logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Философия
  4. Фан ва таълим фалсафаси

Фан ва таълим фалсафаси

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

975 KB
Скачать
МАВЗУМАВЗУ :: Фан ва таълимФан ва таълим фалсафасифалсафаси www.arxiv.uz • РЕЖА • 1 . Фан фалсафаси хак , ида тушунча • 2 . Фаннинг олимлар билан • Боглик , лиги • 3 . Талим хак , ида тушунча . www.arxiv.uz Фан фалсафаси ўзига яқин фанлар, шунингдек ўзида тарих ва социология фанларини мужассамлаштирувчи фанлар билан мувофиқлашган ҳолда талқин қилинади. Бундай мувофиқлаштириш нотў\ридир. Фан социологияси фаннинг ижтимоий институт сифатида жамият структурасини, олимлар ахлоқини турли ижтимоий тизимлардаги типологиясини, формал профессионал ва ноформал жамоаларининг ўзаро таъсири, шунингдек, турли типдаги ижтимоий шароитларда фан тараққиётининг ижтимоий маданий шароитларини ўрганади. www.arxiv.uz Фаншунослик эса фан тараққиёти ва мавжудлигининг умумий қонуниятларини ўрганади, у одатда кам муаммоли ва баёнли характерга мойилдир. У ижтимоий фан сифатида ХХ асрнинг 60-йилларида шаклланди. Умумий маънода фаншунослик тадқиқотларини фаннинг сиёсий ва давлат бошқарувидаги назарий асосларини, илмий фаолият самарадорлигини ошириш учун тавсияларни берувчи сифатида характерлаш мумкин. Бу ҳол унга кенг ва умумий маъно беради ва у фанларнинг конгломеранти сифатида намоён бўлиб, бевосита фанлараро тадқиқотга айланади. www.arxiv.uz Фаннинг информацион ҳажми динамикасини статистик ўрганиш соҳаси “ фанметрия” деб аталади. Дерек Прайз ва унинг мактаби фаолиятига мурожаат қилиб, у ўзида илмий мақолалар тўпламини таҳлил қилиш, илмий кадрларнинг ўсишида иқтисодий чиқимларда ва илмий аппаратда математик статистика методини қўллайди. Фан фалсафасининг асосий муаммосини ҳал қилишда турли ёндашувлар мавжуд. Машҳур фан файласуфи Ф.Франк фикрича, фан фалсафасининг предмети сифатида қандай қилиб инсоннинг кундалик билим даражасидан умумий илмий тамойилларга ўтиш мумкинлиги масаласи ётади. Фан фалсафасининг барча муаммоларини уч гуруҳга ажратиш мумкин. www.arxiv.uz Биринчи гуруҳга фалсафадан фанга интилувчи фалсафий билимнинг хусусиятига бо\лиқ муаммолар киради. Фалсафа дунёни универсал тушуниш ва унинг умумий тамойилларини билишга интилади, бинобарин, бу интилиш фан фалсафасига ҳам хос. Ушбу нуқтаи назардан у фан ўзгаришлари билан банд бўлади. Бу ерда фалсафанинг концептуал аппаратидан тўла фойдаланилади ва аниқ дунёқарашнинг бўлиши талаб этилади. Иккинчи гуруҳ муаммолари фан ичида вужудга келиб, билимдон ҳакамга муҳтож бўлади ва айнан фалсафа ҳакам вазифасини бажаради. Бу гуруҳда билиш фаолияти муаммолари, акс эттириш назарияси, когнитив жараёнлар ҳамда парадоксал муаммоларни ҳал қилишнинг «фалсафий йўллари» жамланади. Учинчи гуруҳга фан ва фалсафанинг ўзаро таъсири билан бо\лиқ муаммолар киради. Фан тарихига оид тадқиқотлар фаннинг ривожланишида фалсафий дунёқараш қандай улкан роль ўйнашини ишонарли тарзда кўрсатиб берди. Антик математика ва астрономиянинг вужудга келиши www.arxiv.uz Ҳозирги замон фалсафасининг йўналиши сифатида фан фалсафаси эпистемология ва фан тараққиётининг у ёки бу моделини тавсия қилувчи ўзига хос концепцияларни илгари суради. У фаннинг роли ва аҳамияти когнетив назарий фаолиятнинг характеристикасини аниқлашга қаратилган. Фан фалсафаси предмет сифатида илмий-техника инқилоби шароитида фаннинг ижтимоий, маданий функцияларини англаш жараёнида пайдо бўлган. У ёш фан бўлиб, ХХ асрнинг иккинчи ярмида шаклланган бўлса-да, фан фалсафаси номидаги йўналиш сифатида юз йилдан олдинроқ пайдо бўлди. www.arxiv.uz Олимларнинг мулоҳазаларида “аналитик эпистемология фан фалсафасининг ўзидир”, деган фикрни учратиш мумкин. Фан фалсафасидаги юз йиллик тажриба бу фикрга зиддир. Фан фалсафасининг аналитик фалсафа билан мужассамлаштирилиши нотў ғ ри, чунки фан фалсафаси ўзининг юз йиллик тараққиётида аналитик эмас, балки кўпроқ тарихийлик нуқтаи назаридан ривожланади. Фан фалсафаси фан сифатида ҳозирги замон ғарб фалсафасининг фалсафий дунёқарашли концепциялари ва назарияларининг катта таъсирини ҳис қилади. Бироқ, ҳозирги замон фан фалсафасининг муаллифлик лойиҳаларида - муҳокама қилинаётган масалаларнинг катта қисмига интегратив ёндашув, алоҳида концептуал инновацияларни юқорига кўтариш каби мақсадлар акс этади. www.arxiv.uz Бугун фан фалсафасига мазмунни деталлаштириш анъанаси, шунингдек, муҳокама қилинаётган муаммони аноним эмас, балки маълум муаллиф томонидан эришилган аниқ мавзуларда эълон қилинган натижаларни персоналлаштириш характерлидир. Фан фалсафаси табиатшуносликни ёки ижтимоий гуманитар фанларни ўрганишга қаратилганлигидан қатъи назар, тарихан ижтимоий-маданий билим мақомига эга. Масалан, методолог, табиатшунос олимнинг матнларини ўрганар экан, у бирданига физикавий майдон ёки элементар зарраларнинг тадқиқотчисига айланиб қолмайди. Фан файласуфларини илмий изланиш, “кашфиётлар алгоритмлари”, илмий билим ривожланишининг динамикаси, илмий фаолият методологияси каби муаммолар қизиқтиради. Фандаги рефлексия сифатида тушуниладиган фан фалсафаси методологик қурилмаларнинг ўзгарувчанлигини аниқлайди ва рационаллик чегараларини кенгайтиради. www.arxiv.uz Фан фалсафасининг ҳақиқий маънодаги изоҳига таяниб, уни фан донишмандлигига муҳаббат, деб аташ мумкин. Агар фаннинг асосий мақсади ҳақиқатни эгаллаш бўлса, унда фан фалсафаси инсоният ўз интеллектини қўллаши мумкин бўлган соҳалардаги энг муҳим бў ғ ин ҳисобланади. Чунки унинг доирасида ҳақиқатга қандай эришиш мумкинлиги масаласи муҳокама қилинади. У дунёга ҳақиқат нима ва айнан ҳақиқатнинг бошқа барча эътиқодлардан устунлиги ҳақидаги буюк сирни очишга ҳаракат қилади. www.arxiv.uz Баъзан фан фалсафаси тўгрисида фалсафанинг кўп асрли ривожланиши жараёнида фан ҳақида муайян тарзда фикр билдирган муаллифларнинг қарашларига таяниб, янада кенг тарихий-фалсафий фикр юритилади. Шу тариқа неокантиант фан фалсафасини, неореализм фан фалсафасини ва бошқа фан фалсафаларини олиш мумкин. Фан фалсафасининг сциентистик ва антисциентистик йўналишлари ҳам фарқланади. Улар ҳозирги даврнинг маданий континуумида фан эгаллаган ўринга турлича баҳо беради (бу ҳақда 1-бобнинг 9-қисмида сўз юритилган). www.arxiv.uz Фан фалсафасининг ўрнига ҳам турли хил баҳо берилади. Айрим муаллифлар мазкур фанда ўз хулосаларини фақат фан натижалари ва усуллари билан асослайдиган фалсафий фикр юритишнинг бир турини кўрадилар (Р. Карнап, М. Бунте). Бошқалар фан фалсафасига табиий илмий ва гуманитар билимлар ўртасидаги богловчи бўгин деб қарайдилар (Ф. Франк). Учинчи тоифа муаллифлар илмий билимни методологик таҳлил қилиш вазифаларини фан фалсафаси билан бо\ лайдилар (И. Лакатос). Фан фалсафасига фан ва жамият учун зарарли бўлган фанда мафкуравий спекуляция қилиш, деб қарайдиган муаллифлар ҳам бор (П. Фейерабенд www.arxiv.uz Фан фалсафасининг асосий муаммолари ҳақида сўз юритадиган Фан фалсафасининг асосий муаммолари ҳақида сўз юритадиган бўлсак, ХХ асрнинг дастлабки уч ўн йиллигида:бўлсак, ХХ асрнинг дастлабки уч ўн йиллигида: 1. дунёнинг яхлит илмий манзараси яратилганлиги; 2. детерминизм ва сабабиятнинг ўзаро нисбати тадқиқ қилинганлиги; 3. динамик ва статистик қонуниятлар ўрганилганлигини кўрамиз. www.arxiv.uz Ҳозирги замон фан фалсафаси табиий илмий ва гуманитар билим ўртасида богловчи бўгин бўлиб хизмат қилади. Ҳозирги замон цивилизациясининг ахлоқ, сиёсат ва динга турлича муносабатларида фаннинг ўрнини тушунишга ҳаракат қилади. Бу билан фан фалсафаси ҳодисалар ва жараёнларга олимлар тор профессионал нуқтаи назардан ёндашишига йўл қўймай, умумий маданий вазифани ҳам бажаради. У ҳар қандай муаммонинг фалсафий жиҳатига эътибор беришга чақиради. Фан фалсафаси, бир томондан, фанга бўлган қизиқишни ра\батлантирса, иккинчи томондан, илмий билимнинг ўсиши муаммосига қарашларнинг кенгайтирилган диаграммаси шаклида намоён бўлади. www.arxiv.uz ФАННИНГ ОЛИМЛАР БИЛАН БОГЛИК , ЛИГИ Фан муайян одамлар – олимлар томонидан амалга оширилувчи фаолият тури сифатида намоён бўлади. Баъзан фан ҳатто олимлар бажарадиган иш сифатида ҳам таърифланади. Олимлар асосан тарқоқ ҳолда фаолият олиб борадилар, уларнинг айримлари махфий лабораторияларда ишласа, айримлари мураккаб ҳисоблаш ва исботлашлар билан шуғулланади. Уларнинг ҳаммаси фақат ўз ҳамкасблари тушунадиган тилдан фойдаланади. Айни вақтда кашфиёт муайян олимнинг шахсий ҳиссасидан қатъи назар у ёки бу тарзда амалга оширилгани ҳақидаги тасаввур ўрнини назария ортида муайян олим, файласуф ёки мутафаккир шахси туришини аниқ тушуниш эгалламоқда. www.arxiv.uz Хўш, ҳозирги замон олими ким ва у қандай сифатларга эга? Пол Фейерабенд қаламига мансуб саҳифалар давримиз олимининг ўзига хос хусусиятларини англаб етиш, унинг портретини яратишга қаратилган фалсафий ижоднинг ёрқин намунасидир. У ўз дўсти ва ҳамкасби Имре Лакатос образига мурожаат этиб, олим портретини яратади. Портрет жуда аниқ яратилган, чунки методологнинг асосий вазифаси ҳақиқатни кўрсатишдир. Замондошларининг хотираларига кўра, Пол Фейерабенднинг ўзи ҳазил-мутойибага мойиллиги кучли, экстравагант шахс бўлган. У истиблишмент, сохта иерархия ва ҳар хил дабдабабозликлар устидан кулган. Ҳар қандай ёрқин, танқидий кайфиятдаги шахс сифатида, у аёвсиз танқид тиғи остига олинган ва муқаррар тарзда ўзига нисбатан душманлик туйғуларини уйғотган. www.arxiv.uz Олим портретига яна шуни қўшимча қилиш лозимки, у ҳақиқатни ҳамма нарсадан устун қўяди, билим – ҳаётнинг олий инъоми, ҳақиқат ҳар қандай эътиқодлар, мафкуралар ва жамоатчилик фикридан муҳимроқ эканлиги, олимнинг вазифаси ҳақиқатни тарғиб қилишдан иборатлиги, демак, у шогирдлар ва издошларга эга бўлиши лозимлигига унинг ишончи комил. Коинот ва табиатнинг азалий муаммоларини ўрганар экан, у дунёнинг ўтинчини эшитмайди. Ҳақиқатни излаш, чексиз оламни «англаш сифатини ошириш»ни олим ўз ҳаётининг мазмуни деб ҳисоблайди. Дарҳақиқат, жонли мавжудот туғилиши билан англаш қобилиятига эга бўлади ва ўлганидан кейин ундан айрилади, бироқ англаш сифати инсон босиб ўтган ҳаёт йўли, унинг тажрибаси ва ўзлаштирган билимлар мажмуи билан белгиланади. Ҳар бир инсон ўз борлиғини англаш ва олам қонунларини тушуниб етишга интилишда эркиндир www.arxiv.uz «Илм одамлари» илмий изланишларнинг маҳсулларини фақат фан соҳасида тайёргарликка эга, билимдон одамларга беришлари мумкин. Тайёргарликка эга бўлмаган одамлар уларни ўзлаштира олмайдилар. Шу нарса диққатга сазоворки, «илм одамлари» - олимлар бутун дунё бўйлаб тарқалган ва бутун инсониятга тегишли. Улар бир-бирини қидиради, бир-бири билан алоқа қилади. Олимларнинг учрашувлари ва мулоқотини таъминлаш шакллари ҳар хил ном билан аталади – булар семинарлар ва конференциялар, симпозиумлар ва конгресслар. Бироқ мулоқотнинг энг қулай ва кенг тарқалган йўли – олимларнинг илмий асарларини эълон қилиш. Махфий ишловларни ҳисобга олмаганда, ҳар бир олим муаммога нисбатан ўз ёндашуви, эришишга ўз ҳаётини бағишлаган натижалари билан бутун дунёни таништиришга ҳаракат қилади. www.arxiv.uz « Фан қиммати » китобининг учинчи қисмида, «Фан сунъийми?» деган бўлимда Пуанкаре ўз нуқтаи назарининг моҳиятини қуйидагича тушунтиради: «Илмий факт аслида қулай тилга ўгирилган қуруқ фактдан бошқа нарса эмас. <...> Фан илмий фактсиз, илмий факт эса - қуруқ фактсиз мавжуд бўла олмас эди: ахир илмий факт қуруқ фактнинг тавсифи, холос» [1] . Аммо олим тавсифлашни тантиқлик билан, эмин-эркин амалга оширмайди. Ишчи ўз касбининг моҳир устаси бўлса ҳам, унинг эркинлиги ҳамиша у ишлов бераётган бирламчи материал хоссалари билан чекланади . www.arxiv.uz ФАН ТИЛИ Фан тили ҳақида гапирганда, одатда, илмий назариянинг алоҳида тушунчалар аппаратини ва ундаги мақбул исботлаш воситаларини тушунадилар. Бунда тилнинг ифодалаш имкониятларини янада аниқроқ ўрганиш ҳамда олимлар у ёки бу тилни қабул қилганларида қайси фаразлар, идеаллаштириш ва гипотезаларга йўл қўйилишини англаб етиш муаммоси сақланиб қолади. Тилнинг тахмин қилиш қобилиятларини ҳам ўрганиш талаб этилади. Шу нуқтаи назардан ҳақиқат сари ҳаракатланиш жараёнининг ўзи ҳам «тилнинг ифодалаш имкониятлари»нинг самарадорлик даражасини амалда акс эттиради. www.arxiv.uz Кўпгина олимлар фаннинг ривожланиши фикрни ифодалаш воситаларининг ривожланиши, янада мукаммалроқ тилнинг яратилиши, билимларнинг аввалги тилдан янги тилга ўтказилиши билан боғлиқ, деб ҳисоблайдилар. Олимлар эмпирик ва назарий тиллар, кузатишлар ва тавсифлашлар тили, миқдор тиллари ҳақида сўз юритадилар. Эксперимент жараёнида қўлланиладиган тил эксперимент тили ҳисобланади. Ҳозирги замон фанида кузатишлар тилидан эксперимент тилига ўтишга мойиллик айниқса бўртиб намоён бўлаётир. Бунга мавжудлиги турли экспериментларни ўтказиш жараёнида аниқланган ҳодисалар ва хоссаларни ифодаловчи атамаларни ўз ичига олган ҳозирги замон физикасининг тили мисол бўлиши мумкин. www.arxiv.uz Фан фалсафаси ва методологиясида фактларни мантиқий тартибга солиш ва ихчам тавсифлаш масалаларига алоҳида эътибор қаратилади. Айни пайтда, тилни мантиқий тартибга солиш ва фактик материални ихчам тавсифлаш семантик маънолар континуумида жиддий ўзгаришлар юз беришига, воқеанинг ўзи ёки воқеалар занжири маълум даражада қайта кўрилишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида, даставвал фактлар «денгизи»да кўзга ташланмаган янгича мазмунни намоён қилади. Тавсифлаш тиллари мазкур фактларни бирлаштирувчи қонуниятларни кўрсатиш иддаосини ўзида ифодалаганида, помологик тиллар ҳақида сўз юритадилар. www.arxiv.uz ФАЙЗИЕВА ФЕРУЗАФАЙЗИЕВА ФЕРУЗА ФАЙЗИЕВА ФЕРУЗАФАЙЗИЕВА ФЕРУЗА Тақдимотни тайёрлади:Тақдимотни тайёрлади: Ижтимоий фанлар факултети Ижтимоий фанлар факултети Фалсафа йоналишининг 3 курс Фалсафа йоналишининг 3 курс талабаситалабаси www.arxiv.uz Э ` ТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ www.arxiv.uz

Похожие

Фан фалсафаси тарихи
Табиат фалсафаси фан сифатида
Жамият ва инсон фалсафаси
Борлиқ ва табиат фалсафаси
Француз фалсафаси