlarning vaqt davomida rivojlanishiga tektonika, iqlim va antropogen omillar taʼsir etadi.

• Choʻkindi hosil boʻlish muhiti koʻp omilli boʻlib, unda xududning iqlimi, relyefi va geotektonik rejimi muhim ahamiyatga ega. Yer yuzasida ochilib yotgan birlamchi togʻ jinslarining havo, suv va muzlik, haroratning oʻzgarishi va boshqa tabiiy — kimyoviy hodisalar hamda organizmlar taʼsirida parchalanishiga nurash deyiladi. U nurash omillariga qarab fizik, kimyoviy va biologik nurashga boʻlinadi.

• Nurash qobigʻI deb kimyoviy nurashga uchragan elyuviyga aytiladi. Uning qalinligi pastki zonalar hisobiga, pastki zonalari esa tub jinslar hisobiga oshib boradi. Nurash qobigʻining qalinligi 30 — 40 m ni tashkil etadi. Baʼzan 100-200 m gacha yetishi mumkin. Eng qalin nurash qobigʻI tropic va subtropiklarda boʻladi. Choʻkindi jinslarda nurash qobigʻi uncha qalin boʻlmaydi, 5-10 m gacha yetishi mumkin. Choʻkindi jinslar ayniqsa suv va karbonat angidritga boyigan boʻlsa, qisman yoki toʻliq erib, suv bilan chiqib ketadi. Uning oʻrnida karst deb ataluvchi boʻshliq hosil boʻladi.

• Maydonli nurash qobigʻI Tahrirlash • Maydonli nurash qobiqlari yirik maydonlarda qoplama shaklida rivojlangan boʻladi. Ular tektonik tinch viloyatlardagi yassi togʻliklar va keng suvayirgʻichlardagi maydonlarda rivojlanadi. Bu turdagi nurash qobigʻining qalinligi oʻnlab metrlarga boradi.

• Choʻzinchoq nurash qobiqlari Tahrirlash • Choʻzinchoq nurash qobiqlari darzlashgan zonalar, turli tarkibdagi jinslar kontakti, tomirlar va daykalar boʻylab choʻzinchoq tanalarni hosil qiladi. Bunda nurash qobiqlari parchalangan relyefi burmali togʻlarda vujudga keladi, ularning qalinligi yuzlab metrga borishi mumkin. Baʼzan maydonli nurash qobiqlari oʻzining pastki qismida choʻzinchoq nurash qobiqlariga oʻtib, qalinligi keskin oshadi

• Qadimiy nurash qobiqlari Tahrirlash • Qadimiy nurash nurash qobiqlari koʻpincha oʻzidan yoshroq choʻkindi jinslar bilan qoplangan. Koʻpchilik nurash qobiqlariesa qisman yuvilib ketgan. Yura va paleogen davrida shakillangan nurash qobiqlari juda keng tarqalgan.

• Zamonaviy nurash qobiqlari Tahrirlash • Zamonaviy nurash qobiqlarining shakillanishi xozirgi kunlarda ham davom etmoqda. Ushbu kimyoviy nurash jarayonlari hali nihoyasiga yetmagan, qalin emas va ustki qismida tuproq qatlami mavjud. Nurash qobiqlari bilan koʻplab foydali qazilma konlari bogʻliq. Masalan nurash qobigʻI rivojlangan zonalarda oltin, platina, kassiterit, titanli temitosh, sirkon, monasit, qimmatbaho toshlarning sochilma konlari bogʻliq.

• Atmosferadagi havo massalarining yer yuzasiga nisbatan harakati shamol deb ataladi. Shamollar havoning notekis qizishidan hosil bo‘ladi. Shamollar o‘z yo‘nalishini fasl va sutka davomida o‘zgartirib turadi. Yirik fasliy havo oqimlariga musson va passat shamollarini ko‘rsatish mumkin. Fasllar almashinishida o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib turuvchi shamollar materik ichkarisida ham mavjud bo‘ladi. Bunday shamollarga Farg‘ona vodiysidan Mirzacho‘lga va qarama-qarshi yo‘nalishda esadigan Bekobod shamolini misol keltirsa bo‘ladi.

• Shamollar juda ko‘p miqdorda cho‘kindi materiallarni ko‘chiradi. Ularning bunday xususiyati , birinchi navbatda, tezligiga bog‘liq. Shamolning tezligi sekundiga 0,5 dan 30 m gacha borishi va kuchli dovullarda undan ham ortiq bo‘lishi mumkin. Shamollar esa mayda zarralarni muallaq , qum va graviy donalarini qisman muallaq va asosan dumalatib bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiradi. Shamollarning terrigen materiallarni ko‘chirishi quruq va issiq iqlimli o‘lkalarda amalga oshadi. Chunki bunday mintaqalarda tuproq eroziyasidan saqlovchi o‘simlik qoplamasi yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi

• Faol shamol harakatlari O‘rta Osiyoning Qizilqum va Qoraqum cho‘llarida, Tarim o‘lkasida va Sahroi Qabirda kuzatiladi.Shamol yordamida qum donalarining ko‘chirilishi alevrit va gil zarralarining ko‘chirilishidan farq qiladi. Qum donalari yer yuzasiga yaqin tor havo qatlamida harakatlanadi, alevrit va gil zarralari esa havoning baland qatlamlarida ham muallaq holda uzoq masofalarga ko‘chirib ketiladi.

• Shamolning esishi quruq va yumshoq qum qatlami ustida kritik tezlikka etganda uning yuzasidagi donalar tezlanish bilan dumalay boshlaydi va bir necha santimetr yo‘l bosgandan so‘ng sakrab, havoda diametridan ko‘p marta ortiq bo‘lgan masofaga uchadi. Uchgan bunday donalar yer yuzasiga parabolik traektoriya bilan qaytib tushadi va yana sakraydi. Qum donalarining bunday sakrab harakat qilishi salьtatsiya deyiladi. Alevrit va gil zarralarining ko‘chirilishidan farqli o‘laroq, qum donalarining salьtatsiyasi aniq yuqori chegaraga ega bo‘ladi. U odatda 1 m ga yaqin balandlikni tashkil etadi. Salьtatsiya balandligi yotqiziqlar yuzasining holatiga bog‘liq.

• Yuza qancha qattiq bo‘lsa, qum donalari shuncha yuqori sakraydi va, aksincha , qancha yumshoq bo‘lsa, salьtatsiya balandligi shuncha kichik bo‘ladi. Quruq qum donalarini ko‘chirish uchun lozim bo‘lgan minimal shamol tezligi 53,7 sm/sek deb qabul qilingan. Qum donalari Yer yuzasiga qaytib tushgandan so‘ng ularning impulьsi boshqa donalarga o‘tishi yoki o‘zlari dumalashni davom ettirishi mumkin. Yirik donalar shamol yo‘nalishi bo‘yicha dumalab ko‘chishi mumkin. Markaziy Qizilqumda asfalьtlangan avtomobilь yo‘li yuzasida terrigen donalarning saltatsiyasi va dumalab ko‘chishini yaqqol ko‘zatish mumkin.

• Sal’tatsiya va dumalash orqali qum donalari havoda ham, suvda ham ko‘chirilsada, u shamol yordamida ko‘chirilishga ko‘proq xos bo‘ladi. Suvdagi salьtatsion sakrash balandligi havodagiga qaraganda taxminan 300 marta kam bo‘ladi. Bunday katta farq suv ning va havoning zichliklari orasidagi farqdan kelib chiqadi. Havoning zichligi suvnikidan 869 marta kichikdir.

• Qo'ziqorin shaklidagi korraziya • Xuddi shu yo'nalishdagi shamollar bilan ko'pincha korroziya-deflyatsiya bo'shliqlari, kichik g'orlar va qozonlar hosil bo'ladi. Turli xil qarshilikka ega minerallardan tashkil topgan heterojen jinslarda, aylanish harakatini qabul qiladigan qum donalarining ta'siri ostida (atmosfera harakatining turbulent yoki girdobli tabiati tufayli) kichik chuqurliklar - hujayralar burg'ulanadi. Bu shunday uyali bir oz kattalashgan shaklda asal qolipiga o'xshash toshli yuzalar (1.4-rasm). • Guruch. 1.4. Tuflarning hujayra yuzasi ob-havo va shamol faoliyati natijasidir.

• Xulosa •Yer yuzidagi hukmron jarayonlar ham konstruktiv, ham halokatli. •- Barcha geologik jarayonlarni ikki toifaga ajratish mumkin: endogen va ekzogen. •- endogen kuchlar (zilzilalar, vulkanizm va boshqalar) er yuzida nomutanosibliklar hosil qilsa, ekzogen kuchlar (to'lqinlar, muzliklar, shamol va boshqalar) er yuzidagi tengsizlikni yo'q qiladi. •- Ularning kelib chiqishi endogen kuchga bog'liq bo'lgan barcha xususiyatlar har doim ekzogen kuch tomonidan o'zgartiriladi. •- Endogen kuchlar asosan mantiya va er po'stining issiqlik energiyasidan kelib chiqadi. Ushbu issiqlik energiyasi radioaktiv elementlarning parchalanishidan va mantiyadagi tortishish farqlanishidan kelib chiqadi. - Ekzogen kuchlar Yer yuzidagi barcha tengsizlikni yo'q qilishga intiladi. Ma'lumki, sirtning tengsizligi qobiqning harakatlanishi, eroziya va notekis cho'kmalar tufayli yuzaga keladi.

• Xulosa qilib aytganda, men yuqorida aytib o'tilganlarning barchasini umumlashtirmoqchiman. Ko'p asrlar davomida odamlar turli xil tabiiy jarayonlarni kuzatdilar, ularning xususiyatlari, sabablari va oqibatlarini payqadilar; e'tibor bering, ba'zi jarayonlar tez-tez va katta kuch bilan sodir bo'ladi va bir joyda ular juda kamdan-kam kuzatilishi mumkin. Tabiiy jarayonlar bir-biri bilan bog'liqligini, ular sayyoramizni doimiy va doimiy ravishda o'zgartirishini va boshqalarga e'tibor bermasdan turib, hech narsani o'rganish mumkin emasligini sezmaslik qiyin. Tabiiy resurslar va hodisalar. Ushbu jarayonlar atrofimizdagi muhitga ijobiy ta'sir qiladimi yoki yo'qligini aniqlab bo'lmaydi. Va eng quruq yozda yomg'irmi yoki suv toshqinimi, issiq tushdan keyin salqin shabadami yoki yo'lidagi hamma narsani supurib tashlaydigan kuchli bo'ron bo'ladimi, biz bu jarayonlarsiz qilolmaymiz, chunki. har qanday tabiiy hodisa zarur. Butun dunyo olimlari halokat va o‘limga olib keladigan ofatlarning oldini olish, insoniyat uchun qulayroq bo‘lgan jarayonlarni targ‘ib qilish maqsadida tabiat qonuniyatlarini, undagi jarayonlar, hodisalar, ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganmoqda. Tabiat yashaydigan qonunlarni o'rganish, inson u bilan muloqot qilishni o'rganadi. Eol jarayonlari juda xilma-xil oqibatlarga olib keladi, lekin ularning barchasi sayyoramiz hayotiga kerakli o'zgarishlarni olib keladi va biz bu murakkab, ammo hayratlanarli jarayonlarni o'rganar ekanmiz, tabiatning ulkan kuchiga qoyil qolishimiz mumkin!!!

• FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «Oqituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «Oqituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5. www.qmii.uz

ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

Похожие

Daryolarning geologik ishi

Endogen geologik jarayonlar

Morenalar va uning geologik ishi

Dengiz va ko’llarning geologik ishi

Muzliklar va ularning geologik ishi