Akademik litsey va kasb hunar kollejlarda fizikaning Yadro energetikasi bobiga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi - Физика - Презентации

Akademik litsey va kasb hunar kollejlarda fizikaning Yadro energetikasi bobiga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

367.384765625 KB

MUNDARIJA 1-BOB. AKADEMIK LITSEY VA KASB HUNAR KOLLEJLARDA FIZIKA FANINI O’QITISHNING MAZMUNI §1.1 Akademik litsey va kasb hunar kollejlarida Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturining mazmuni §1.2 “Yadro energetikasi” bobi mavzularini na’munaviy va ishchi dasturi §1.3 Axborot tehnalogiyalari va didaktik materiallar haqida ma’lumot 2 – BOB . AKADEMIK LITSEY VA KASB HUNAR KOLLEJLARDA FIZIKANING "YADRO ENERGETIKASI" BOBIGA OID MAVZULARNI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA DIDAKTIK MATERIALLAR ASOSIDA TASHKIL QILISH METODIKASI §2.1 Uran yadrosini bo’linishi. Zanjir reaksiya. Yadro reaktori. Atom elektro stansiyasi mavzularini axborot texnologiyalari va didaktik maeriallar asosida o’qitish metodikasi §2.2 Termayadro reaksiyalari. Radioktiv nurlanishning biologik ta'siri. Yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish mavzularini axborot texnologiyalari va didaktik materillar asosida o’qitish metodikasi Xulosa Foydalanilgan adabyotlar, internet ma’lumotlari Ilovalar

2012-yil 19-yanvarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yilning asosiy yakunlari va 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor vazifalariga bag’ishlangan majlisida Prezidentimiz Islom Karimov “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasida ta’lim soxasini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar haqida alohida to’xtaldi. O’tgan yillar moboynida yurtimizda umumiy o’rta ta’limdan boshlab o’rta maxsus, kasb -hunar va oliy ta’limgacha bo’lgan bo’g’larda chuqur bilim va puxta kasb-hunar tayyorgarligiga ega bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash jarayonini o’z ichiga olgan yaxlit uzluksiz ta’lim tizimini shakllantirish ishlari izchil davom ettirildi. O’zbekiston Respublikasi XTV ning 07.03.08 yildagi 2008 yilda uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga ko’tarish bo’yicha tadbirlarni ijrosini ta’minlash to’g’risidagi 60-sonli buyrug’ini bajarish yuzasidan AL va KHK larda fizika fanini o’qitishda didaktik materiallardan keng miqyosida foydalanish uslubiga katta e’tibor berganligi hozirgi kunning eng dolzarb masalasi hisoblanadi. AL va KHK larda fizika darslarini tashkil qilishda, xar bir dars uchun zarur bo’lgan didaktik materiallarni tayyorlash va qo’llash uslubiyotini o’rganish bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi h isoblanadi. Shu o’rinda darslarni didaktik materiallardan foydalangan xolda tashkil etish ta’lim samaradorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi.

 Fizika fanidan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining  Davlat ta’lim standarti Mexanika: kinematika, dinamika, Nyuton va mexanikada saqlanish qonunlari, statika elementlari, suyuqliklar va gazlar mexanikasiga oid qonunyatlarni bilish va misollar yordamida tushuntira olish; Akademik litsey va kasb – hunar kollejlari uchun “Fizika” fanidan o’quv dasturi Ushbu o’quv dasturi O’zbekiston Respiblikasi Vazirlar Mahkamasi 2012-yil 10 avgust 243-sonli qarori asosida qayta chiqilib, takomillashtirildi. Hamda Oliy va o’rta maxsus ta’limi yo’nalishlari bo’yicha o’quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashining 2012-yil 24 iyuldagi 3-sonli yig’ilish bayoni qaroriga muvofiq, Oliy va o’rta maxsus talim vazirligining 2012-yil 15 avgustdagi 332/1 sonli buyrug’i bilan tasdiqlandi va amaliyotga joriy etildi.  Dasturning asosiy vazifasi:  -akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida fizika kursining o’qitilish izchilligini ta’minlash;  -fizik tushuncha, hodisa va qonunlarning uqtirish ketma-ketligida oddiydan murakkablikka qarab borish tizimini saqlash;  -o’qituvchilar ta’lim berish jarayonining bir me’yorda bo’lishiga erishish;  -oliy o’quv yurtiga kirish uchun zaruriy bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirishdan iboratdir.

Akademik litsey va kasb – hunar kollejlarda fizikaning “ Yadro energetikasi" bobi ning ishchi dasturi quyidagilardan iborat. Yadro energetika (4 soat) Uran yadrosini bo’linishi. Zanjir reaksiya. Yadro reaktori. Atom elektrostansiyasi. Termayadro reaksiyalari. Radioktiv nurlanishning biologik ta'siri. Yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish

II bob. “Yadro energetikasi” bobiga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi §2.1 “ Uran yadrosini bo’linishi. Zanjir reaksiya. Yadro reaktri. Atom elektrostansiyasi.”mavzularini axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida o’qitish metodikasi Darsning blok sxemasi• Darsning blok sxemasi № Darsning bosqichlari minut 1 Tashkiliy qism 5 2 O’tilgan mavzuni takrorlash 10 3 Yangi mavzu bayoni 50 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 5 Uyga vazifa berish 5

Ish bosqichlari va vaqti. (80 daqiqa) Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talabalar 1-bosqich. Kirish (5 daqiqa) 1.1 Tashkiliy qism olib boriladi. 1.1 eshitadi, zarur axborotlarni yozib boradi. 2-bosqich. O’tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa) 2.1 O’tilgan mavzu takrorlanadi. Bunda “O’zaro so’rov usuli” orqali savol-javob o’tkaziladi. 2.2 Yangi mavzu e’lon qilinadi. Rejalar doskaga yoziladi. Ma’ruza usulida dars o’tiladi. 2.1. Eshitadi. O’ylaydi, savollarga javob beradi. 2.2. Tinglaydi, yozib oladi. 3- bosqich. Asosiy qism (50 daqiqa) 3.1 Yangi mavzu boshlanadi. 3.2 Rejalar asosida birma-bir ma’lumot beriladi. 3.3 1-rasm tushuntiriladi. Kompyuter dasturlari. MAKROMEDEYA papkasidan 38 slayd animatsiyasi ko’rsatiladi. 3.4 Visual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. 3.5 2-rasm tushuntiriladai. Plakatlar orqali namoish etiladi. 3.6 Mavzuga oid taqdimot namoyish qilinadi; 3.7 Talabalarga mavzuni asosiy tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib olish takidlanadi. 3.1 eshitadi. 3.2 yozib oladi. 3.3 chizmalar, plakatlar mazmunini muhokama qiladi. 3.4 Savollar berib, asosiy joylarini yozib oladi. 3.5 ko’radi, asosiy joylarini yozadi, eslab qoladi. Misollar keltiradi. 4-bosqich. Yangi mavzuni mustaxka mlash (10 daqiqa) 4.1 Yangi mavzuni “sport-loto” o’yini orqali mustaxkamlanadi. 4.2 Talabalarni tezkorlikka o’rgatiladi. 4.1 eshitadi, eslab qoladi, berilgan savollarga tezkor javob beradi. 5-bosqich. Yakuniy (5 daqiqa) 5.1 Mavzuga yakun yasaydi. 5.2 Talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi va ularni birma-bir sharhlaydi. 5.3 Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. 5.4 Uyga topshiriqlar oladi. 5.1 Eshitadi. 5.2Aniqlashtiradi. 5.3 Tinglaydi. 5.4 Uyga topshiriqlarni yozib oladi. “ Uran yadrosini bo’linishi. Zanjir reaksiya. Yadro reaktori. Atomelektro stansiyasi” ma’ruzasining texnologik xaritasi

 Darsning usuli: ma’ruza, munozarali dars  Darsning maqsadi:  a) Ta’limiy maqsad: talabalarga yangi mavzuni tushuntirish orqali fanga bo’lgan qiziqishini orttirish  b) Tarbiyaviy maqsad: dars davomida talabalarni insonparvarlik hislatlarini shakllantirish.  s) Rivojlantiruvchi maqsad: talabalarni mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish.  Dars materillari va jihozlari:  AL va KHK ari uchun fizika kitobi (2 - qism)  Doska, bo’r  Darsga tegishi bo’lgan: Plakatlar 4 ta, slaydlar 1 ta, chizma 3 ta, tarqatma materiallar 30 ta  Kompyuter, proektor, kodaskop, namoyish

Yangi mavzu bayoni. REJA: 1. Og’ir yadrolarni bo’linishi. Uran yadrosini bo’inishi. 2. Uzluksiz zanjir reaksiya. Neytronlarning ko’payish koiffitsienti. 3. Yadro yeaktori. Yadro reaktorini boshqarish. Kritik massa. 4. Yadro yoqilg’isini qayta ishlab chiqarish. Yadro reaktor turlari. 5. Yadro reaktorining himoyasi. Atom bombasi. 6. Atom elektrostansiyasi va undan tinchlik maqsadlarda foydalanish.

Og’ir yadroning bo’linishi. Og’ir yadrolarning bo’linish imkoniyatini, solishtirma bog’lanish energiyasining massa soniga bog’liqlik grafigi asosida tushuntirish mumkin (1- grafik). Og’ir yadrolarning solishtirma bog’lanish energiyasi Mendeleyev jadvalining o’rta qismidagi elementlarning solishtirma bog’lanish energiyasidan ga kichik. Demak, og’ir yadrolar o’rta yadrolarga aylansa, unda har bir nuklon uchun 1 Mev dan energiya ajralib chiqadi. Uzluksiz zanjir reaksiyasi. Yuqorida qayd etilganidek, har bir uran yadrosi bo’linganda yadro bo’laklaridan tashqari 2-3 ta neytron ham uchib chiqadi. O’z navbatida bu neytronlar ham boshqa uran yadrosiga tushishi va ularning ham parchalanishiga olib kelishi mumkin. Natijida 4- 9 ta neytron hosil bo’ladi va shuncha yadroni parchalab, 8 tadan 27 tagacha neytronlarning hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Shunday qilib, o’z- o’zining parchalanishini kuchaytiruvchi jarayon vujudga keladi (1- rasmdan tushuntiraladi, kompyuter dasturlari. MAKROMEDIA papkasidan 38-slayd animatsiyasi ko’rsatiladi). Bu jarayon uzluksiz zanjir reaksiyasi deyiladi.

• Yadro reaktori. Vaqt yetishmasligi turli ko’rinishdagi reaktorlarning tuzilishi va ishlash yo’li bilan tanishib chiqishga imkon bermaydi. Shuning uchun faqat bir ko’rinishdagi qurilma – issiqlik neytronlarida ishlaydigan reaktor bilan tanishib chiqish bilan chegaralanamiz. Bunday qurilmaning sxemasini oldindan tayyorlab qo’yilgan devoriy jadval yordamida yoki yadro reaktorining sxemasi chizilgan diapozitivni ekranga proeksiyalash bilan namoyish qilamiz. U haqda quyidagi ma’lumotlarni aytib o’tamiz. Insoniyat uchun zanjir reaksiyasini amalga oshirish emas, balki ajraladigan energiyadan foydalanish uchun uni boshqarish muhim ahamiyatga egadir. Og’ir yadrolarning bo’linish zanjir reaksiyasini amalga oshirish va boshqarish imkoniyatini beradigan qurilma yadro reaktori deyiladi. • Birinchi yadro reaktori 1942-yilda E.Fermi rahbarligida Chikago universiteti qoshida qurilgan. • Yonilg’i sifatida 5% gacha uran-235 bilan boytitilgan tabiiy urandan foydalanadigan bu reaktorning sxemasi 2-rasmda tushuntiriladi.

Yadro yonilg’isini qayta ishlab chiqarish. Tabiiy uranda ishlovchi reaktorda ikkilamchi neytronlarning bir qismini uran-238 yutib uran- 239ga aylanadi: Uran -239 izotopi radioaktiv. Uning yarim yemirilish davri 23.5 min ga teng. U -yemirilish natijasida neptuniy izotopiga aylanadi: Yana bir karra -yemirilishdan so’ng neptuniy yadrosi plutoniy-239 yadrosiga aylanadi: Plutoniy -239 ning yarim yemirilish davri 24 ming yilga teng va uning bo’linish qobiliyati uran-235 dan kam emas. Undan yadro reaktorlarida yonilg’i sifatida foydalanish mumkin. Shunday qilib, uran-235 ning ishlatilishi undan yomon bo’lmagan yonilg’i – plutoniy - 239 ning hosil bo’lishiga olib keldi.     U n U 239 92 1 0 238 92      e Np U 0 1 239 93 239 92      e Pu Np 0 1 239 94 239 93

Plakatdan ko’rsatiladi    U n U 239 92 1 0 238 92      e Np U 0 1 239 93 239 92      e Pu Np 0 1 239 94 239 93

• Atom elektrostansiyasi va undan tinchlik maqsadlardan foydalanish. Insoniyat doimo arzon va qulay energiya manbalariga ega bo’lishga intilgan. Yadro reaktorlarining yaratilishi esa yadro energetikasining sanoatda qo’llanilishiga, ya’ni undan inson ehtiyojlari uchun foydalanishga imkon yaratdi. Yadro yonilg;isining zaxiralari kimyoviy yonilg’i zaxiralaridan yuzlab marta ko’p. Shuning uchun ekektr energiyaning asosiy qismi atom elektr stansiyalarida ishlab chiqarilganda edi, bu bir tomondan elektr energiyaning tannarxi kamaytirilsa, ikkinchi tomondan insoniyatni bir necha yuz yillar davomida energetika muommolaridan xalos qilgan bo;lardi. AES larning ancha kichik maydonni egallashini ham ta’kidlash lozim. Dunyoda birinchi AES 1954-yilda Obninsk shahrida ishga tushirilgan. Undan keyin esa juda ko’p ulkan AES lar qurildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatib kelmoqda.

Yangi mavzuni mustaxkamlash. “ Sport-loto” o’yini. Bunda huddi “sport-loto” kartochkasiga o’xshash kartochkalar tayyorlanadi. Har bir kartochka 12 bo’lakka bo’linadi. Bo’laklarga tushadigan savollarning javoblari yozilgan bo’ladi. O’qituvchi xaltasida savollar yozilgan doirachalar yoki kichik kartochkalar bo’ladi. O’yinni otkazish uchun talabalar 6-8 tadan qilib guruhlarga ajratiladi. Har bir guruhga bittadan javoblar kartochkasi va uning har har bir katagini berkita oladigan qalin qilingan bo’sh qog’oz kartochkalar beriladi. O’qituvchi xaltadagi yoki qutidagi savollarni aralashtirib talabalardan birini savol olish uchun taklif qiladi va olingan savolni o’qiydi. Savolga javob qaysi guruhning kartochkasida bo’lsa, uni bo’sh kartochka bilan berkitadi. Kimning kartochkasi oldin to’lsa, o’sha guruh g’olib bo’ladi. to’g’ri berkitilganligi tekshirib chiqiladi.

• Chikago 1942-yil E.Fermi K>1 10-20 kg Neytron bilan bombardimon qilingan uran yadrosi ikkita bo’lakka bo’linishi va kinetik energiya ajralishini aniqlagan. Uran-235 Putoniy-239 Yo’q, faqat URAN-235 1954-yil Obninsk 8 J 0.7 % Kritik hajmda joylashgan yonilg’I massasi 200 Mev Th Pu U 232 90 239 94 238 92 , , 13 10

1. Neytron ta’sirida boshqa og’ir elementlarning yadrolari ham parchalanishi mumkin bo’lgan elementlarni ko’rsating? 2. 1 kg uran parchalanganda qancha energiya ajralib chiqishi mumkin? 3. Yadro portlashi ro’y berishi uchun k qanday q1iymatni qabul qilishi kerak? 4. O.Gan va F.Shtrassmanlar nimani aniqlashgan? 5 . Birinchi yadro reaktori qachon va qayerda qurilgan? 6. 200 ta nuklonli yadro bo’linsa qancha energiya ajralib chiqadi? 7. Kritik massa deb qanday massaga aytiladi? 8. Dunyoda birinchi AES qachon ishga tushirilgan? 9. Uranning barcha elementlari ham zanjir reaksiyasiga kirishaveradimi? 10. Atom bombasida yonilg’i sifatida nimalardan foydalaniladi? 11. Uran – 235 va plutoniy 239 uchun kritik massa nimaga teng? 12 . Uran - 235-tabiatdagi uran rudasining necha foizini tashkil qiladi?

2.2§ Termoyadro reaksiyalari. Radiaktiv nurlanishning biologik ta’siri.Yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish mavzularini axborot texnologiyalari (AT) va didaktik materiallar asosida o’qitish metodikasi. I. Dars mavzusi: Termoyadro reaksiyalari. Radiaktiv nurlanishning biologik ta’siri.yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish II. Dars maqsadi: ta’limiy maqsad: talabalarga yangi mavzu haqida ma’lumot berish bilan birga fanga bo’lgan qiziqishlarini orttirish . tarbiyaviy maqsad: dars davomida talabalarni insoniylik fazilatlarini shakllantirish. Rivojlantiruvchi maqsad: talabalarni ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish. III. Dars metodi: “Bingo” interfaol metodi, “ma’ruza” IV. Dars usuli: “Kichik guruhlarda ishlash” Dars vaqti – 80 minut.

Darsning blok chizmasi V. Dars materiallari va jihozlari: 1. AL va KHK lar uchun fizika kitobi (2 – qism). 2. Doska, bo’r. 3. Kompyuter, kadoskop, chizma (2 ta), slaydlar (1 ta), tarqatma materiallar Т /r Dars bosqichlari Vaqti 1 Tashkiliy qism 5 2 O’tilgan darsni “Bingo” metodi orqali takrorlash 15 3 Yangi mavzu bayoni 45 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 5 Uyga topshiriqlar 5

“ Termoyadro reaksiyalari. Radiaktiv nurlanishning biologik ta’siri.yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish” ma’ruzasining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti. (80 daqiqa). Faoliyat mazmuni O’qituvchi Talabalar 1-bosqich. Kirish (5 daqiqa) 1.1 Tashkiliy qism olib boriladi. 1.1 eshitadi, zarur axborotlarni yozib boradi. 2-bosqich. O’tilgan mavzuni takrorlash (15 daqiqa) 2.1 O’tilgan mavzu takrorlanadi. Bunda “Bingo metodi” orqali savol-javob o’tkaziladi. 2.2 Yangi mavzu e’lon qilinadi. Rejalar doskaga yoziladi. Ma’ruza usulida dars o’tiladi. 2.1. Eshitadi. O’ylaydi, savollarga javob beradi. 2.2. Tinglaydi, yozib oladi. 3- bosqich. Asosiy qism (45 daqiqa) 3.1 Yangi mavzu boshlanadi. 3.2 Rejalar asosida birma-bir ma’lumot beriladi. 3.3 3-rasm tushuntiriladi. Plakatlar orqali ko’rsatiladi. 3.4 Visual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. 3.5 Mavzuga oid taqdimot namoyish qilinadi; 3.6 Kadoskop orqali rasmlar namoyish etiladi. 3.7 Talabalarga mavzuni asosiy tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib olish ta’kidlanadi. 3.1 eshitadi. 3.2 yozib oladi. 3.3 chizmalar, plakatlar mazmunini muhokama qiladi. 3.4 Savollar berib, asosiy joylarini yozib oladi. 3.5 ko’radi, asosiy joylarini yozadi, eslab qoladi. . 4-bosqich. Yangi mavzuni mustaxkamlash (10 daqiqa) 4.1 Yangi mavzuni “ Kichik guruxlarda ishlash” usuli orqali mustaxkamlanadi. 4.2 Talabalarni tezkorlikka o’rgatiladi. 4.1 eshitadi, eslab qoladi, berilgan savollarga tezkor javob beradi. 5-bosqich. Yakuniy (5 daqiqa) 5.1 Mavzuga yakun yasaydi. 5.2 Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. 5.4 Uyga topshiriqlar oladi. 5.1 Eshitadi. 5.2 Tinglaydi. 5.3 Uyga topshiriqlarni yozib oladi.

O’tilgan darsni takrorlash: • Buni “Bingo” interfaol metodi orqali o’tkazish mumkin. Bu metodda talabalar uchun test tarqatma materiallar tarqatiladi . • 1. 200 ta nuklonli yadro bo’linsa, qancha energiya ajralib chiqadi? • A) 200 MeV • B) 300 MeV • C) 250 MeV • D) 165 MeV • 2 . O. Gan va F.Shtrasmanlar neytron bilan bombardimon qilingan uran yadrosi ikkita bo’lakka bo’linishi va bunda katta miqdorda energiya ajiralishini nechanchi yillarda aniqlagan? • A) 1936-1937 –yil • B) 1938-1939-yil • C) 1939-1940-yil • D) 1940-1941-yil • 3. Og’ir yadrolarning bo’linish zanjir reaksiyasini amalga oshirish va boshqarish imkoniyatini beradigan qurilma nima deyiladi? • A) Issiq neytron • B) s ekinlatkich • C) yadro reaktori • D) Vilson kamerasi

• 4. Birinchi yadro reaktori nechanchi yil va kim tomonidan qurilgan? • A) 1940-y O.Gan • B) 1942-y F.Shtrassman • C) 1941-y O.Gan, F.Shtrassman , • D) 1942-y E.Fermi • 5. Yonilg’i turiga qarab reaktorni qanday turlarga ajiratish mumkin? • A) Issiq neytronlar reaktori, tabiiy uranda sof yonilg’ida ishlaydigan reaktorlarga. • B) Tez neytronlar reaktori va issiq neytronlar reaktori . • C) Tabiiy uranda va boyitilgan uranda ,sof yonilg’ida ishlaydigan reaktorlarga . • D) Ilmiy tadqiqotlar uchun mo’ljallangan reaktorlarga . • 6. Atom bombasini qanday reaktor sifatida qarash mumkin? • A) Boshqarilmaydigan zanjirreaksiyasi ro’y beradigan. • B) Boshqariladigan zanjir reaksiyasi ro’y beradigan. • C) Boshqariladigan va boshqarilmaydigan zanjir reaksiyalarida. • D) Faqat C javob to’g’ri . • 7. Uran-235 tabiatdagi uran rudasining necha foizini tashkil qiladi? • A) 0.8 % • B) 0.7 % • C) 0.6 % • D) 0.5 %

REJA 1. Termoyadro reaksiyalari. 2. Radiaktiv nurlanishning biologik ta’siri 3. Radiaktiv nurlanisnnig jonli organizmga ta’siri. Nurlanish turlari 4. Organlarning nurlanishga chidamliligi. Nurlanish va biologik doza. 5. Yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. 6. O’zbekistonda yadro fizikasi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish.

– Termoyadro reaksiyalari. Solishtirma bog’lanish energiyasining grafigi yordamida deyteriydan geliy hosil bo’lishida ajiralib chiqadigan energiyani aniqlashni ko’rib chiqqandik. Shu maqsad uchun birikish yadro reaksiyasining energiyasini hisoblab chiqarishimiz ham mumkin: Deyteriy va tritiyning atom massalari mos ravishda 2.014102 m.a.b. va 3.016049 m.a.b. gat eng, geliy va neytronning atom massalari esa yuqorida keltirilgan edi. Shularni hisobga olsak: Q=(2,014102+3,016049- 4,002603- 1,008665)*931,5MeV=17,6 MeV Bu 1 ta nuklonga 3.5 MeV ni beradi, bu esa grafik asosida olingan qiymatga mos keladi. Ushbu reaksiya hamma birikish reaksiyalari ichida eng samarali hisoblanadi va u termoyadro reaksiyasining asosi bo’lishi mumkin Q n He H H     1 0 4 2 3 1 2 1

Radiaktiv nurlanishning jonli organizmga ta’siri. Radiaktiv nurlanish ta’sirida jonli organizm atom va molekulalarining ionlashuvi ro’y beradi. Bu esa molekulyar bog’lanishlarning va turli birikmalar kimyoviy tuzilishining buzilishiga olib keladi. Hujayraning kimyoviy tuzilishidagi buzilish esa undagi modda almashinuvining buzilishiga va natijada hujayraning halokatiga sabab bo’ladi. To’qima birlik massasi yutadigan energiya ya’ni yutiladigan nurlanish dozasi ortishi bilan nurdan zararlanish darajasi ham ortib boradi. Organizmning nurlanish ta’siriga umumiy reaksiyasi nurlanish dozasiga, nurning turiga, nurlanayotgan sirtning o’lchamlariga, nurlanayotgan organning sezgirligiga, organizmning individual xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Masalan, turli nurlarning bir xil dozasining biologik ta’siri bir xil bo’lmaydi. Bunga sabab, ular vujudga keltiradigan ionlashuv zichligining bir xil bo’lmasligidir. Ionlashuvning zichligi nur ta’sirining kuchliligidan darak beradi.

• Nurlanish turlari. Nurlanishning organizmga ta’sirini baholaganda tashqi va ichki nurlanishlarni farqlash kerak. Radiatsiyaning ba’zi turlari tashqi nurlanishda uncha xavfli bo’lmasa-da, biror ichki organizmda nurlanganda jiddiy xavf tug’dirishi mumkin. Alfa–zarralar tashqi nurlanishda teriga bir necha mikrometrlargagina singib, ustki qatlamlarda tutib qolinadi va jiddiy zarar keltirmaydi. • Tashqi nurlanishda gamma nurlaridan va neytronlardan himoyalanishga alohida e’tibor bermoq kerak. Chunki bu nurlar katta singish qobiliyatiga ega. Beta –zarralar esa to’qimaga bir necha millimetrlargagina singib , teri va teriosti hujayralari tomonidan yutiladi.

• Organlarning nurlanishga chidamliliga. Turli organizmlarning ionlashtiruvchi nurlanishlarga chidamliligi katta oraliqda o’zgaradi. Binobarin, organizm qancha katta va murakkab bo’lsa, nurlanish ta’sirida shunchalik tez yemiriladi. Masalan, bakteriyaning yadro nurlanishiga chidamliligi odamnikiga nisbatan ming marta kuchliroqdir. • Tez rivojlanayotgan organizmning nurga sezgirligi ham ancha kuchli: ko’payayotgan organlar yaxshi rivojlangan muskul to’qimasiga nisbatan, hayvonlarning rivojlanayotgan embrioni kattasiga nisbatan, o’sayotgan urug’ tinch turganiga nisbatan tez yemiriladi. • Yana shuni ta’kidlash lozimki, kam dozadagi nurlanish, garchi yomon genetik o’zgarishlarga sabab bo’lsa ham, ba’zi hollarda o’simliklarning, ba’zida esa jonli organizmlarning o’sishiga va rivojlanishiga ham olib kelishi mumkin. • Nurlanish dozasi. Nurlanishning jonli organizmga ta’siri nurlanish dozasi bilan xarakterlanadi. • Nurlanishning ekspozitsion dozasi deb, mazkur nurlanish ta’sirida havoning ionlashish darajasiga aytiladi. • SI da nurlanish dozasi kulon bo’lingan kilogrammlarda o’lchanadi. • Agar 1 kg havo shunday ionlashtirilsaki, hosil bo’lgan bir xil ismli ionlar zaryadlarining yig’indisi 1C ga teng bo’lsa, nurlanish dozasi 1C/kg ga teng bo’ladi.

Yadro energetikasidan tinchlik maqsadlarda foydalanish istiqbollari. • Talabalar diqqatini 1954-yilda Obninskda quvvati 5 MVt bo’lgan jahonda birinchi marta qurilgan AES qaratishimiz kerak. • Hozirgi vaqtda bir qancha AES–I.V.Kurchatov nomidagi Beloyarskiy, Bilibinskiy AES lar qurilgan. Bularning hammasi asosan arzon yoqilg’i manbai bo’lmagan, ammo energiyaga talab juda katta bo’lgan mamlakatning Evropa qismida joylashgan. • Atom energetikasining tez sur’atlar bilan o’sishi zaruriyat ekanligini talabalarga yetkazib borish kerak. Bu qaytadan ishlab chiqarilmaydigan yoqilg’i resurslarining tugab borayotganligi, ularni ishlab chiqarish va tashish qiyinlashib borayotgani bilan bog’liq. Shu bilan birga AES ishlashining yuqori ishonchli bo’lishini, uning shikastlanmasdan ishlashini ta’minlash maxsus diqqat talab qiladi. • Yadro energetikasining nisbatan uzoqroq istiqbolliligi boshqariladigan termoyadro birikishidan foydalanish hisoblanadi. Energetic maqsadlarga texnikasi o’zlashtirilgan og’ir yadrolarning bo’linish reaksiyasidan foydalanish muommosidan farqli holda boshqariladigan termoyadro birikish energiyasini ishlab chiqarish va foydalanish muammosi nazariy va amaliy axamiyat kasb etadi. • Plazmani magnit yordamida saqlash g’oyasini 1951-yilda akademik I.E.Tamm va uning safdoshlari tomonidan ilgari surilgan edi. Plazmani ishlab turadigan o’ziga xos magnit tutgichni 1952 –yilda akademik G.I.Budker taklif qildi.

• Yadro fizikasi sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar. O’zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar o’tgan asrning 20-yillarida boshlangan. Lekin muntazam tadqiqotlar 1949-yilda fizika-texnika institutida yo’lga qo’yilgan. 1956-yilda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining yadro fizikasi instituti tashkil qilingandan keyin, bu tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkoni tug’ildi. Hozirgi paytda yadro spektroskopiyasi va yadro tuzilishi;yadroreaksiyalari; maydonning kvant nazaryasi; elementar zarralar fizikasi; relyativistik yadro fizikasi va boshqa yo’nalishlar bo’yicha ilmiy – tadqiqot ishlari olib borilmoqda. • Radiatsion fizika va materialshunoslik bo’yicha o’tkaziladigan tadqiqotlar nafaqat fan va texnika, balki xalq xo’jaligi uchun ham muhimdir. Bu yo’nalishda radiaktiv nurlarning yarimo’tkazgichlar , dielektriklar, sopollar, yuqori temperaturali o’ta o’tkazuvchan materyallarning elektr o’tkazuvchanligi, mexanik, optik va boshqa xossalariga ta’siri o’rganilmoqda. • O’zbekistonda yuqori energiyalar fizikasi sohasida olib borilayotgan ishlar ham talaygina. Bunday izlanishlar “Fizika-quyosh” ishlab chiqarish birlashmasining Fizika –texnika institutida, O’zbekiston Milliy universitetining Fizika institutida va Samarqand davlat universitetida olib borilmoqda. Tadqiqotlar asosan ikki: kosmik nurlar fizikasi va katta energiyagacha tezlashtirilgan zarralar va yadrolarning, nuklonlar va yadrolarning ta’sirlashuvlari yo’nalishlarida olib borilmoqda.

• Tadqiqotlar natijalaridan xalq xo’jaligida foydalanish. O’zbekistondagi birinchi tadqiqotlarning o’ziyoq bevosita xalq xo’jaligiga aloqador bo’lgan. Bunga U.Orifov tomonidan ishlab chiqilgan “Gamma- nurlar yordamida pilla ichidagi ipak qurtini o’ldirish” usuli misol bo’ladi. keyinchalik esa suv, tuproq, mevali daraxtlar, yovvoyi va madaniy o’simliklarning tabiiy radioaktivligi o’rganildi. • O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Yadro fizikasi instituti radioaktiv izotoplar, jumladan farmatsevtika radioaktiv priparatlar ishlab chiqarish bo’yicha yetakchi tashkilotlardan biri hisoblanadi. Bu yerda 1995-yilda 60 dan ortiq nomdagi maxsulot ishlab chiqarilgan. • Radioaktiv va gamma-nurlarning o’simliklarga ta’sirini o’rganish ham qishloq xo’jaligi, ayniqsa, urug’shunoslik sohasida muhim ahamiyatga ega. O’zbekistondagi g’o’za navlarining radioaktiv nurlarga sezgirligini o’rganish, g’o’za seleksiyasida bu usuldan foydalanilayotganligi–yadro fizikasining bevosita ishlab chiqarishga qo’llanilayotganligining yaqqol dalilidir. • Yadro fizikasi sohasidagi tadqiqolarning tibbiyotda keng qo’llanilayotganligi ham ma’lum. Bunga, ayniqsa, radioaktiv nurlar va zarralar oqimi yordamida rak kasaligini davolashni ham misol sifatida keltirish mumkin.

Yangi mavzuni mustahkamlash.  Bunda talabalarni “Kichik guruhlarda ishlash”usulidan foydalaniladi. Guruhlarga quyidagi savollar beriladi  1. Yengil yadrolarni sintezida ham energiya ajiraladimi?  2. Termoyadro reaksiyasi deb qanday reaksiyaga aytiladi?  3. Deyteriy va tritiy sintezida qancha energiya ajiralib chiqadi?  4. Vodorod bombasining portlashida qanday reaksiya ro’y beradi?  5. Hozirgi paytda termoyadro sinteziga erishish yo’lida qanday natijalarga erishilgan?  5. Radioaktiv nurlanishlar ta’sirida jonli organizmlarda qanday o’zgarishlar ro’y beradi?  6. Qanday organizm nurlanish ta’sirida tez yemiriladi?  7. O’zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar qachon boshlangan?  8. Hozirgi paytda qaysi yo’nalishlar bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda?  9. Yuqori energiyalar fizikasi soxasidagi ishlar qayerlarda olib borilmoqda?  10. Quyosh xromosferasini o’rganish bo’yicha tadqiqotlarning qanday ahamiyati bor?  11. O’zbekistondagi birinchi tadqiqotlar nimaga bag’ishlangan?  12 .Yadro fizikasi institutida nimalar ishlab chiqariladi?  13. Radiaktiv nurlarnig qishloq xo’jaligid qo’llanilishida misollar keltiring?  14. Rentgenologiya va radiologiya sohasidagi ishlar nimaga asoslangan?

Xulosa Didaktik materiallardan foydalanib dars o’tish talabalar bilim salohiyatini oshiradi, talabalar mavzuga oid ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan tasavvuriga sig’dirib bo’lmaydigan tushuncha va qonunyatlarni ko’rgazmali qurollar orqali tushuntirish imkoniyati vujudga keladi. Darsga oid bo’lgan namoish va boshqa mavzuga oid materiallardan foydalanib dars o’tish talabalarni mavzuni o’zlashtirishida yuqori samara beradi. Didaktik materiallardan foydalanib dars o’tishning afzalliklari quyidagilardan iborat. 1) Didaktik materiallardan foydalanib dars o’tish orqali o’quvchining bilim malaka ko’nikmasi ortadi 2) Darsga oid demanstratsion namoishlardan foydalanib dars o’tish talabalarning o’rganilayotgan tajriba yoki qonuniyatni tasavvur qilish qulayligini yaratadi. 3) Mavzuni o’tishda darsga oid plakatlardan foydalanishning qulayligi shundaki ko’rilayotgan tajriba yoki qonunyatni dars paytida tajriba orqali ko’rsatib berish imkoniyati bo’lmagan paytlarda aynan usha tajribani sxematik ko’rinishini plakat orqali ko’rsatib berish mumkin. 4) Darsga oid kampyuter animatsiyalaridan foydalanish ko’rilayotgan tajriba yoki qonuniyatni ko’z bilan modelini ko’rish imkoniyati yaratiladi bu esa o’quvchini qaralayotgan obe’ktni tassavvur qili olish imkoniyatini oshiradi. 5) Mavzuni o’tishda tarqatma materiallardan foydalanish talabalar o’rtasida raqobatni vujudga keltiradi bu orqali talabalar bilim saviyasi rivojlanadi. 6) Yangi mavzuni mustaxkamlash paytida o’quvchilarni guruxlarga ajratib mavzu yuzasidan muommoli savolnomalar berish orqali talabalarda to’g’ri savolni tanlab olish imkoniyati tug’iladi bu esa talabalarni bilimi mustahkamlanishiga olib keladi. Yuqorida ta’kidlangan materiallar orqali o’tilgan dars talabalarni mavzuni o’zlashtirish darajasini orttiradi, bu orqali fan xaqidagi tassavvuri kengayadi, darsning samaradorligi ortadi

Foydalanilgan adabiyotlar 1. A.G.G’aniyev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” II qism Al va KHK lari uchun darslik. “O’qituvchi” Nashriyot –Matbaa ijodiy uyi Toshkent- 2010 2. N.Saddridinov, A.Rahimov “Fizika o’qitish uslubi asoslari” Toshkent- “O’zbekiston”-2006 3. N.N.Azizxo’jayeva “Pedagogik texnalogiyalar va pedagogik maxorat” O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti Toshkent -2006 4. I.M.Kokanboyev va boshqalar. Fizika fanini o’qitishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanishni ayrim masalalari. “Uzluksiz ta’lim tizimida matematika va informatika fanlarini o’qitishni takomillashtirish masalalari”. Respublika miqyosida ilmiy-texnik konferinsiya materiallari. 2012-yil Aprel. Qo’qon DPI. 304-305-betlar. 5. Uzluksiz t’a’lim tizimida kompyuter texnologiyalari asosida fizika fanini o’qitishning ayrim masalalari. Uzluksiz ta’lim N 1 Toshkent-2013. 6. Fizikani o’qitishda zamonaviy pedagogic texnologiyalarni qo’llashning afzallklari. Tabiiy fanlarni o’qitishning gumanitarlashtirish. T.D.P.U. Universitet ilmiy-konferensiya materiallari. 2012-yil 12-dekabr.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

Похожие

Geometrik optikaga oid mavzularni axborot texnologiyalari va didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

7 - sinfida fizikaning “Dinamika asoslari” bobini o’qitishni didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi

KHKlarida “Yadro energetikasi bo'limini oqitishda axborot texnalogiyalardan foydalanish

AL va KHK larda fizikaning “kvant fizikasi elementlari” bobini o’qitishda didaktik materiallardan foydalanish uslubi

8-sinfda fizikaning “Turli muhitlarda elektr toki” bobini o’qitishni didaktik materiallar asosida tashkil qilish metodikasi