logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. География
  4. Geografik qobiqning gorizontal tuzilishi

Geografik qobiqning gorizontal tuzilishi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1659.80078125 KB
Скачать
GEOGRAFIK QOBIQNING GORIZONTAL TUZILISHI.W W W.ARXIV.UZ KIRISH   I. GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING XUSUSIYATLARI.  1.1. Geografik qobiq to`g`risida tushuncha  1.2. Geografik qobiqning chegaralari, nomlanishi va uning moddiy tarkibi  1.3. Geografik qobiqning muhim xususiyatlari II. LITOSFERA PLITALARI TEKTONIKASI NAZARIYASI  2.1. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasining shakllanish tarixi  2.2. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasining hozirgi mazmuni  2.3. Yer po‘stining strukturalari  2.4. Litosfera plitalari tektonikasi fan tizimi sifatida FOYDALANILGAN ADABIYOTLARW W W.ARXIV.UZ  1.1. Geografik qobiq to`g`risida tushuncha   Yer sayyorasini tabiatshunoslikning ko`p fanlari: astronomiya, geologiya, geografiya, geofizika, geokimyo va boshqalar o`rganadi. Tabiiy geografiya er sayyorasini emas, balki uning maolum qismini, o`ziga xos bo`lgan qobig`ini, ya’ni geografik qobiqni tabiatini o`rganadi.  Er sayyorasining litosfera (tosh qobiq), gidrosfera (suv qobig`i), atmosfera (havo qobig`i), biosfera (hayot qobig`i)larining o`zaro bir biriga kirishuvi, o`zaro taosiri o`zaro aloqasi natijasida geografik qobiq hoil bo`lgan.  Geografik qobiq - ernig eng yirik yagona geosistemasi, bu turli xil moddiy tarkibdan tuzilgan. Faqat shu qobiqda quyosh energiyasi to`planadi va qayta o`zgartiriladi, shu fqobiqda hayot paydo bo`ldi. Inson jamiyati shakllandi va rivojlanmoqda.  Geografik qobiq tushunchasini 1930 yillarda akademik A.A, Grigorev birinchi bo`lib fanga kiritdi. Bu tushunchaning shakllanishi va rivojlantirishda A.Gumboldt, V.V.Dokuchaev, P.I.Brounov va boshqa olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlari muhim ahamiyatga ega bo`ldi.  A.Gumboldt o`zining “Kosmos” asarida tabiat bir butun harakatdagi va o`zgarishdagi oboekt larning o`zari aloqasidan hosil bo`lgan hosiladir deb yozadi. 19-Asrda (1892) V.V.Dokuchaev tabiatshunoslik ilgari qarab katta qadam tashlaganligini taokidlab, “Asosan ayrim jismlar, minerallar, tog` jinslari, o`simlik va hayvonlar hamda hodisa va narsalar, olov, suv, havo o`rganilib, ular o`rtasidagi nisbat, ya’ni kuchlar, jismlar, hodisalar o`rtasida jonsiz va jonli tabiat o`rtasida mavjud bo`lgan genetik doimiy va hamma vaqt ham qonuniy aloqalar o`rnatilmas edi. Vaholangki huddi shu nisbatlar ana shu qonuniy o`zaro aloqalar tabg`iatni blishning mohiyatini, tabiatni bilishning mag`zini tashkil qioladi deb yozgan edi. V.V.Dokuchaev tabiatda turli komponentlar o`rtasida aloqalar mavjudligini isg`botlab bergan.W W W.ARXIV.UZ W W W.ARXIV.UZ  Universitetlar uchun birinchi bo`lib umumiy er bilimi bo`yicha darslik yaratgan A.N.Krasnov (1895) “geografiya ayrim hodisa va jarayonlarni emas, balki ularning birikmasini geografik kompleksolarni o`rganadi” deb taoriflagan edi.  Peterburg universitetining professori Brounov tabiiy geografiya litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera kabi qobiqlarning o`zaro aloqasidan hosil bo`lgan erning tashqi qobig`ini o`rganadi deb uqtirgan.  1932 yilda A.A.Grigorev o`zining “tabiiy geografiyaning predmeti va vazifalari” nomli maqolasida tabiiy geografiya fanining o`rganish predmeti, tabiiy geografik qobiq ekanligi to`g`risida so`z yuritadi. 1937 yilda esa geografik qobiq tabiiy geografiyaning o`rganish oboekti ekanligini asoslovchi maxsus monografiya yozadi. U bu asarida geografik qobiqni o`rganishda balansli usullarni muhimligini ko`rsatib bergan.  1940 yillarda L.S.Berg tomonildan rivojlantirilgan landshaft va geografik zonalar to`g`risidagi taolimotini A.A.Grigorevning geografik qobiq va tabiiy geografik jarayonlar to`g`risidagi talimotiga qarshi qo`yildi. Ko`p yillik ilmiy baxsda S.V.Kolesnik bu ikki taolimot bir-biriga qarama-qarshi emasligini, balki ular geografik qobiqning turli tomonlarini aks ettirishini isbotlab berdi. 1947 yildan boshlab, tabiiy geografiyaning o`rganish oboekti geografik qobiq deb ko`pchilik olimlar tomonidan tajriba natijalari olindi. S.V..Kolesnik Grigorevning tabiiy geografik qobig`ini geografik qobiq deb nomlashni taklif qildi. Bu nom geografiya fanida asosiy tushuncha bo`lib qoldi.W W W.ARXIV.UZ W W W.ARXIV.UZ  1.2. Geografik qobiqning chegaralari, nomlanishi va uning moddiy tarkibi Geografiya adabiyotlarda geografik qobiqning chegaralari va nomlanishi turli olimlar tomonidan har xil talqin qilinadi. Birinchi jadval maolumotlardan bu masalalar bo`yicha turli fikrlar bildirilganligini ko`rish mumkin. V.I.Vernadskiy, A.grigorev, S.Kolesnik, A.Reakchikov, K.Markov kabi geograflar geografik qobiqning yuqori chegarasini stratopauzadan (ozon qatlami) ya’ni 30-35 km yuqoridan o`tkazadilar. Ozon qatlami erning yuzasiga ultra binafsha nurlarni o`tkazmasdan unda hayotning rivojlanishiga qulaylik tug`diradi. Bu qatlamdan yuqorida atmosferani quruqlik va okeanlar bilan o`zaro aloqasi natijasida vujudga keladigan havo harakati kuzatilmaydi. Yu.Efremov, I.M.Zabeli, A.Isachenko, D.L.Armand, F.N.Milkov, A.Krivoluckiylar esa geografik qobiqni yuqori chegarasini troposferaning yuqori qismidan, ya’ni 9-17 km yuqoridan o`tkazadilar. Bu chegaragacha havoning vertika harakati yuz beradi. Ob-havo va iqlim shaakllanadi. Yuqriga ko`tarlgan sari havo harorati pasayadi. W W W.ARXIV.UZ  Geografik qobiqning moddiy tarkibi.  Geografik qobiq o`zaro aloqada bo`lgan turli komponentlardan va har xil darajadagi tabiiy komplekslardan tashkil topgan murakkab sistemadir. Erning geografik qobig`ini hosil qiluvchi asosiy tarkibiy qismlar, ya’ni tog` jinslari, relef havo massalari er usti va er osti suvlari tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi tabiat komponentlar deb ataladi.  Yuvoridagi komponentlarning o`zaro aloqasi, bog`liqligi va taosiridan tabiiy birikmalar - tabiiy komplekslar hosil bo`ladi. Geosistemalarni kattalik darajalari bo`yicha V.Sochava ularni uch darajaga bo`ldi: sayyoraviy geosistema - geografik qobiq; regional geositemalar - geografik o`lka, geografik olblast, geografik provinciya, geografik okrug, geografik rayo, geografik landshaft, mahalliy geosistemalar - mestnostp, urochishe, faciya.W W W.ARXIV.UZ  1.3. Geografik qobiqning muhim xususiyatlari   1. Geografik qobiqning bir butunligi. Geografik qobiqning har bir komponenti o`z qonulariga ko`ra yashaydi va rivojlanadi. Biroq bu komponentlarning hech biri yakka holda, ya’ni boshqa komponentlarning taosirisiz iz va o`z navbatida ularga ham taosir etmasdan yashay olmaydi va rivojlanmaydi. Hamma komponentlarning o`zaro taosir bu komponentlarni bir butun yagona moddiy sistemaga birlashtirib turadiki, bunda hamma tarkibiy qismlar bir-biriga bog`liq va bir-biriga taosir etadi. Bu sistemianing bir butunligi, ya’ni yaxlitligi shu qadar mustahkam va shu qadar umumiyki, sistemaning biror zvenosi o`zgarmas bo`lsa, shundan qolgan barcha zvenolar ham o`zgaradi.  Geografik qobiqning bu huhim xususiyati hozirgi kunda yildan yilga keskinlashib borayotgapn tabiat va jamiyat o`rtasidagi munosabatni optimallashtirishda muhim ahamiyatga ega bo`lmoqda. Jamiyat rivojlanishi tabiat bilan muvozanatlashgan holda bormoqda, tabiatdagi yuz beradigan barcha o`zgarishlar jamiyat taraqqiyoti uchun ko`p noqulayliklar tug`diradi. Hozirgi kunda va kelajakda jamiyatni tabiat bilan muvozanatlashgan rivojlanishini amalga oshiirsh muammosi vujudga keldi. Bu muammoni hal qilishda geografik qobiqni rivojlanish qonuniyatlarini chuqur sharoit ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi. W W W.ARXIV.UZ  2. Geografik qobiqda modda va energiya aylanishi. Geografik qobiqning komponentlari bir-biri bilan modda va energiyaning aylanishi bilan bog`liqdir. Bir komponentdan ikkinchisiga to`xtovsiz modda va energiya o`tib turadi hamda ular bunda o`zgarishlarga uchraydi. Quyosh nurlari energiyasi geografik qobiq komponentlarida issiqlik, mexanik, biokimyoviy va boshqa energiya turlariga aylantiriladi.  Har bir geosistemaga modda va energiya kelib, undan qaytib turadi. Masalan, geografik qobiqda organik moddalar boshqa birikmalar bilan bir qatorda karbonat angidrid gazi va suvni o`zida to`playdi. Organik moddalar parchalanganda bu birikmalar yana atrof-muhitga qaytadi. Agar jarayon bir tomonlama bo`lganda, ya’ni organik moddalar doimiy ravishda to`planib borganida edi, bu holat havoda karbonat angidrid gazini kamayib ketishiga, er iqlimining sovib ketishiga olib kelar edi. Chunki karbonat angidrid gazi er yuzasi tarqalgan uzun to`lqinli nurlarni bir qismini yutib, uni yana er yuzasiga qaytaradi. Geografik qobiqning komponentlarida modda va energiyaning aylanishi va o`zgartirilishi jarayonlarining yig`indisiga uning faolligi yoki ishlab turishi deyish mumkin. Quyosh energiyasining o`zgartirilishi, moddalarning og`irlik kuchi taosirida mexanik almashinishi, havo cirkulyaciyasi, namlikni aylanishi, moddalarning biogen aylanishi va boshqalar geografik qobiqning asosiy faoliyati, funkciyasidir. W W W.ARXIV.UZ  3. Geografik qobiqning tuzilmasi. Har bir geosistema o`zining tuzilmasi bilan harakterlanadi. Tuzilmani geosistemalarning qismlarini o`zaro joylanishi va ularning birikish yo`llari yoki geosistemaning makon va zamonda shakllanishi deb tushunish mumkin.W W W.ARXIV.UZ  Geografik qobiqning muxim xususiyatlari.  Geografik qobiq uchun vertikal, gorizontal va vaqt tuzilmalari xosdir.  Geografik qobiqning komponentlari yarus ko`rnishida joylashan: pedosfera, gidrosfera, atmosfera joylashgan, bu yaruslarning o`rtalaridagi tutash joylarda biosfera vujudga kelgan.  Geografik qobiq komponentlarining o`zaro aloqasi hosil bo`lgan turli darajadagi geosistemalar o`rtasida gorizontal yo`nalishda modda va energiyaning oqimilari bilan bog`lanish, aloqadorlik yuz beradi. Bu aloqadorlik bevosita va bavosita bo`lishi mumkin. Masalan, qo`shni geosistemalar bir-biri bilan bevosita aloqada bo`ladi. Bir-biridan uzoqda joylashganlar esa bavosita, ya’ni shamollar, havo oqimlari, suv oqimlari va boshqalarda hayvonlar vakillari ishtirokida aloqadorlikda bo`ladi.  Geosistemalarning vertikal va grizontal bo`linishlari ularning makoni tuzilmasini hosil qiladi.  Guosistemalar uchun vaqt tuzilmasi xosdir. Chunki geosistemalar makon va zavonda harakat qiladi va yashaydi.  Dinamika geosistemalarning har qanday o`zgarishlari bo`lmasdan, balki ularning tuzilmasini buzilishiga olib kelmaydigan takroriy o`zgarishdir. Sochavaning fikricha, geosistemalarning dinamik o`zgarishi ularda sifatiy o`zgarishlarni vujudga keltirmaydi.W W W.ARXIV.UZ Uzilganlik va uzilmaganlik quyidagi qarama-qarshi tomonlar bilan ko`zga tashlanadi (Preobrajenskiy, 1972). Uzilmaganlik Uzilganlik o`zaro aloqadorlik yakkalik sidrg`alik ayrim-ayrimlik asta-sekinlik sakrashlik mahalliy emas mahalliylik cheksiz bo`linuvchanlik bo`linishning cheklanganligi. Geografik qobiqning uzulganlik va uzulmaganlik xususiyati .W W W.ARXIV.UZ W W W.ARXIV.UZ  Uzilganlik va uzilmaganlik geografik qobiqning ayrim umumiy xususiyatlarini aks etiradi. Ayrim geograflar geografik qobiqning uzilmaganlik, boshqalari esa uzilganlik xususiyatini tajriba natijalari oladilar. Masalan, Armand tabiiy geografik rayonlashtirishda uzilmaganlik tamoyiliga, Solncev esa uzilganlik tamoyiliga asoslanadi.  Munozaralarning asosiy sababi tadqiqotchilar tomonidan geografik qobiq uchun xos bo`lgan uzilmaganlik va uzilganlik xususiyatlarini e’tiborga olmaslikdir. Uzilmaganlik geografik qobiqning makon bo`yicha sidirg`a tarqalishida, uzilganlik esa uning ichki tuzilmasida mavjud yuo`lgan nisbatan yaxlitlikka ega bo`lgan regional va mahalliy darajadagi geosistemalarning mavjud bo`lishida ko`rinadi.W W W.ARXIV.UZ II. LITOSFERA PLITALARI TEKTONIKASI NAZARIYASI    2.1. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasining shakllanish tarixi.  Litosfera plitalari tektonikasi - litosferaning harakati haqidagi zamonaviy geologik nazariyaga muvofiq yer po‘sti nisbatan yaxlit bloklardan - litosfera plitalari dan tuzilgan va ular bir-biriga nisbatan doimiy harakatda bo‘ladi. Kengayish zonalarida ( o‘rtaokean tizmalari va kontinental riftlarda) spreding tufayli (inglizcha seafloor spreading - dengiz tubining kengayishi) yangi okean po‘sti hosil bo‘ladi , eskisi subduksiya zonalarida yutiladi . Bu nazariya ko‘pchiligi litosfera plitalari chegaralarida joylashgan zilzilalar, vulkanizm va tog‘ hosil bo‘lish jarayonlarini tushuntirib beradi.  Hozirgi davrda Shimoliy Amerika plitasi Yevrosiyo plitasiga nisbatan asta-sekin g‘arbga siljimoqda. Ushbu ikkita litosfera plitalari orasidagi chegara bo‘lib Atlantika okeanidagi o‘rtaokean tizmasi sanaladi. Yangi okean po‘sti o‘rtaokean tizmasi zonasida deyarli uzluksiz hosil bo‘lmoqda. O‘rta okean tizmasi Atlantika okeanida Islandiyani qirqib o‘tadi. Islandiyaning g‘arbiy qismi shimoliy Amerika plitasiga, sharqiy qismi esa Yevrosiyo plitasiga kiradi. Bu plitalar bir-biridan uzoqlashayotganligi uchun Islandiyaning o‘lchami yiliga 2 sm ga oshmoqda.  Plitalar tektonikasini rekonstruksiya qilish uchun paleomagnit tadqiqotlarning natijalari katta ahamiyatga ega. Ba’zi minerallar o‘zida hosil bo‘lish vaqtidagi magnit maydonining mo‘ljali to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Ushbu minerallarning magnitlanganligini o‘rganib, ular qaysi kengliklarda hosil bo‘lganligini aniqlash mumkin.  Agar kelajakda ham Afrika va Somali plitalari qarama-qarshi tomonga harakatlarini davom ettirsa ularning orasida yangi okean vujudga keladi (1-rasm).  Ilk bor yer po‘sti bloklarining harakati haqidagi g‘oya Alfred Vegener tomonidan 1920-inchi yillari taklif etilgan kontinentlar dreyfi nazariyasida yoritilgan .W W W.ARXIV.UZ 1-rasm. Qizil dengiz riftining rivojlanishi .W W W.ARXIV.UZ  Bu nazariya dast-lab olimlar tomo-nidan qabul qi-linmagan. Yerning qattiq po‘sti harakati haqidagi g‘oya - mobilizm 1960-yillari okean tubining relefi va geo-logiyasini o‘rga-nish natijasida okean po‘stining kengayishi (spreding) va bu po‘stlar bloklarining biri ikkinchisining tagiga kirib ketishi (subduksiya) jarayonlari haqidagi olingan ma’lumotlar bilan tasdiqlandi. Materiklar dreyfi haqidagi gipoteza keyinchalik litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi darajasigacha ko‘tarildi va u endi Yer haqidagi fanlarda umumiy qabul qilingan konsepsiya bo‘lib qoldi .  Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasida geodinamik vaziyatlar tushunchasi - litosfera plitalari bilan muayyan munosabatda bo‘lgan xarakterli geologik strukturalar muhim ahamiyatga ega. Muayyan bir geodinamik vaziyatda bir xil tektonik, magmatik, seysmik va geokimyoviy jarayonlar kechadi.  XX asr boshlarida nazariy geologiyaning asosi sifatida kontraksion gipoteza hukmron bo‘lgan. Yer pishirilgan olma kabi soviydi va uning sirtida ajinlar singari tog‘ tizmalari vujudga keladi. Bu g‘oyani burmali mintaqalarni o‘rganish asosida yaratilgan geosinklinallar nazariyasi rivojlantirgan . Dastlab ushbu nazariya Djeyms Dan tomonidan ta’riflangan bo‘lib, u kontraksion gipotezani izostaziya tamoyili bilan boyitgan . Ushbu tamoyilga binoan Yer po‘sti granit ( kontinentlar ) va bazalt qatlamlaridan (okeanlar) tarkib topgan. Yer po‘stining siqilganida okeanlar da - botiqliklarda tangensial kuchlar vujudga kelib, kontinentlarni siqqan. Kontinentlar ko‘tarilib, tog‘ tizmalarini hosil qilgan va keyinchalik nurashga uchragan. Nurash tufayli hosil bo‘lgan materiallar tashib keltirilib, botiqliklarda yotqizilgan.W W W.ARXIV.UZ  2.2. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasining hozirgi mazmuni  O‘tgan o‘n yilliklarda litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi o‘zining asosiy mazmunini ancha o‘zgartirdi. Hozir ularni shunday ta’riflash mumkin:  - Yerning ustki qattiq qismi mo‘rt litosferaga va plastik astenosferaga bo‘linadi. Astenosferadagi konveksiya - litosfera plitalari harakatining bosh sababchisi.  - Litosfera 8 ta yirik, o‘nlab o‘rtacha o‘lchamdagi va ko‘plab mayda plitalarga bo‘linadi. Mayda litosfera plitalari yiriklarining orasidagi qambarlarda joylashgan. Seysmik, tektonik va magmatik faollik litosfera plitalari orasidagi chegaralarda kuzatiladi.  - Litosfera plitalari birinchi qarashda qattiq jism kabi ko‘rinadi, ammo ularning harakati Eylerning aylanish teoremasiga bo‘ysinadi.  - Litosfera plitalarining nisbatan surilishi uch turda amalga oshadi:  a) rifting va spreding orqali ifodalangan ajralish (diver gensiya);  b) subduksiya va kolliziya orqali ifodalangan tutashish (kon vergensiya);  v) transformali yer yoriqlari bo‘ylab siljish.  - Okeanlardagi spreding ularning chekkalaridagi subduksiya va kolliziya bilan kompensatsiyalanadi, bunda Yerning radiusi va hajmi o‘zgarmasdan qoladi. Yer o‘lchamlarining doimiyligi davriy ravishda rad etilib kelingan, ammo yerning sezilarli o‘zgarishini tasdiqlovchi dalillar yetishmaydi.  - Litosfera plitalarining surilishi astenosferadagi konvektiv oqimlar yordamida amalga oshadi.  Yer po‘stining batamom o‘xshash bo‘lmagan ikki turi - kontinental po‘stloq (ancha qari) va okean po‘stloq (200 million yildan ortiq emas) mavjud. Ba’zi litosfera plitalari faqat okean turidagi po‘stdan (masalan - ulkan Tinchokean litosfera plitasi), boshqalari esa okean po‘stiga payvandlanib qolgan kontinental po‘stning bloklaridan iborat. W W W.ARXIV.UZ 2-rasm. Litosfera plitalarining o‘zaro joylashuv sxemasi. 1-transformali yer yoriqlari, 2- subduksiya zonalari, 3-materiklar chegaralari, litosfera plitalarining harakat yo‘nalishi.W W W.ARXIV.UZ  Yer yuzasining 90% dan ortiqirog‘ini 8 ta ulkan litosfera plitalari tashkil etadi (2-rasm):  Avstraliya plitasi  Antarktida plitasi  Afrika plitasi  Evrosiyo plitasi  Hindixitoy plitasi  Tinchokean plitasi  Shimoliy Amerika plitasi  Janubiy Amerika plitasi    O‘rtacha o‘lchamdagi litosfera plitalariga misol qilib Arabiston yarimoroli , Arabiston subkontinenti, Kokos va Xuan de Fuka, Karib, Filippin, Naska kabi litosfera plitalarini ko‘rsatish mumkin.  Litosfera plitalarini siljituvchi kuchlar. Hozir litosfera plitalarining gorizontal harakatlari mantiyaning issiqlik-gravitatsion oqimlari - konveksiya tufayli sodir bo‘lishiga shubha yo‘q . Bu oqimlar energiyasining manbai bo‘lib, Yerning markaziy qismlari va yuzasidagi haroratlar farqi hisoblanadi. Yer yadrosidagi harorat juda yuqori, taxminan 5000 S deb baholanadi.W W W.ARXIV.UZ  2.3. Yer po‘stining strukturalari     Faol kontinental chetlar. Faol kontinental chet kontinent ostiga okean po‘sti kirgan joylarda paydo bo‘ladi. Bunday geodina mik vaziyatlar etaloni bo‘lib Janubiy Amerikaning g‘arbiy sohillari sanaladi va uni and tipidagi kontinental chet deyishadi. Faol kontinental chetlar uchun ko‘p sonli vulkanlar va umuman kuchli magmatizm xarakterli bo‘ladi.  Kontinental chetlar ostida okean va kontinental litosfera plitalarining o‘zaro kuchli mexanik ta’siri kechadi. Okean po‘stining harakat tezligi, yoshi va qalinligiga bog‘liq holda muvozanat turlicha bo‘lishi mumkin. Agar litosfera plitasi sust harakatlansa va uncha qalin bo‘lmasi, unda kontinent cho‘kindi qoplamasi bilan birga qo‘shilib ketadi. Cho‘kindi jinslar kuchli burmalanishga uchraydi va kontinental po‘stning bir qismiga aylanib ketadi. Bunda hosil bo‘luvchi struktura akkretsion pona deyiladi. Agar cho‘kayotgan litosfera plitasining tezligi yuqori, ammo cho‘kindi qoplamasi qalin bo‘lmasa, unda okean po‘sti kontinentdan ko‘chib, mantiyaga so‘riladi.  Orolli yoylar. Orolli yoylar - bu bir okean litosfera plitasining ikkinchisi tagiga sho‘ng‘ish joyida hosil bo‘lgan subduksiya zonasi ustida rivojlangan vulkan orollarining zanjiridir. Orolli yoylarning namunasi sifatida hozirgi Aleut , Kuril , Mariana orollari va boshqa arxipelaglarni ko‘rsatish mumkin . Yapon orollarini ham ko‘pincha orollar yoyi deyishadi, ammo ularning fundamenti juda qari va haqiqatdan ham turli vaqtlarda vujudga kelgan bir qancha orollar yoyi majmuasidan iborat. Shuning uchun ham Yapon orollari mikrokontinent hisoblanadi . W W W.ARXIV.UZ W W W.ARXIV.UZ  Orolli yoylar ikkita okean litosfera plitalarining to‘qnashuvidan hosil bo‘ladi. Bunda litosfera plitalaridan biri ikkinchisining ostida qolib, mantiyaga so‘rilib ketadi. Ustki li tosfera plitasida orollar yoyining vulkanlari paydo bo‘ladi. Orollar yoyining qavariq tomoni yutiluvchi litosfera plitasi tomoniga qaragan bo‘ladi. Shu tomonda chuqursuvli nov va yoyoldi botiqligi joylashgan bo‘ladi.  Orollar yoyining ortida yoyorti havzasi joylashgan bo‘lib (masalan: Oxota , Janubiy Xitoy va boshqa dengizlar ), ularda ham spreding kechishi mumkin.  Kontinentlarning to’qnashuvi. Kontinental litosfera plitalarining to’qnashuvi po’stning burmalanishiga va toғ tizmalarining paydo bo’lishiga olib keladi. Bu jarayon kolliziya deyiladi. Bunday kolliziyaga misol qilib Tetis okeanining yopilishi Hamda Evrosiyo plitasining Hindiston va Afrika plitalari bilan to’qnashuvi tufayli vujudga kelgan Alp-Himolay toғ qambari ni ko’rsatish mumkin. Bunda yer po’stining qalinligi ancha oshgan, Himolay toғi ostida u 70 km ga boradi. Qalinligi keskin oshgan po'stda metamorflashgan cho’kindi va magmatik jinslardan granit tarkibli magma Hosil bo'ladi. Masalan, Angar -Vitim va Zerendi singari ulkan batolitlar shunday Hosil bo’lgan .  Divergent chegaralar. Bu chegaralar qarama-qarshi yo’nalishlarda Harakatlanuvchi litosfera plitalari orasidagi sarHaddir. Yer relefidagi bu chegaralar riftlar orqali ifodalangan, ularda cho’zilish deformatsiyasi ustuvorlikka ega, po’stning qalinligi minimal, issiqlik oqimi maksimal va faol vulkanizm kechadi. Agar bunday chegara kontinentlarda Hosil bo’lsa, kontinental rift shakllanadi. U keyinchalik markazida okean rifti bo’lgan okean Havzasiga aylanishi mumkin. Okean riftlarida spreding natijasida yangi okean po’sti shakllanadi. W W W.ARXIV.UZ  Kontinental riftlar. Kontinentning parchalanishi uning muayyan qismida rift hosil bo‘lish bilan boshlanadi. Bunda po‘st yupqalashadi va ochiladi, magmatizm boshlanadi. Uzilmalar to‘plami bilan chegaralangan va chuqurligi bir necha yuzlab metrlarga boruvchi uzun botiqliklar shakllanadi. Bundan keyin hodisalar rivojlanishining ikki varianti bo‘lishi mumkin: yo riftning kengayishi to‘xtaydi va u avlakogen ga aylanib, cho‘kindi jinslar bilan to‘lib qoladi yoki kontinentlarning ochilishi davom etadi va okean po‘sti shakllanadi.  Transformali chegaralar. Litosfera plitalari parallel yo‘nalishda, ammo turli tezlikda harakatlanayotgan joylarda transformali yer yoriqlari - okeanlarda keng va kontinentlarda kam tarqalgan ulkan siljimalar hosil bo‘ladi.  Litosferaning butun qalinligini kesib o’tgan siljimali yer yoriqlari transformali yer yoriqlari deyiladi. Okeanlarda trans-formali yer yoriqlari o’rtaokean tizmalariga (O’OT) perpendikulyar o’tadi va ularni kengligi o’rtacha 400 km bo’lgan segmentlarga parcha- laydi (3-rasm).W W W.ARXIV.UZ 3-rasm. Tinchokeani plitasidagi transformali yer yoriqlari.W W W.ARXIV.UZ  Tizmaning seg-mentlari orasida transformali yer yorig‘ining faol qismi joylashgan. Bu joy-larda doim zilzilalar va tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari kuzati-ladi, yer yorig‘ining atrofida ko‘plab tayanch strukturalari – ust-surilmalar, burmalar va grabenlar shaklla- nadi. Natijada yer yorig‘i zonasida mantiya jinslari ochilib qoladi.  O‘OT segmentlarining har ikkala tomonlari bo‘ylab transformali yer yoriqlarining passiv qismi joylashgan bo‘ladi. Ularda faol harakatlar kechmaydi, ammo ular okeanlar tubi relefida uzoqlarga cho‘zilgan o‘rtasi botiq tepaliklar bilan yaqqol ifodalangan. Kontinentlardagi siljima strukturalar. Kontinentlardagi litosfera plitalarining siljish chegaralari ancha siyrak uchraydi. Ularning orasida eng faoli bo‘lib, Shimoliy Amerika litosfera plitasini Tinch okeanidan ajratib turuvchi San-Andreas yer yorig‘i sanaladi (4- rasm).  Can-Andreas – sayyoradagi eng seysmofaol rayonlardan biri sanaladi. U transformali yer yorig‘idir. Tinchokeani plitasi shu yer yorig‘i bo‘ylab Shimoliy Amerika plitasiga nisbatan shimoliy-g‘arbga yiliga 5-6 sm tezlikda siljimoqda. Unda magnitudasi 6 birlikdan yuqori bo‘lgan zilzilalar o‘rtacha har 22 yilda bir marta sodir bo‘ladi. San-Fransisko shahri ushbu yer yorig‘i yaqinida joylashgan. Transformali yer yoriqlari uchun qisqa fokusli zilzilalar xarakterli.W W W.ARXIV.UZ Litosfera plitalari ichidagi jarayonlar. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasida dastlab vulkanizm va seysmik hodisalar litosfera plitalari chegarasida to‘planadi degan tushuncha mavjud bo‘lgan. Ammo bunday o‘ziga xos tektonik va magmatik jarayonlar boshqa joylarda ham rivojlanganligi ma’lum bo‘ldi. Litosfera plitalari ichidagi jarayonlar orasida ba’zi rayonlarda qaynoq nuqtalar deb nomlanuvchi uzoq davom etuvchi bazalt magmatizmi hodisasi alohida o‘rinni egalladi. 4-rasm. San-Andreas riftining fotosurati.W W W.ARXIV.UZ  Qaynoq nuqtalar. Okeanlar tubida ko‘p sonli vulkan orollari joylashgan. Ulardan ba’zilari yoshi asta-sekin o‘zgarish tartibida zanjir hosil qilib joylashgan. Bunga namunaviy misol bo‘lib Gavay suvosti tizmasining vulkanlar qatori hisoblanadi . U okean sathidan Gavay orollari shaklida chiqib turadi . Gavay orollaridan 3000 km masofada bu zanjir ozroq shimolga buriladi va shundan boshlab Imperator tizmasi nomini oladi . U Aleut orollar yoyi yaqinida chuqursuvli nov orqali uziladi .  Bunday g‘aroyib strukturani tushuntirish uchun shunday taxmin qilishgan: Gavay orollari tagida joylashgan qaynoq nuqta – bu qaynoq mantiya oqimi yer yuzasiga ko‘tariladigan joy bo‘lib, ustida harakatlanuvchi okean po‘stini qayta eritadi. Bunday nuqtalar hozirgi kunda yer yuzasida ko‘plab topilgan. Ularni keltirib chiqargan mantiya oqimlari plyum deb ataladi . Ba’zi hollarda plyumlarning juda katta chuqurliklardan, hatto, yadro - mantiya chegarasidan modda olib chiqishi ehtimol qilinadi.  Litosfera plitalari harakat tezligini o‘lchash. Litosfera plitalari harakat tezligini o‘lchashning bir qancha usullari mavjud. Qaynoq nuqtalar bilan bog‘liq vulkanlar plitalar orasidagi chegaradan ancha uzoqda joylashgan bo‘lishi mumkin. Buning sababi shundaki, qaynoq nuqtalar vulkanizmi plitalar chegarasida kechadigan jarayonlarga bog‘liq emas. Qaynoq nuqtalarning vulkanizmi mantiyada kechayotgan chuqurlik jarayonlari bilan bog‘liq. Tinch okeanining markaziy qismida joy-lashgan Gavay orollari qaynoq nuqtalardagi vulkanizm faoliyati natijasida hosil bo‘lgan. Tinch okeani arxipelagi orollarining joylashishi shuni ko‘satadiki, Tinch okeani plitasi qaynoq nuqtalar tizimiga nisbatan shimoliy-g‘arbga qarab siljimoqda. Kauai vulkani bundan 3,1 mln yil ilgari plitaning shu qismi bevosita qaynoq nuqta ustida joylashgan vaqtda hosil bo‘lgan. Shundan buyon bu orol 600 km masofaga siljigan. Bu Tinchokeani plitasining qaynoq nuqtaga nisbatan yiliga 11-12 sm tezlik bilan siljiyotganligini bildiradi (5-rasm).W W W.ARXIV.UZ  Litosfera plitalari surilishining nisbiy tezligini okean po‘stining yoshi haqidagi ma’lumotlardan foydalanib ham hisoblab topish mumkin. Tinch okeanining janubiy qismida o‘rtaokean tizmalari bo‘ylab okean po‘stining yoshi 48 mln yil bo‘lgan 3700 km lik zonasi joylashgan. Bu ikkita litosfera plitalari 48 mln yil davomida 3700 km masofaga siljiganligini ko‘rsatadi. Demak plitalarning surilish tezligi yiliga 7,7 sm ni tashkil etadi. Bu ma’lumotlar keyinchalik yuqori aniqlikdagi asboblar (GPS) bilan ham tasdiqlandi.  Litosfera plitalarining siljishidagi maksimal nisbiy tezlik Tinch okeanida qayd etilgan. Tinchokeani va Naska plita-lari bir-biridan yiliga 17 sm tezlikda uzoqlashmoqda. Shimoliy Amerika va Yevrosiyo plitalarining bir-biridan uzoqlashish tezligi yiliga 2 sm ni tashkil etadi. 5-rasm. Litosfera plitalarining harakat tezligi.W W W.ARXIV.UZ  2.4. Litosfera plitalari tektonikasi fan tizimi sifatida  Hozirgi davrda tektonikani faqat geologik konsepsiya deb qarab bo‘lmaydi. U Yer haqidagi barcha fanlarda asosiy ahamiyatga ega, unda turli tushunchalar va tamoyillarga asoslangan bir necha uslubiy yondoshuv ajratiladi.  Kinematik yondoshuv nuqti nazaridan litosfera plitalari harakatini sferada figuralar surilishining geometrik qonunlari bilan tushuntirish mumkin. Yerning ustki qismini turli o‘lchamdagi bir-biriga nisbatan suriluvchi litosfera plitalarining mozaikasi deb qaralishi mumkin. Paleomagnit ma’lumotlari turli vaqtlarda har bir litosfera plitalariga nisbatan magnit qutublarining joylashgan o‘rnini tiklash imkonini beradi. Turli litosfera plitalari bo‘yicha ma’lumotlarni umumlashtirish litosfera plitalarining butun geologik tarix davomida surilish kema-ketligini qayta tiklashga olib keldi. Bu ma’lumotlarni harakatsiz qaynoq nuqtalardan olingan ma’lumotlar bilan umumlashtirish litosfera plitalarining mutlaq surilishini va Yer magnit qutblari harakat tarixini aniqlash imkoniyatini yaratdi.  Teplofizik yondoshuv. Yerni issiqliq energiyasini qisman mexanik energiyaga aylantiruvchi issiqlik mashinasi deb qarash mumkin . Bunday yondoshuv doirasida Yerning ichki qobiqlaridagi moddalar harakati Nave – Stoks tenglamasi bo‘yicha qovushoq suyuqlik oqimi sifatida modellashtiriladi . Mantiya konveksiyasi mantiya oqimi strukturasida muayyan ahamiyatga ega bo‘lgan fazoviy o‘zgarishlar va kimyoviy reaksiyalar bilan birga kechadi. Geofizik zondlash ma’lumotlari, teplofizik eksperimentlar natijalari hamda analitik va sonli hisob-kitoblarga asoslanib olimlar mantiya konveksiyasi strukturasini, oqimlar tezligi va chuqurlikda kechuvchi boshqa muhim jarayonlarni aniqlashga harakat qilmoqda. Bu ma’lumotlar Yerning eng chuqur qismlari tuzilishini tushunish uchun juda muhim hisoblanadi. Chunki mantiya va yadroni bevosita o‘rganib bo‘lmaydi, ammo ular sayyora yuzasida kechadigan jarayonlar uchun juda katta ta’sir ko‘rsatadi.W W W.ARXIV.UZ W W W.ARXIV.UZ  Geokimyoviy yondoshuv. Litosfera plitalari tektonikasi geokimyosi Yerning turli qobiqlari orasida uzluksiz modda va energiya almashuvi mexanizmi sifatida muhim. Har bir geodinamik vaziyat uchun tog‘ jinslarining o‘ziga xos majmuasi xarakterli bo‘ladi. O‘z navbatida ushbu xarakterli xususiyatlar bo‘yicha tog‘ jinslari hosil bo‘lgan geodinamik vaziyatni aniqlash mumkin.  Tarixiy yondoshuv. Yer sayyorasining tarixi ma’nosida litosfera plitalari tektonikasi – bu birlashuvchi va parchalanuvchi kontinentlar, vulkan zanjirlarining paydo bo‘lishi va susayishi, okeanlarning vujudga kelishi va yopilishi tarixidir. Hozirgi vaqtda yer po‘stining yirik bloklari uchun surilish tarixi barcha tafsilotlari bilan tiklangan. Ammo uncha katta bo‘lmagan bloklar va kichik litosfera plitalari tarixini tiklashda ancha uslubiy qiyinchiliklar mavjud. Eng murakkab geodinamik jarayonlar litosfera plitalarining to‘qnashish zonalarida sodir bo‘ladi. Bu zonalarda ko‘pchilik mayda bloklar – terreynlardan tarkib topgan tog ‘ tizmalari hosil bo‘ladi . Qoyali tog‘larni o‘rganishda geologik tadqiqotlarning yangi bir yo‘nalishi – terreynlarni ajratish va ularning tarixini tiklash borasidagi o‘rganish usullarini o‘zida jamlovchi terreynli tahlil shakllandi .W W W.ARXIV.UZ  Asosiy adabiyotlar     1. Kolesnik S.V. Obshie geograficheskie zakonomernosti Zemli. M., 1970.  2. Gerenchuk K.I. i drug. Obshee zemlevedenie. M., 1984.  3. Milpkov F.N. Obshe zemlevedenie. M., 1990.  4. Kalesnik S.V. Umumiy er bilimi qisqacha kursi. T., 1966.  5. Shubaev L.P. Umumiy er bilimi. T., 1975.  6. Ermolaev M.M,vvedenie v fizicheskuyu geografiyu. L., 1975.  7. Maqsudov X., Abdug`aniev I., Xisomov A. Umumiy er bilimidan laboratoriya mashg`ulotlari. T., 1986.  8. www.ziyonet.uz W W W.ARXIV.UZ E’tiboringiz uchun rahmatW W W.ARXIV.UZ

Похожие

Geografik qobiqning rivojlanish bosqichlari
Geografik qobiqning tarkibiy qismlari
Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butimligi
Insonni geografik qobiqning asosiy tarkibiy qismlarga ta’siri
Materik va okean botiqlarining hosil bo’lishi. Fanerozoyda geografik qobiqning rivojlanishi