Falsafiy taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi - Философия - Презентации

Falsafiy taraqqiyoti bosqichlari - sharq falsafasi

Загружено в:

28.03.2025

Скачано:

0

Размер:

119.6357421875 KB

FA L S A F I Y TA R A Q Q I Y O T I B O S Q I C H L A R I - S H A R Q FA L S A FA S I

Reja: 1. Sharq xalqlarining ilk falsafiy fikrlari 2. Mintaqamizdagi dastlabki falsafiy fikrlar 3. O’rta Osiyoda O’rta asrlardagi falsafiy ta’limotlar. 4. Tasavvuf falsafasi

1. Sharq xalqlarining ilk falsafiy fikrlari Jahon madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan falsafa fani turli davr va sharoitlarda yashagan, yashab kelayotgan barcha xalqlarning, butun insoniyatning ma’naviy boyligi, umumiy yutug’i, bashariyatning asrlar jarayonida shug’ullangan, rivojlanib, sayqal topib kelgan aql-idrok va tafakkurlari mahsulidir. Falsafa fani rivojlanishiga dunyodagi barcha xalqlar kabi Sharq xalqlari ham o’zlarining bebaho ulushlarini qo’shganlar.

Qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va madaniyati, ilk siyosiy, huquqiy, diniy, badiiy, falsafiy qarash va tasavvurlari, ularning mazmun va mohiyati haqida antik zamon mualliflarining asarlarida, arxeologik manbalarda, xalq og’zaki ijodiyoti, afsona, miflar, dostonlar va rivoyatlarda aks etgan. Dastlabki falsafiy tasavvurlar Sharqning Bobil (Vaviloniya)da eramizdan avvalgi to’rtinchi ming yillik boshlarida paydo bo’lgan. Bu davrda odamlarning dunyoda ro’y berib turadigan xilma-xil hodisa va jarayonlariga bo’lgan munosabatlari va qiziqishlarini garchi sodda, yuzaki, ibtidoiy shaklda bo’lsada, o’zida aks ettirgan falsafiy qarashlari namoyon bo’la boshlagan.

Qadimgi Bobil adabiyotining ko’zga ko’ringan mashhur asarlaridan biri “Gilgamesh haqidagi doston” bo’lib, unda tuproq, suv, havo, issiqlik inson hayoti va tiriklikning abadiy manbai ekanligi, Gilgameshning obihayot qidirib, boshidan kechirgan sarguzashtlari va chekkan azob- uqubatlari, odamlarning tabiiy qonunlar asosida yashashi zarurligi, hayot va o’simlik sirlarini bilishga azaldan intilib kelganligi hikoya qilingan.

Mintaqamizdagi dastlabki falsafiy fikrlar O’rta Osiyo jahonning ilm-fan, falsafa, din, adabiyot va san’ati qadimdan rivojlangan, tarixi nihoyatda boy mintaqalardan biridir. Ko’plab hujjatlar, muhim og’zaki va yozma manbalar, turli asori-atiqa obidalaridan ma’lum bo’lishicha, Dneprdan Oltoygacha bo’lgan, jumladan, O’rta Osiyoda skiflar, Kaspiy orti tekisligida massagetlar, ulardan sharqda esa saklar, so’g’dlar, baktriyaliklar, xorazmiylar, parkanaliklar yashaganlar. Ular bir necha ming yillar ilgari sug’orishga asoslangan dehqonchilik hamda chorvachilik, ovchilik-baliqchilik bilan shug’ullanganlar.

Hozirgi tojik, o’zbek, turkman ajdodlarining sug’orma dehqonchilik madaniyati shu qadar rivoj topganki, hatto birgina Araks (hozirgi Amudaryo) havzalarida juda ko’plab sun’iy sug’orish inshooatlari qazilib, cho’l va sahrolarga suv chiqarilgan. Shu tariqa moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratilgan. Ajdodlarimiz yashagan hududlarda qadimdan xilma-xil madaniyat o’choqlari tarkib topgan va rivojlangan.

Ijtimoiy-falsafiy fikrlarning paydo bo’lishi, rivojlanishi va namoyon bo’lishi xususida yuqorida qayd etib o’tilganlarning hammasi ayrim tadqiqotchilarning falsafiy tafakkur Sharq xalqlarida bo’lgan emas, falsafiy ta’limot ular uchun mutlaqo yot, falsafa to’la ma’nosi bilan G’arbda boshlangan, degan da’volarining puch va tarixiy haqiqatga tamomila zid ekanligini ko’rsatib va isbotlab turibdi.

O’rta Osiyoda O’rta asrlardagi falsafiy ta’limotlar. V—VI asrlarga kelib hukmron ruhoniylarga, zardushtiylikka qarshi qaratilgan Mazdak (770—529 yy.) boshlab bergan Mazdak ta’limoti shakllandi. Eronda keng tarqalgan Mazdakiylik ta’limotiga binoan, olamda bo’ladigan jarayonlar ongli va biror maqsadni ko’zlab harakat qiluvchi ezgulik, yorug’lik manbai bilan ko’rko’rona va tasodifiy harakatlanuvchi qorong’ulik (joxillik) manbai o’rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurash «yaxshilik»ning ustidan muqarrar g’alabasi bilan tugallanadi. Mazdakizm dehqonlar, ularning huquqlarini himoya etib, tenglik, adolat o’rnatishga xizmat qildi.

Tarixdan ma’lumki, VI-VII asrlarda shimolda Turk xoqonligi vujudga kelib, u Erondagi sosoniylar bilan uzoq, kurash olib bordi va O’rta Osiyo xalqlarini o’ziga qaratdi. Bu yerda qadimgi turk tili tarqala boshladi. VIII asrga kelib mintaqamizni arablar istilo qiladilar va ular o’zlari bilan Islom dinini olib keladilar va bosib olgan xalqlar orasida turli yo’llar bilan uni tarqata boshladilar. Arab bosqinchiligiga qarshi Abu Muslim, Muqanna, Hamza as Xorij, Rafi ibn Leylar boshchiligida qator xalq qo’zg’alonlari bo’lib o’tdi. IX asrning oxiriga kelib O’rta Osiyo mustaqillikka erishdi va bu yerda somoniylar hukmronligi shakllandi. So’ng bu hududda Xorazm-shoxlar, G’aznaviylar, Saljukiylar, Qoraxoniylar davlatlari faollik ko’rsatadi. Buxoro, Samarqand, Marv, Ko’xna Urganch, Xiva kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida dunyoga tanildi.

Shu davrlarda O’rta Osiyo xalqlari safidan o’zining aql-idroki va tafakkuri, qomusiyligi insoniyatni lol qoldirgan fan va madaniyatning so’nmas yulduzlari, jahonga mashhur bo’lgan matematik, astronom, kimyoshunos, mineorolog va tibbiyotchilar, shoir, yozuvchi va san’atshunoslar, faylasuf va tarixchi olimlar, adabiyotchi va tilshunoslar, g’azal mulkining sultonlari, “muallimi soniy” va “Shayxur rais”lar saf- saf bo’lib yetishdilar.

Uyg’onish davri mutafakkirlari ayni vaqtda ham faylasuf, musiqashunos, mantiqshunos, jamiyatshunos va tarixchi ham shoir, adabiyotchi, matematik, xullas, ilmning hamma sohasidan xabardorliklari, ijodning bir necha sohalarida o’zlarining ahamiyatli fikrlarini bildirishga muvaffaq bo’lganliklari bilan ajralib turadilar. Sharq ulug’ siymolarining kishini lol qoldiradigan jihatlaridan biri ularning bir necha tillarda bemalol so’zlashlari, o’sha tillardagi ilmiy manbalar, asarlardan foydalana olganliklaridir.

Похожие

G’arb falsafasi taraqqiyoti bosqichlari

Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqislari qadimgi davr falsafasi

Falsafiy antropologiya (Inson falsafasi)

Sharq va G’arb falsafasi

Falsafiy tafakkur taraqqiyotining asosiy bosqichlari