logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Физика
  4. Моддий нуқта

Моддий нуқта

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

270.7158203125 KB
Скачать
МОДДИЙ НУҚТА Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 2РЕЖА:  Моддий нуқтанинг тўғри чизиқли ҳаракатида, динамиканинг иккинчи асосий масаласини ечиш.  Масалалар ечиш тартиби.  Муҳит (ҳаво, суюқлик) қаршилиги остидаги жисмнинг пастга тушиши.  Моддий нуқтанинг эгри чизиқли ҳаракатида динамиканинг асосий масаласини ечиш.  Илова Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 3Муаммо: Динамиканинг асосий қонуни битта (19.2) вектор тенгламадан иборат бўлганлиги учун, улар орқали фақат битта номаълумни аниқлаш мумкин холос, яъни агар моддий нуқтанинг массаси ва унинг ҳаракат қонуни берилган бўлса, шу моддий нуқтага тасир этувчи кучларнинг бош векторини аниқлаш мумкин. Ёки шу моддий нуқтага таъсир этаётган кучлар системаси ва унинг массаси маълум бўлса, шу моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни аниқланади. Қуйида шундай масалаларни ечиш ҳақида кўрсатмалар берилади. Агарда моддий нуқтага таъсир этувчи кучнинг (ёки унга таъсир кучларнинг тенг таъсир этувчисини) йўналиши ўзгармас бўлса ва бошланғич тезлик нол бўлса ёки унинг ҳаракатини йўналиши таъсир этувчи кучга параллел бўлса, унинг ҳаракати тўғри чизиқли бўлади. Агарда тўғри чизиқли ҳаракатдаги моддий нуқтанинг йўналиши бўйича Ох координата ўқини йўналтирсак, у ҳолда моддий нуқтанинг ҳаракати (19.10) формула орқали аниқланади, яъни                               (20.1) (20.1) тенглама, тўғри чизиқли ҳаракатнинг дифференциал тенгламаси деб аталади. Баъзи ҳолларда буни биринчи тартибли ҳосилалардан иборат бўлган иккита тенгламалар системаси билан алмаштириш мумкин бўлади, масалан                                  (20.2)  kxkx 22 FmF dt xd m x ёки ,  x kx x v dt dx F dt dv m    ва , Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 4  Агарда масаланинг шартига кўра, тезлик вақтга боғлиқ эмас, балки унинг х координатасига (ёки кучнинг ўзи х- га) боғлиқ ҳолда аниқлаш зарур бўлса, у ҳолда (20.2) тенгламанинг аргументи  х - га боғлиқ бўлади, у ҳолда (20.2) формула қуйидаги кўринишга келади:                                             (20.3)        Динамиканинг иккинчи асосий масаласини ечиш шундан иборат бўладики, моддий нуқтага қўйилган кучлар маълум бўлса, унинг ҳаракат қонунини, яъни x=f(t) ни аниқланади. Бунинг учун тегишли дифференциал тенгламани интеграллаш лозим бўлади. (20.1) тенгламанинг ўнг тарафидаги кучлар вақт, t -га, моддий нуқтанинг ҳолатига ёки унинг тезлигига, яъни х - га ва -га боғлиқ ҳолда ўзгариши мумкин. Шу сабабли  умумий ҳолда (20.1) тенглама математик нуқтаи назардан қаралганда   кўринишдаги 2 тартибли дифференциал тенгламадан иборат бўлади.        Агар муқим ( конкрет ) масала учун тузилган (20.1) дифференциал тенгламани интеграллаш мумкин бўлса, у ҳолда ечимда иккита ( ўзгармас қийматлар ) С 1 ва С 2 лардан иборат интерал доимийлари пайдо бўлади ва (20.1) тенгламанинг умумий ечими қуйидаги кўринишда бўлади, x=f(t, C 1 , C 2 )                                              (20.4)        Ҳар-бир муқим масаланинг ечимини охирига етказиш учун, С 1 ва С 2 интеграл доимийларини аниқлаш лозим бўлади. Бунинг учун бошланғич шартлар дан фойдаланилади.   Ҳар қандай ҳаракатни ўрганишни бошланғич вақт деб аталадиган қандайдир маълум вақтдан бошланади. Ҳаракат давомидаги ўтган вақтни шу  t=0с - дан бошлаб ўлчанади. Амалда берилган кучлар таъсирида бошланган вақтни, бошланғич дақиқа, деб қабул қилинади.  Бошланғич дақиқадаги моддий нуқтанинг декарт (ёки табиий) координаталаридаги ўрнини бошланғич ҳолат деб аталади, моддий нуқтанинг шу дақиқадаги тезлигини, бошланғич тезлик деб аталади.      dx dv v dt dx dx dv dt dv x x x x = = x kx x x v dt dx F dx dv mv     , x vx   )x,x,t(F x m    Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 5(t=0с вақтда бошланғич тезлик нолга тенг бўлмаслиги мумкин, чунки моддий нуқта инерцияси билан ҳаракатланаётган бўлиши ёки бошқа кучлар таъсирида олган тезлиги билан ҳаракатланаётган бўлиши мумкин). Демак, динамиканинг иккинчи асосий масаласини ечиш учун, берилган кучлардан ташқари, моддий нуқтанинг t=0с вақтдаги бошланғич ҳолати ва бошланғич тезлиги1  аниқ  бўлиши шарт экан.        Тўғри чизиқли ҳаракатдаги бошланғич шартлар қуйидаги кўринишда берилади t=0 c вақтда  x=x 0 ,     v x =v 0 бўлади                                  (20.5)        Бошланғич шартларга асосланиб, С 1 ва С 2   интеграл доимийларнинг муқим қийматлари аниқланади ва улар ёрдамида моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни ҳисобланган  (20.1) тенгламанинг қуйидаги кўринишдаги хусусий ечими аниқланади, x= f (t, x 0 , v 0 )                                           (20.6)        Юқорида айтилган барча фикрларни қуйидаги содда бир  масалада кўриб чиқамиз:      20.1 масала. Массаси m -га тенг бўлган моддий нуқта, модули ва йўналиши ўзгармас бўлган - куч таъсирида ҳаракат қилмоқда (20.1 шакл). (20.5) бошланғич шартларга асосан, моддий нуқтанинг ҳаракат қонуни аниқлансин. Е ч и ш. (20.2) кўринишдаги дифференциал тенглама тузамиз ва  Q x =Q  эканлиги учун бўлади. Лекин Q=cоnst бўлгани учун тенгламанинг иккала тарафини dt - га кўпайтирамиз ва уни интеграллаб            тенгламани оламиз.                (а) v x =dx/dt бўлгани учун, (а) тенглама қуйидаги кўринишга келади ушбу тенгламанинг иккала тарафини dt - га кўпайтирамиз ва уни яна бир марта интеграллаймиз, натижада                                                                (б) ни ҳосил қиламиз.  Ушбу натижа бу масаланинг (20.1) тенгламасининг (20.4) кўринишдаги умумий ечими ҳисобланади.      Q dt dv m x  Q 1x C t m Q v    1C t) m/ Q( dt dx m   212 C t C t m2 Q x      Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 6Энди берилган бошланғич (20.5) шартларга кўра С 1 ва С 2   интеграл доимийларининг муқим қийматларини аниқлаймиз. (а) ва (б) ечимлар ихтиёрий вақт учун ўринли бўлиши керак, шу жумладан t=0с бўлганда ҳам. Шунинг учун (а) ва (б) лардаги t -ни ўрнига нол, v x ва x -ларни ўрниларига  v 0   ва  x 0 -ларни қўямиз, у ҳолда   v 0 =С 1   ва  x 0 =С 2       бўлади.       Шу тенгликлар орқали бошланғич шартларни қаноатлантирувчи С 1 ва С 2 ларнинг қийматлари аниқланади. С 1 ва С 2 ларнинг ушбу қийматларини (б) тенгламага қўйсак моддий нуқтанинг (20.6) кўринишдаги ҳаракат қонунини аниқлаймиз:                                                          (в)     Олдиндан ҳам аниқлаш мумкин бўлгандай, агар Q=cоnst бўлса   бўлади ва (в) тенгламадан кўриниб турибдики, моддий нуқта ўзгармас куч таъсирида текис ўзгарувчан ҳаракат қилар экан. Хусусий ҳолда оғирлик кучи таъсирида моддий нуқта худди шундай қонун бўйича ҳаракат қилади. У ҳолда (в) тенгликдаги Q/m=g бўлади ва Ох ўқи вертикал пастга йўналган бўлади. 002x t v t m2 Q x    const m Q a   / Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 7Муаммо: Назарий механикадаги масалалар асосан оғзаки ҳолда берилади. Уларни ечишни нимадан бошлаш лозим эканлигини ўрганамиз. Масалалар қандай берилишига боғлиқ ҳолда, ҳар хил йўллар мавжуд, лекин ҳамма масалаларни ечишда албатта бажарилиши лозим бўлган амаллар нималардан иборат эканлиги ҳақида сўз юритилади. Моддий нуқта динамикасининг масалаларини ечиш, тегишли дифференциал тенгламаларни тузиш ва уларни интеграллаш йўли билан амалга оширилади, яъни қуйидаги иккита амалдан иборат бўлади. 1. Ҳаракатнинг дифференциал тенгламаларини тузиш. Агар моддий нуқта тўғри чизиқли ҳаракатда бўлса, дифференциал тенгламани тузишда: а) ҳисоб бошини танлаб олинади (қоида бўйича, унинг бошини нуқтанинг бошланғич ҳолатига кўчириб қўйилади) ва траекторияси бўйлаб ҳаракат томонга йўналган координата ўқи ўтказилади; агар моддий нуқтага таъсир этувчи кучлар таъсирида бирорта ҳолатда у мувозанатини сақлай олса, координата бошини ўша статик мувозанат  нуқтага кўчириш лозим бўлади; б) ҳаракатланаётган моддий нуқтани траекториянинг ихтиёрий ҳолатида тасвирланади (лекин x>0 ва v x >0 бўлиши шарт; охиргиси жуда аҳамиятли, чунки моддий нуқтага қўйилган кучларнинг ичида тезликка боғлиқ кучлар ҳам бўлиши мумкин) ва моддий нуқтага қўйилган барча кучлар вектор шаклида тасвирланади. в) барча кучларнинг координата ўқига проекцияларини аниқлаймиз ва уларнинг йиғиндисини дифференциал тенгламанинг ўнг томонига қўямиз; ҳамда ўзгарувчан кучларни (t, x ва v) лар орқали ифодаланган қийматларини қўйишимиз шарт ; 2. Ҳаракатнинг дифференциал тенгламаларини интеграллаш. Тузилган дифференциал тенгламаларни уларнинг кўринишларига ва ўнг томонидаги ҳадларга боғлиқ равишда олий математика курсидаги усуллар ёрдамида ечилади. Агар моддий нуқтага қўйилган ўзгармас кучлардан ташқари ўзгарувчан кучлар фақат вақт t -га, фақат масофа х -га ёки фақат тезлик v -га боғлиқ ҳолда бўлса, тўғри чизиқли ҳаракатнинг дифференциал тенгламасини ўзгарувчиларни ажратиш усули орқали интеграллаш мумкин (20.2, 20.3 ва 20.4 масалалар). Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 8Агар масаланинг шартига кўра фақат тезликни аниқлаш керак бўлса, (20.1) ёки (20.2) тенгламани бир марта интеграллаш кифоя қилади. 3.Интеграл доимийларини аниқлаш. Интеграл доимийларини аниқлаш учун, масаланинг шартидан (20.5) кўринишдаги бошланғич шартларни аниқлаб олиш лозим. Бошланғич шартларга кўра интеграл доимийларининг қийматларини қандай аниқлашни 20.1 масалада кўрсатиб ўтилди. Интеграл доимийларини ҳар бир интеграллашдан кейиноқ аниқлаш ҳам мумкин. Агар дифференциал тенглама ўзгарувчиларга ажраладиган кўринишда бўлса, у ҳолда интеграл доимийларини киритмасдан тенгламанинг иккала томонидан тўғридан тўғри аниқ интеграл олиш ҳам мумкин бўлади; бундай усул 20.5 масалада кўрсатиб ўтилади. 4. Изланаётган номаълум қийматларни аниқлаш ва олинган натижаларни таҳлил қилиш. Олинган натижаларни таҳлил қилиш, ҳамда уларнинг ўлчовларини бавосита текшириш учун, ҳамма ечимларни (ҳарфлар орқали) умумий кўринишда ёзилиши керак, сўнгра улардаги ўзгарувчиларга тегишли сон қийматларни қўйиб охирги натижалар олинади. Юқорида айтилган қоидалар эгри чизиқли ҳаракатда ҳам ўринли бўлади. Қуйида куч вақтга, масофага ва тезликка боғлиқ бўлган учта муқим (конкрет) масалаларни кўриб чиқамиз. 1.   Куч вақтга боғлиқ ҳолда ўзгаради.   20.2 масала. Оғирлиги Р бўлган юк мувозанат ҳолатдан бошлаб унга қўйилган  куч таъсирида  силлиқ горизонтал текислик устида ҳаракат қилмоқда.  куч вақтга боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлиб, унинг модули вақтга пропорционал равишда ўзгариб, F=k ·t функция  орқали аниқланади. Юкнинг ҳаракат қонуни аниқлансин. Е ч и ш. Ҳисоб боши қилиб О нуқтани танлаб оламиз ва Ох ўқини ҳаракат йўналиши бўйича йўналтирамиз (20.2 шакл). У ҳолда юкнинг ҳаракатини бошланғич  шартлари t=0  бўлганда  x=0, v x =0 бўлади. Юкни ўқнинг  ихтиёрий жойида тасвирлаймиз ва унга таъсир этувчи кучлар , (оғирлик кучи) ва (текисликнинг реакцияси)ни вектор шаклида қўямиз. Бу кучларнинг Ох ўқига проекциялари F x =F=kt, Р x =0, N x =0 лардан иборат бўлади. У ҳолда (20.2) дифференциал тенглама, қуйидаги кўринишда бўлади, N F P F F Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 9Бу тенгламанинг иккала тарафини dt -га кўпайтириб юборсак, ўзгарувчилар дарҳол ажраб қолади, сўнгра уни интеграллаб, ни ҳосил қиламиз. Бошланғич шартларни қўйиб С 1 =0 эканлигини аниқлаймиз. Сўнгра v x -ни dx/dt билан алмаштирамиз, яъни       Тенгламанинг иккала томонини dt -га кўпайтирамиз ва ўзгарувчиларни ажратиб, яна бир марта интеграл оламиз, натижада Бошланғич шартлар орқали C 2 =0 эканлигини аниқлаймиз ва ниҳоят юкнинг ҳаракат қонунини ёзамиз, Шундай қилиб, юкнинг босиб ўтган масофаси вақтнинг кубига тўғри пропорционал эканлигини аниқладик.   20.2 шакл . t k dt dv g P x    1 2 x C t 2 k v g P   .2 P)t2 (kg/ dt dx  2 3 C t P6 kg x   3 t P6 kg x 38 1B 0B07 Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 102.  Куч масофага боғлиқ ўзгаради.   20.3 масала   Ишқаланиш кучини ва ҳавонинг қаршилигини ҳисобга олмаган ҳолда, Ернинг АВ ватари бўйлаб кавланган АВ каналнинг А бошидан  то охирги В нуқтасигача бориши учун қанча вақт сарфланиши аниқлансин (20.3 шакл). Ҳисоблаш ишларида Ернинг радиуси R=6370 км деб ҳисоблансин.        Э с л а т м а. Тортилиш назариясида исбот қилинишича, Ернинг ичида жойлашган ҳар бир жисм Ернинг марказигача бўлган r -масофасига тўғри пропорционал бўлган куч таъсирида Ернинг марказига тортилиб туради. Ернинг устида, яъни Ернинг марказигача r=R бўлган масофада турган жисмга таъсир этаётган куч оғирлик кучи (F=mg)дан иборат бўлиб, Ернинг ичидаги жисмга таъсир этувчи куч дан иборат бўлиб, бу ердаги r=MC - М нуқтадан Ернинг марказигача бўлган масофа.        Е ч и ш. Ҳисоб бошини АВ ватарнинг ўртасига қўямиз (чунки каналнинг ичидаги моддий нуқта шу жойда мувозанатда бўлиши мумкин бўлар эди) ва Ох ўқини ОА чизиғи бўйлаб йўналтирамиз. Агар АВ ватарнинг узунлигини АВ=2а деб ҳисобласак, бошланғич шартлар қуйидагича бўлади, яъни t=0 бўлганда х=а=ОА  ва v x =0 бўлади.        Моддий нуқтанинг ихтиёрий ҳолатида унга ва  кучлар таъсир этади. Шу сабабли   бўлади, чунки шаклдан r ·cоsα=х  ва  N=0.      М моддий нуқтага таъсир этаётган куч  координата х -га боғлиқ экан. Тузилган дифференциал тенгламадаги ўзгарувчиларни ажратиш учун, уни (20.3) кўринишда ёзамиз. Сўнгра қуйидаги белгилаш  g/R=k 2 -ни киритиб, тенгламанинг иккала томонини m -га қисқартирсак         ҳосил бўлади.N F            x R mg cos r R mg cos F Fkx α α x k dx dv v 2 x x     r R mg F  Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 11  Тенгламанинг  иккала томонини dx -га кўпайтирсак, ўзгарувчилар ўз ўзидан ажраб қолади, сўнгра тенгламани интеграллаб, қуйидаги натижани оламиз,               Бошланғич шартга кўра х=а   бўлганда v x =0 бўлади. Шунга асосан, бўлади.   С 1 -нинг қийматини юқоридаги тенгламага қўйиб, уни тезликка нисбатан ечсак,   v x =±k ҳосил бўлади.          Биз текшираётган моддий нуқтанинг ҳолатида унинг тезлиги М дан О - га йўналган деб ҳисобласак, яъни v x <0 бўлса, илдизнинг олдидаги ишорани манфий деб ҳисоблаймиз (лекин, бу ишорани мусбат деб ҳисобланганда ҳам охирги натижа бир хил бўлаверади). Сўнгра v x -ни dx/dt  билан алмаштириб   ни ёзамиз.        Ўзгарувчиларни ажратиб юборсак, ва бу тенгламани интеграллаб,         ни ҳосил қиламиз. Ушбу тенгламага бошланғич (t=0с да x=a эканлиги) шартларни қўйиб, С 2 -нинг қийматини аниқлаймиз, яъни С 2 =0 бўлар экан, демак    kt=arccоs(x/a) бўлади, бундан М моддий нуқтанинг ҳаракат тенгламасини аниқлаймиз, яъни бўлади.1 2 2 2 2 2 C x k vx    2 22 1 a k C  a x 2 2  22 x a k dt dx    22 xa dx kdt  2 C a x arccos kt   kt cos a x   Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 12  Демак, М моддий нуқтанинг АВ канал ичидаги ҳаракати амплитудаси а -га тенг бўлган гармоник тебранма ҳаракатдан иборат бўлар экан.       Энди М моддий нуқта каналнинг охирги В нуқтасига етгандаги ўтган вақт t 1 - аниқлаймиз. В нуқтада х -нинг координатаси х=-а бўлади. Ушбу қийматни М моддий нуқтанинг ҳаракат тенгламасига қўйсак cоskt=-1 бўлади, бундан kt 1 =p ва t 1 =p/k -нинг қийматини аниқлаймиз. Юқорида киритилган  белгилашга асосан      Ушбу ифодаларнинг сон қийматларини қўйиб ҳисоблаб чиқсак, шуни аниқлаймизки АВ каналнинг узунлиги қандай бўлишидан қатъий назар, моддий нуқта бир хил вақтда келар экан, яъни     бўлар экан. Ушбу натижа  анча қизиқарли бўлиб (ҳозирча фантастикага ўхшаш бўлган) шундай канал қазиш лойиҳаларининг пайдо бўлишига сабаб бўлмоқда. Қўшимча равишда моддий нуқтанинг шундай ҳаракатидаги максимал тезликнинг қийматини аниқлайлик. Тезлик v x - нинг формуласидан х=0 бўлганда v=v max , яъни О нуқтада унинг тезлиги максимал бўлар экан. Демак     бўлар экан.   Масалан, 2а=0,1 ·R=637км (тахминан Москвадан Санкт Петербурггача бўлган масофа) бўлса, максимал тезликнинг қиймати v max ≈395м/c=1422км/соат. Моддий нуқтанинг масофага пропорционал бўлган куч таъсиридаги тебранма ҳаракати кейинги 24 ва 25 маърузаларда батафсил ўрганилади. Ўша мавзуда қандай қилиб тебранма ҳаракатнинг дифференциал тенгламаларини тузиш ва уларни интеграллаш усуллари ҳам кўриб ўтилади. 3. Куч тезликка боғлиқ ҳолда ўзгаради. 20.4 масала. Массаси m=40 кг бўлган қайиқни бошланғич v 0 =0,5 м/c тезлик билан итариб юборилади. Қайиқнинг паст (кичкина) тезликларида сувнинг қаршилик кучи (19.7) формула орқали, яъни R=μ·v деб ҳисобланиб, қанча вақтдан кейин қайиқнинг тезлиги икки марта камайишини ва шу вақт ичида у қанча йўл босиши аниқлансин. μ=9,1кг/c деб ҳисоблансин. Ҳамда қайиқ тўхтагунча қанча йўлни босиб ўтиши аниқлансин.R/g k  с 11 мин π 42 g/ R t 1    g R a a k vmax     Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 13Қайиқни траекториянинг ихтиёрий жойида тасвирлаймиз ва унга таъсир этаётган кучларни вектор шаклида тасвирлаймиз. Э с л а т м а. Қайиққа бу кучлардан бошқа ҳеч қандай куч таъсир этмайди. Қайиқни туртиб юборган (яъни ҳаракатлантириб юборган) куч t=0с вақтгача таъсир этган. Унинг таъсири қайиқнинг бошланғич v 0 -тезлиги орқали ҳисобга олинган (20.3§ га қаранг). Ҳаракат давомида қайси кучлар таъсир этаётганлигини аниқлаш учун куч бир жисмнинг иккинчи жисмга таъсири дан иборат эканлигини унутмаслик керак. Ушбу масаладаги қайиқнинг оғирлик кучи   , бу Ернинг қайиққа кўрсатган таъсир (тортиш) кучи,   ва  кучлар эса қайиқнинг сувга таъсир кучларидан иборат ( -кучи сувнинг қайиққа (қайиқни кўтарувчи) таъсири,   -кучи қайиқнинг ҳаракатига сувнинг қаршилиги, яъни қайиқ ҳаракат қилмаса, бу куч нолга тенг бўлади). Қайиқ ўзининг ҳаракатида фақат сув ва Ердан бошқа ҳеч қандай жисм билан ўзаро таъсир кўрсатмайди, шу сабабли ҳеч қандай бошқа куч бўлиши мумкин эмас. Бу масалага эътиборни қаратишимиздан асосий мақсад шуки, мана шунга ўхшаш  хатоликлар жуда кўп учраб туради. Кучларнинг Ох ўққа проекцияларини аниқлаймиз, Е ч и ш. Қайиқнинг ҳозирги ондаги турган ўрнини О нуқта деб белгилаб, ҳаракат йўналишида Ох ўқни ўтказамиз (20.4 шакл). У ҳолда бошланғич шартлар қуйидагича эди: яъни t=0с бўлганда х=0м  ва v x =v 0 м/c  эди. P N R P R R N N       x kx v R F μ Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 14Қайиқ ҳаракатининг  (20.2) дифференциал тенгламасини тузамиз (Оу ўқига тенглама тузмаймиз, чунки Оу ўқ бўйлаб ҳаракат бўлмайди, Оу ўқига статикадаги каби фақат мувозанат тенглама тузиш мумкин холос), v x =v  эканлиги учун      ни ёзамиз. Бу тенгламадаги ўзгарувчиларни ажратиб, унинг иккала томонидан тегишли чегараларда аниқ интеграл оламиз. Ҳар-бир ўзгарувчиларнинг остки чегаралари бошланғич шартларга мувофиқ танланади, юқори чегаралари эса ихтиёрий вақт учун олинади. Ушбу масаланинг бошланғич шартларига кўра t=0 бўлганда v=v 0 эди, шу сабабли          ёки               бундан         бўлади.                (а) Изланаётган t 1 - вақтни аниқлаш учун v=0,5v 0   эканлиги сабабли                                        бўлади.                         Қайиқнинг шу вақт ичида босиб ўтган йўлини аниқлаш учун (20.3) кўринишдаги дифференциал тенглама тузамиз, чунки у тенглама орқали х -масофа билан v-тезлик орасидаги боғланишни бевосита аниқлайди. У ҳолда Тенгламанинг иккала томонини v-га қисқартириб, ўзгарувчиларни ажратамиз ва бошланғич шартларга кўра ўзгарувчиларнинг чегараларини аниқлаймиз, яъни х=0 бўлганда v=v 0 эди, шу сабабли бундан   бўлади.                                               (б)v dt dv m   v v t dt m μ vdv 0 0 t m μ v v    0 ln ln v v μ m t 0 ln  c3 2 ln m t1    μ v dx dv mv   x mdx mvdv x 0v v 0      0v-v ёки )vv(m x 0  μ Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 15v=0,5v 0 деб ҳисоблаб, босиб ўтилган масофани аниқлаймиз:   х 1 =mv 0 /2μ≈1,1м. Қайиқни тўхтагунича босиб ўтган йўлини аниқлаш учун, (б) тенгликдаги тезликни нолга тенглаш лозим, яъни v=0 бўлса х 2 =mv 0 /μ=2,2м. экан. Қайиқ тўхтагунча ўтган  вақтни аниқлаш учун (а) тенгламадан v=0 бўлгандаги вақт t  ∞ эканлигини аниқлаймиз. Бу нарса, шуни тасдиқлайдики сувни қайиқнинг ҳаракатига  кўрсатаётган (R=μv) қаршилигига боғлиқ равишда у узоқ вақт давом этар экан ва унга ассимптотик равишда яқинлашар экан. Албатта қайиқнинг тўхташигача ўтган   вақт  маълум бир аниқ қийматга тенг бўлади, чунки тезлик камайган сари қаршиликнинг ўзгариш қонуни ҳам бошқача бўлаверади, яъни v=f(t) бошқача бўлади (23.1§ даги 23.1 масалага қаранг). Моддий нуқтанинг тезликка боғлиқ равишда ўзгарувчи куч таъсиридаги ҳаракатининг аҳамиятлироқ мисолини кейинги параграфда кўриб ўтамиз. Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 16Муаммо: Юқорида кўрилган масалаларда кучлар чизиқли тенгламалар орқали ифодаланган эдилар. Энди моддий нуқтага таъсир этувчи кучлар чизиқли бўлмаган тенгламалар орқали ифодаланса, ҳаракат қонунини аниқлашда ўзига тегишли бўлган муаммолар келиб чиқади. Қуйида уларни қандай бартараф қилиш устида фикр юритилади. Жисмнинг Ер сатҳидан унча узоқ бўлмаган баландликдан муҳит қаршилиги таъсири остида пастга қараб эркин тушиши(йиқилиши)га оид масалани кўриб ўтамиз. Жисмга таъсир этаётган оғирлик кучи Р ва ҳавонинг зичлиги ρ - ларни ўзгармас қийматлар деб қабул қиламиз. Жисмнинг (мутлоқ айланмасдан ) пастга тушишидаги ҳаракатини  илгариланма ҳаракат деб қабул қилсак, у ҳолда ҳар қандай жисмни моддий нуқта деб ҳисоблаш мумкин бўлади. Жисмга таъсир қилаётган ҳавонинг қаршилик кучини 19.4§ даги (19.8) формула орқали ифодалаймиз,                                            (20.7)   бу ерда c x =cоnst 1 , (ρ ва S  қийматлар ҳам ўзгармас ).        Координата ўқини вертикал пастга қараб йўналтирамиз (20.5 шакл) ва ҳаракат О нуқтадан бошланғич тезликсиз, яъни v 0 =0 деб ҳисоблаб,  жисмнинг босиб ўтган масофасига боғлиқ равишда унинг тезлигини қандай қонун билан ўзгаришини аниқлаб чиқамиз,   Пастга тушаётган жисмга   ва   кучлар таъсир этмоқда; у ҳолда 2 x v S ρ c 0,5 R               2 x kx v S c 5,0 P R P F ρ P R Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 17Тезлик билан масофа орасидаги боғланишни бевосита аниқлаш учун (20.3) кўринишдаги дифференциал тенгламани тузамиз, v x =v эканлиги учун, қуйидаги белгилаш киритамиз, яъни                                                             (20.8) у ҳолда олдинги тенглама содда кўринишга келади, ўзгарувчиларни ажратамиз, Тенгламанинг иккала томонини интеграллаб, ни аниқлаймиз. Бошланғич шартларга асосан х=0 бўлганда v 0 =v=0 эди. Шунга асосан С 1 =lna 2 ва  бу қийматни юқоридаги тенгламага қўямиз, натижада        ёки     бўлади. Бу тенгликни тезликка нисбатан ечсак v=a    бўлади.                                          (20.9)  2 x v S c 5,0 P dx dv v g P         2 x a S c P2  ρ ) a v 1(g dx dv v 2 2    dx a g v a vdv 2 2 2      1 2 2 2 C x a g2 ) v a ln(      x a g 2 a va ln 22 22  x) /g(2 2 2 2 e a v a 2 a    1 2 2  e g a x( / ) Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 18(20.9) формула, ҳавода пастга тушиб келаётган жисмнинг босиб ўтган масофасига боғлиқ ҳолдаги тезлигини аниқлаш формуласидан иборат.    Масофа х -катталашиб борган сари, -қиймат борган сари камайиб боради ва да у нолга тенг бўлади. Демак, жисмнинг тезлиги унинг босиб ўтган масофасига боғлиқ равишда (20.9) тенгламага кўра ортиб боради ва ўзгармас а - қийматга интилиб боради. Ушбу қиймат чегаравий тезлик v чег -деб аталади. (20.8) тенгликка асосан, v чег =а  бўлгани учун,                                                    (20.10) Шу сабабли, v 0 =0 бўлганда жисм чегаравий v чег дан ортиқ тезликка эга бўла олмас экан. (20.10) формулага асосан чегаравий тезликнинг сон қиймати жисмнинг оғирлигига тўғри пропорционал бўлиб, c x , ρ  ва S - ларга тескари пропорционал бўлар экан.   Энди қанча масофадан кейин тезлик ўзининг чегаравий қийматига эришишлигини аниқлаймиз. Бунинг учун 2 жадвалдан фойдаланамиз, жадвалда (20.9) формула орқали -қиймат билан   -қиймат орасидаги боғланишлар келтирилган.  Жадвалдан e g a x 2 2 ( / )   x S 2Р   x чег c v чегv v x v g кўч 2 0 0,5 1,0 0 0,80 0,9 1,2 1,6 2,0 0,95 0,97 0,99 x v g 2чег чегv v x v g 2чег чегv v          чег2 чег чег2 чег 0,99v д v 0,95v v 0,2 x) / g( да 2,1 x) / g( (20.11) 2A Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 19Агар c x   ва  S -қийматлар кичкина бўлса, чегаравий тезликка тезда эришилар экан (20.5 масалага қаранг ).        Чегаравий тезлик мавжуд  эканлигини оддий мулоҳазалар орқали ҳам аниқлаш мумкин. Жисм пастга тушиб келаётганда унинг тезлиги ортиб боради; шу сабабли ўз ўзидан ҳавонинг қаршилиги ҳам ортиб боради. Агар ҳавонинг қаршилиги жисм оғирлигидан катта бўла олмас эканлигини эътиборга олсак (20.5 шакл), у ҳолда R чег =Р бўлади. Бу тенгламага R -нинг қийматини (20.7) формуладан келтириб қўйсак     бўлади, бундан (20.10) формула орқали тезликнинг аниқланган чегаравий қийматини топамиз. Лекин келтирилган мулоҳазалар орқали шу чегаравий тезлик v чег - қайси масофада бўлиши мумкинлигини аниқлаб бўлмайди. Бундай муҳим натижани фақат (20.9) формула орқали аниқлаш мумкин холос.   20.5 масала. Парашют билан парашютчининг  оғирлиги Р=800Н бўлса, парашютчининг чегаравий тезлиги аниқлансин: а) парашютни очмасдан тушишидаги чегаравий тезлик, бу ҳолатда S=0,4 м 2 , c x =1,0; б) парашютни очиб тушишда, S=36 м 2 ,  c x =1,0; Иккала ҳолда ҳам парашютчининг тезлиги v 1 =0,95v чег (яъни чегаравийдан 5% фарқ қилган)  бўлгандаги Н 1  ва v 2 =0,99v чег бўлгандаги  Н 2    масофалар  аниқлансин.         Е ч и ш. Чегаравий тезлик (20.10) формула орқали аниқланади, ҳавонинг зичлигини ρ=1,29 кг/м 3 деб ҳисоблаймиз. Н 1 ва Н 2  масофаларни (20.11) формула орқали аниқлаймиз. бўлганда  v 1 =0,95v чег  бўлади ва жисмнинг босиб ўтган масофаси бўлади. Худди шу каби  бўлганда  жисмнинг босиб ўтган масофаси          бўлади.       P  2 xρSv 0,5c 2,1 2  x v g кўч g v H кўч 2 1 2,1  2 2  x v g кўч g v H кўч 2 2 2  Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 20Тегишли ҳисоблаш ишлари натижасида қуйидагиларни аниқлаймиз:        а) парашютни очмасдан тушишда v чег =56м/с;  Н 1 ≈380м,  Н 2 ≈630м . б) парашютни очиб тушишда v чег ≈5 м/с;  Н 1 ≈3м,  Н 2 ≈5м .        Кўриниб турибдики, қаршилик катта бўлганда чегаравий тезликка тезда  эришилар экан. Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 21Муаммо: Биз юқорида кўриб ўтган масалалрнинг барчаси тўғри чизиқли ҳаракатларга оид эди. Табиатда эса эгри чизиқли ҳаракатлар кўпроқ учрайди. Бундай масалаларни ечишнинг ўзига хос бўлган хусусиятлари нималардан иборат эканлигини кўриб чиқамиз. моддий нуқтанинг эгри чизиқли ҳаракатида динамиканинг иккинчи асосий масаласи (19.10) ва (19.11) дифференциал тенгламалар орқали ечилади. Агар масала тўғри бурчакли декарт координата ўқларида, яъни (19.10) формула орқали ечиладиган бўлса, моддий нуқтанинг t=0 с даги бошланғич ҳолати ва бошланғич тезлиги қуйидаги кўринишда берилади: t=0 с бўлганда х=х 0 , y=y 0 , z=z 0 , v x = v x0 , v y = v y0 , v z = v z0                                      (20.12) Эгри чизиқли ҳаракатдаги моддий нуқтанинг (19.10) кўринишдаги дифференциал тенгламаларни интеграллаб x, y, z координаталарни вақт t -нинг функцияси сифатида аниқлаймиз, яъни моддий нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлаймиз. Интеграллаш натижасида С 1 , С 2 ,...,С 6 лардан иборат олтита интеграл доимийлари пайдо бўлади, уларнинг сон қийматлари бошланғич шартлар (20.12) орқали аниқланади. Масалалар ечишнинг муқим йўллари қуйидаги масалаларда  кўрсатиб берилган.        Горизонтга бурчак остида отиб юборилган моддий нуқтанинг бир жинсли майдондаги ҳаракати. Горизонтал текисликка α -бурчак остида - бошланғич тезлик билан отиб юборилган m -массали моддий  нуқтанинг ҳаракатини ўрганиб чиқамиз. Масалани ечишда ҳавонинг қаршилигини эътиборга олмаймиз, оғирлик майдонини бир жинсли ( =cоnst) деб ҳисоблаймиз. моддий нуқтанинг парвозини ҳамда шу парвоздаги масофани Ернинг радиусига нисбатан кичкина қиймат деб ҳисоблаймиз. 0vP Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 22  Моддий нуқта ҳаракатининг бошланғич ҳолати сифатида, координата боши О нуқтани қабул қиламиз. Оу ўқини вертикал юқорига, Ох ўқини горизонтал текислик бўйича йўналтирамиз, Оz ўқини эса Оху текислигига перпендикуляр ҳолда йўналтирамиз (20.6 шакл). Бошланғич тезлик вектори , О нуқтага қўйилган бўлиб, унинг йўналиши Ох ўқи билан α -  бурчакни ташкил этади.       Ҳаракатланаётган М моддий нуқтани ихтиёрий ҳолатда тасвирлаймиз. Унга фақат битта куч, оғирлик кучи - таъсир этмоқда холос(20.5 масаланинг эслатмасига қаранг). Ушбу куч векторининг координат ўқларига проекцияси қуйидагича бўлади: Р х =0,       Р у =-Р=-mg,     Р z =0        Бу қийматларни (19.10) тенгламага қўйсак    бўлади, ҳосил бўлган тенгламалар системасини m -га қисқартириб юборсак, натижада:                Бу тенгламаларнинг иккала томонларини dt -га кўпайтириб, сўнгра интегралласак   v x =C 1 ,    v y =-gt+C 2 ,      v z =C 3   бўлади.        Бошланғич шартларни (20.12) тенгламалар орқали аниқлаймиз, яъни t=0 с бўлганда    х=0,  y=0,  z=0,    v x = v 0 ·cоsα,   v y = v 0 ·sinα,    v z =0  бўлади.             Ушбу бошланғич шартлар орқали интеграл доимийларининг сон қийматларини аниқлаймиз   С 1 =v 0 ·cоsα,   С 2 = v 0 ·sinα,    С 3 =0.    Аниқланган  С 1 , С 2 , С 3 - қийматларни юқоридаги тенгламаларга қўйиб, ҳамда v x -ни ўрнига dx/dt  ва  ҳ.к., ларни қўйсак, қуйидаги дифференциал тенгламаларни ҳосил қиламиз, яъни       dt dv dt x d x 2 2  ,0 dt dv x  ,g dt dv y   0 dtdv z  , cos v dt dx 0    , gt sin v dt dy 0     0 dt dz  0v P Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 23Бу тенгламаларни иккала томонларини dt-га кўпайтириб, интегралласак,                    бўлади.       Бошланғич шартларни қўйиб, С 4 =С 5 =С 6 =0 эканлигини аниқлаймиз ва М моддий нуқтанинг ҳаракат тенгламасини аниқлаймиз                      бўлади.             (20.13)     Охирги тенгламадан кўриниб турибдики, моддий нуқта фақат Оху текислигида  ҳаракат қилар экан.      Моддий нуқтанинг ҳаракат тенгламалари мавжуд бўлса, кинематика усуллари ёрдамида ҳаракатнинг барча характеристикаларини аниқлаш мумкин бўлади.         1. Моддий нуқтанинг траекторияси.   (20.13) тенгламаларнинг  биринчи ва иккинчисидан фойдаланиб вақт t-ни йўқотиб юбориб, моддий нуқтанинг траектория тенгламасини аниқлаймиз:                                               (20.14)        Ушбу тенглама Оу ўқига параллел бўлган параболанинг тенгламасидан иборат. Шундай қилиб, горизонтал текисликка бурчак остида отиб юборилган оғир моддий нуқта ҳавосиз фазода парабола бўйича ҳаракат қилар экан (Г.Галилей).         2. Горизонт бўйича узоққа тушишлик.   Энди моддий нуқтанинг горизонтал ўқ бўйича қанча узоққа тушганлигини аниқлаймиз, яъни Ох ўқи бўйлаб босиб ўтилган ОС=х масофани аниқлаймиз. (20.14) тенгламада у=0 деб ҳисоблаб, моддий нуқта траекториясининг Ох ўқи билан кесишган нуқталарини аниқлаш учун иккинчи даражали алгебраик тенглама ҳосил қиламиз. Ушбу алгебраик тенглама    дан иборат бўлади, бундан         ларни аниқлаймиз.4 0 C cos t v x     α 52 0 C t 2 g sin t v y      α 6 C z  α cos t v x 0    2 0 t 2 g sin t v y     α 0z  α gx - α 2 22 0 cos 2 = v xtg y 0 x cos v2 g tg x 2 2 0         α α α α tg cos g v2 x ,0 x 22 0 21    Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 24Биринчи ечим (илдиз) координата боши О нуқтани беради, иккинчи ечим эса С -нуқтани аниқлайди. Шу сабабли х=х 2 бўлади ва             бўлади.                         (20.15)     (20.15) формуладан кўриниб турибдики, худди шундай горизонтал узоқликдаги масофа β - бурчак остида отилганда ҳам мавжуд бўлиб, 2β=180°-2α, яъни β=90°-α га тенг бўлади. Демак, берилган  - бошланғич тезлик билан отилган моддий нуқта горизонтнинг С нуқтасига иккита траектория орқали етиб бориши мумкин экан: пастки (α<45°)  ва юқориги (α>45°).          3. Траекториянинг баландлиги.   Агар (20.14) тенгламада    деб ҳисобласак, у ҳолда моддий нуқта траекториясининг баландлиги Н  аниқланади:                                                       (20.15&#39;)        4. Парвоз даври. (20.13) тенгламалар системасининг биринчи тенгламасидан, моддий нуқтанинг парвозида ўтган давр Т-ни аниқлашимиз мумкин. Бунинг учун ОС=v 0 Tcоsα. Бу ерга х-нинг қийматини келтириб қўйсак,                                                        (20.15&#39;&#39;)        Энг узоқ горизонтал масофага бориб тушадиган бурчак α=45° бўлиб, α - нинг шу қийматида барча кинематик характеристикаларнинг қийматлари қуйидагича бўлади:                                     (20.16)α2 sin g v x OC 20   α α cos sin g v 2 OC x2 0     α2 2 0 sin g2 v H   α sin g v2 T 0   , g v L x 2 0   4 x g4 v H 2 0   2 2 v T 0  Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 25Юқорида аниқланган натижалар, ташқи баллистика (осмонга отиб юборилган жисм ҳаракатининг траекториясини ўрганувчи фан)даги айрим масалаларни, масалан α ва v0 ларнинг қийматларини ўзгариши билан узоқлик масофани қанчалик ўзгариши, парвоз баландлигининг ўзгариши ёки шунга ўхшаш амалий  масалаларни ечишда ўрнак (ориентир - мўлжал) сифатида булардан  фойдаланилади.       Мисол. Иккинчи жаҳон урушида немисларнинг1 ФАУ-2 реактив снаряди вертикал йўналишда юқорига учирилиб, у Н=20 км баландликка кўтарилгандан кейин, горизонтга нисбатан α=45° бурчак остида (ракетанинг бурилиши махсус қурилмалар орқали автоматик равишда амалга оширилар эди) v 0 ≈1700 м/c бошланғич тезлик билан парвозни давом қилар эди. Снаряднинг кейинги ҳаракати ҳавосиз фазода отиб юборилган моддий нуқтанинг траекторияси  бўйича содир бўлади ва қўполроқ қилиб ҳисоблаганда бундай баландликда оғирлик кучи ўзгармас бўлади, яъни =cоnst. У ҳолда  (20.16) формула орқали қуйидаги қийматларни ҳисоблаш мумкин : х*≈300 км,      H*≈75 км,       T*=245 с.        Ушбу натижалар, ҳақиқатдан ҳам учирилган реактив снарядларнинг тегишли характеристикаларига жуда яқин қийматларга эга бўлган.          Биринчи космик тезлик.   Ер атрофига отиб юборилган яна биржисмнинг ҳаракатига оид масалани кўриб чиқамиз. Ернинг атрофида унинг марказидан R масофада жойлашган айланадан иборат орбита бўйлаб ҳаракатда бўлиши учун, жисм Ернинг марказидан R масофадаги бошланғич тезлиги қанча бўлиши кераклиги аниқлансин (20.7 шакл). Жисмни моддий нуқта деб ҳисоблаб, ҳавонинг қаршилиги эътиборга олинмасин. Жисмнинг траекторияси айланадан иборат бўлгани учун, унинг тезлик вектори ҳар доим шу траекторияга уринма бўйлаб йўналади, шу сабабли унинг тезлиги , СМ 0 радиусга перпендикуляр равишда йўналади,  бу ерда М 0 -жисмнинг орбитадаги бошланғич ҳолати. Масалани ечишни давом этдириш учун (19.11) формуладан фойдаланамиз. моддий нуқтани траекториянинг ихтиёрий М  нуқтасида тасвирлаймиз ва шу М нуқтадан М  ва  М n ўқларни ўтказамиз. Pv O Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 26Моддий нуқтага таъсир этувчи  Ернинг тортилиш кучи -ни вектор шаклида ифодалаймиз; унинг сон қиймати F=mg 0 , бу ерда m -жисмнинг массаси,  g 0 - М пунктдаги тортилиш кучининг тезланиши; F t =0  ва  F n =F бўлгани учун, (19.11) тенглама қуйидаги кўринишда бўлади:           ёки             Биринчи тенгламадан  v=cоnst, бўлгани учун v=v 0 бўлади. Иккинчи тенгламадан (агар R=R 0 =6378км -Ер экваторининг радиуси бўлса, у ҳолда g 0 =9,82м/с2) v 0 = =764 м/c ≈7,9  км/с               (20.17)  Тезликнинг ушбу қиймати, Ернинг атрофига отиб юборилган жисмни Ерга қайтиб тушмаслиги учун зарур бўлган энг минимал тезлик бўлиб, уни айланавий ёки биринчи космик тезлик деб аталади. Хулосалар: 1. Динамиканинг иккинчи асосий масаласи шундан иборат эканки, агар моддий нуқтанинг массаси ва унга таъсир этаётган кучлар маълум бўлса, улар орқали шу моддий нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқланар экан. 2. Моддий нуқтага таъсир этувчи кучлар фақат вақтга, фақат масофага ёки фақат тезликка боғлиқ ҳолда ўзгарса, тузилган дифференциал тенгламаларни ечиш осон ҳал бўлар экан. 3. Ҳаракат қонунини аниқлаш учун тузилган дифференциал тенгламаларни икки марта интеграллаш лозим бўлар экан. Интеграллаш жараёнида пайдо бўладиган интеграл доимийларни аниқлаш учун, ҳаракатнинг бошланғич шарталари берилган бўлиши шарт экан. Бошланғич шартлар деб, моддий нуқтанинг ҳаракатни кузатиш бошланган вақтдаги ёки унинг бирорта аниқ вақтдаги координатаси ва тезлигининг қиймати маълум бўлиши шарт экан.F ,0 dt dv m  ,F R v m 2  0 2 mg R v m  g R0 0 Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 274. Моддий нуқта тўғри чизиқли траектория билан ҳаракатланиши учун, унга таъсир этаётган куч ҳаракат давомида ўз йўналишини ўзгартирмаслиги ва бошланғич тезликнинг вектори, шу куч вектори билан бир тўғри чизиқда ётиши шарт экан. 5. Ҳаракатланаётган моддий нуқтага актив кучлардан ташқари муҳит қаршилиги кучи таъсир этса, улар тезликка боғлиқ бўлиб, ҳаракат йўналишига қарама-қарши бўлар экан. 6. Горизонтга маълум бурчак остида (7,9 км/с дан кам бошланғич тезлик билан) юқорига отиб юборилган ҳар қандай жисм парабола траекторияси орқали ҳаракат қилиб ерга тушар экан. 7. «ФАУ» ракеталарининг учиш траекториялари, аввалига тик йўналишда 20 км гача учирилган, сўнгра горизонтга α=45о остида отиб юборилган снаряд тахминан 300 км гача узоқликка бориб тушган. 8. Моддий нуқта Ер атрофида сунъий йўлдошга айланиши учун, энг кам тезликнинг миқдори 7,9 км/с дан кам бўлмаслиги шарт экан. Бундай, яъни биринчи космик тезлик билан учаётган моддий нуқтанинг траекторияси айланадан иборат бўлар экан. Такрорлаш учун саволлар: 1. Динамиканинг иккинчи асосий масаласининг моҳиятини айтиб беринг? 2. Моддий нуқтага таъсир эувчи кучнинг модули вақтга боғлиқ равишда ўзгарса, дифференциал тенгаламани ечиш қандай кечади? 3. Моддий нуқтага таъсир этувчи кучнинг модули масофага боғлиқ равишда ўзгарса, дифференциал тенгаламани ечиш қандай кечади? 4. Моддий нуқтага таъсир эувчи кучнинг модули тезликка боғлиқ равишда ўзгарса, дифференциал тенгаламани ечиш қандай кечади? 5. Моддий нуқта тўғри чизиқли ҳаракатда бўлиши учун, қандай шартлар бажарилиши лозим? 6. Муҳит қаршилиги таъсиридаги жисм ҳаракатининг дифференциал тенгламаси қандай кўринишда бўлади? 7. Эгри чизиқли траектория билан ҳаракатланаётган моддий нуқтанинг ҳаракатини дифференциал тенгламаси қандай кўринишда бўлади. 8. Интеграл доимийларини аниқлаш учун нималар аниқ бўлиши шарт? Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 289. Баллистик траекториялар деб қандай траекторияларга айтилади? 10. Юқорига отиб юборилган моддий нуқта Ерга қайтиб тушмаслиги учун қандай шартлар бажарилиши лозим? 11. Биринчи космик тезлик деганимизда нимани тушунамиз? 12. Иккинчи космик тезлик нимадан иборат? Илова 20 20.1. Массаси m=5кг бўлган моддий нуқта F 1 =3H ва F 2 =10H кучлар таъсирида ҳаракатланади. Нуқта тезланишининг Ох горизонтал ўққа проекциясини ҳисобланг. (1,13) 20.2. Оғир жисм горизонтга  α=40°  қияликдаги  ғадир-будур  текисликда пастга ҳаракат  қилади.  Агар  сирпанишдаги ишқаланиш  коэффиценти f=0,3 бўлса, жисмнинг тезланишини аниқланг. (4,05)   20.3. Массаси m=9кг бўлган моддий жисм фазода  куч  таъсирида ҳаракатланади. Нуқтанинг тезланишини ҳисобланг. (1,17)   20.4. Массаси m=200 кг бўлган моторли қайиқ мотори  ўчирилгандан  кейин сувнинг қаршилигини енгиб, тўғри  чизиқли  ҳаракат  қилади.  Агар сувнинг қаршилиги R=4v 2 бўлса қайиқнинг тезлиги v=5м/с  бўлган пайтда қайиқнинг секинланишини (тезланишини) топинг. (-0,5) 20.5. Массаси m=200кг бўлган моддий нуқта горизонтал текисликда жойлашган. Унга вертикал кўтарувчи F=10t 2 куч таъсир  қилса,  қанча t вақтдан кейин ҳаракатини бошлайди? (14,0) 20.6. Массаси m=20кг бўлган жисм вертикал пастга тушади. Ҳавонинг  қаршилиги R=0,04v2 бўлса, унинг максимал  тезлигини ҳисобланг. (70,0) k j i F 7 + 6 + 5 = Муаллиф доц. С.Исмоилов, оператор Д.Ибайжонова 2920.9. Массаси m=50кг бўлган моддий нуқта силлиқ  горизонтал  йўналтирувчи бўйлаб F=50 Н ли куч таъсирида тинч ҳолатдан ҳаракатга келади. Агар  таъсир  этувчи куч горизонт билан α=20° бурчак ташкил  этса,  нуқта  t=20 с.да қанча йўл босиб ўтади? (188)   20.10. Тинч ҳолатда бўлган моддий нуқта қиялиги α=10° ли  силлиқ  сирт  бўйлаб  пастга тушмоқда. Қанча вақтда нуқта 30м масофани босиб ўтади? (5,93)  20.11. Массаси m=900кг бўлган моддий нуқта  горизонтал  текисликдаги  шу йўналишдаги куч F=270t таъсирида  ҳаракатланмокда.  Агар бошланғич пайт t=0 да, v 0 =10м/с бўлса, 10 с вақт ўтгандан  кейин унинг тезлиги қанча бўлади? (25)   20.12. Массаси m=25 кг бўлган моддий нуқта горизонтал  текисликда  тўғри чизиқ бўйлаб, шу йўналишдаги  F=20t куч таъсирида тинч ҳолатдан ҳаракат бошлайди. 4 секундда моддий нуқта қанча масофа босиб ўтади.  (8,53) 20.7. Массаси m бўлган М моддий нуқта горизонтал Ох ўқ бўйлаб  F=2m(х+1) куч таъсирида ҳаракатланади. Нуқтанинг х=0,5  метр  йўл босиб ўтгандаги тезланишини топинг.  (3) 20.8. Массаси m=1кг бўлган жисм тинч  ҳолатдан  қиялиги  α=30°  текислик бўйлаб пастга ҳаракат қилади. Агар қаршилик кучи  R=0,08v  бўлса, жисмнинг максимал тезлигини топинг. (41,9) Мундарижа 01

Похожие

Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари
Моддий нуқтанинг эркин тебранма ҳаракати
Моддий нуқтанинг кинетик энергиясини ўзгариши ҳақидаги теорема
Динамика
Механикa