Estetika fanining predmeti, tadqiqot doirasi va taraqqiyot bosqichlari - Философия - Презентации

Estetika fanining predmeti, tadqiqot doirasi va taraqqiyot bosqichlari

Загружено в:

18.12.2024

Скачано:

0

Размер:

81.8720703125 KB

Estetika fanining predmeti, tad q i q ot doirasi va taraqqiyot bosqichlari Reja : 1. Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va falsafiy mohiyati. 2. Estetik anglash va estetik faoliyat. 3. Qadimgi dunyo estetik tafakkur taraqqiyoti . 4. O’rta asrlarda G’arb va Sharq estetikasining xususiyatlari. 4. Yangi davr va eng yangi davr estetik tafakkuri.

Estetikaning predmeti, tadqiqot doirasi va falsafiy mohiyati. Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni о ‘z ichiga oladi. Biroq u о ‘zining hozirgi nomini XYIII asrda olgan. Ungacha bu fanning asosiy muammosi b о ‘lmish g о ‘zallik va san’at haqidagi mulohazalar har xil san’at turlariga bag‘ishlangan risolalarda, falsafa hamda ilohiyot borasidagi asarlarda о ‘z aksini topgan edi. «Estetika» atamasini birinchi b о ‘lib buyuk olmon faylasufi Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten / 1714-1762) ilmiy muomalaga kiritgan. Bunda u boshqa bir ulug‘ olmon faylasufi Gotfrid Vilgelm Leybnis (Leibniz / 1646-1716) ta’limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi. Laybnis inson ma’naviy olamini uch sohaga – aql-idrok , iroda-ixtiyor , his-tuyg‘uga b о ‘ladi va ularning har birini alohida falsafiy jihatdan о ‘rganish lozimligini ta’kidlaydi. Baumgartengacha aql–idrokni о ‘rganadigan fan – mantiq, iroda-ixtiyorni о ‘rganuvchi fan esa – axloqshunoslik (etika)ning falsafada k о ‘pdan buyon о ‘z о ‘rni bor edi. Biroq his- tuyg‘uni о ‘rganadigan fan falsafiy maqomda о ‘z nomiga ega emasdi. Baumgartenning bu boradagi hizmati shundaki, u «his qilish», «sezish», «his etiladigan» singari ma’nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos – «oyestetikos» s о ‘zidan «estetika» (olmoncha «yestetik» – «eshtetik») iborasini olib, ana shu b о ‘shliqni t о ‘ldirdi. Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, k о ‘p о ‘tmay, u goh «g о ‘zallik falsafasi», goh «san’at falsafasi» sifatida talqin etila boshlandi. Estetika fanining eng buyuk nazariyotchilaridan biri Georg Vilgelm Fridrix Xegel ( Hegel / 1770-1831) esa о ‘z ma’ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyatsiz chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama q о ‘llashga urinishlar b о ‘ldi. S о ‘zning о ‘z- о ‘zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, buning ustiga, u odatiy nutqqa singishib ketgan. Shunga qaramay, bizning fanimiz mazmuniga javob beradigan ibora, bu – «san’at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – «badiiy ijod falsafasi». 1 1 Bichkov V.V. Estetika. Moskva. Gardariki. 2004. S. 7-15.

Endi «Estetika» fanining mohiyatini anglatadigan «san’at falsafasi» va «g о ‘zallik falsafasi» iboralariga t о ‘xtalamiz. Estetika tarixida birinchi ibora tarafdorlari k о ‘pchilikni tashkil etadi. Lekin, yuqorida aytib о ‘tganimizdek, san’at bu fanning yagona tadqiqot obyekti emas. Hozirgi paytda texnika estetikasi va uning amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni g о ‘zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu fanimiz shug‘ullanadi. Demak, uning qamrovini san’atning о ‘zi bilangina chegaralab q о ‘yishga haqqimiz y о ‘q. Zero bugungi kunda inson о ‘zini о ‘rab turgan barcha narsa-hodisalarning g о ‘zal b о ‘lishini, har qadamda nafosatni his etishni istaydi: biz taqib yurgan soat, biz kiygan kiyim, biz haydayotgan mashina, biz uchadigan tayyora, biz yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan tomoshabog‘lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. San’at estetikaning obyekti sifatida о ‘ziga xos olam. Unda estetik xususiyatlar b о ‘rtib k о ‘zga tashlanadi. Shunga k о ‘ra, uni nafosatga burkangan ijtimoiy hodisa deyish mumkin. San’at hayotni in’ikos ettirar ekan, insonning о ‘zini о ‘ziga k о ‘rsatuvchi ulkan k о ‘zgu vazifasini о ‘taydi. U insonni о ‘rgatadi, da’vat etadi, g о ‘zallashtiradi. Bu vazifalarni bajarishda estetika san’atning k о ‘makchisi, yetakchisi hisoblanadi. Estetika bir tomondan, san’atning paydo b о ‘lishidan tortib, uning turlariyu janrlarigacha, san’at asarining ichki murvatlaridan tortib, san’atkorning ijodkorlik tabiatigacha b о ‘lgan barcha jarayonlarni о ‘rganadi. Ikkinchi tomondan, san’at uchun umumiy qonun-qoidalarni ishlab chiqadi va tadbiq etadi. Uchinchi tomondan, esa san’at asarini idrok etayotgan kishi ruhidagi о ‘zgarishlarni nafosat nuqtai nazaridan tadqiq qiladi. Estetika – falsafiy fanlardan biri. Falsafa esa fanlarning podshosidir. Darhaqiqat, u fanlar podshosi sifatida barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni о ‘z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular asosida insoniyatni haqiqat tomon yetaklaydi. Shu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san’atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu xulosalar asosida insonni g о ‘zallik orqali haqiqatga yetishtirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari,

estetika ishlab chiqqan qonun–qoidalar barcha san’atshunoslik fanlari uchun umumiylik xususiyatiga ega. Masalan, uslub, ritm, kompozisiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san’at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san’at turi haqidagi fan bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me’morlik san’atiga tadbiq etib b о ‘lmaydi. 2 Shunday qilib, estetikaning falsafiy mohiyatini k о ‘rib о ‘tdik. Endi uning boshqa fanlar bilan о ‘zaro munosabatlariga t о ‘xtalamiz. Etika (Axloqshunoslik). Bu ikkala fan shu qadar bir–biriga yaqinki, hatto ba’zi davrlarda ular yetarli darajada о ‘zaro chegaralanmagan. Chunki insonning xatti–harakati va niyati k о ‘pincha ham axloqiylikka, ham nafosatga tegishli b о ‘ladi, ya’ni muayyan ijobiy faoliyat ham ezgulik, ham nafosat xususiyatlarini о ‘zida birvarakay mujassam qiladi. Shu sababli «Avesto», «Bibliyo» va «Qur’on» kabi muqaddas kitoblarda, Suqrot, Aflotun, Forobiy singari qadimgi faylasuflar ta’limotlarida axloqiylikni – ichki g о ‘zallik, nafosatni – tashqi g о ‘zallik tarzida talqin etganlar. Bundan tashqari, k о ‘rib о ‘tganimizdek, san’at estetikaning asosiy tadqiqot obyektlaridan hisoblanadi. Har bir san’at asarida esa axloqning dolzarb muammolari k о ‘tariladi va ijodkor eng yuksak axloqiy darajani badiiy qiyofalar orqali in’ikos ettiradi. Bu in’ikos bevosita ijobiy qahramonlar qiyofasida amalga oshsa, bilvosita salbiy voqea–hodisalarga muallif nuqtai nazari orqali r о ‘y berishi mumkin. Ya’ni, biror–bir badiiy asarda ijobiy qahramonlar umuman b о ‘lmaydi, lekin undagi voqea–hodisalarga ijodkor о ‘z zamonasi erishgan axloqiy yuksaklikdan turib baho beradi. Shu bois axloqsiz badiiy asarning b о ‘lishi mutlaqo mumkin emas. Demak, estetika о ‘rganayotgan har bir badiiy asar ma’lum ma’noda axloqshunoslik nuqtai nazaridan ham tadqiq etilayotgan b о ‘ladi. Biroq, bunday yaqinlik, yuqorida aytganimizdek, aslo aynanlikni anglatmaydi. Bu ikkala fanning tadqiqot obyektlari orasidagi farqni birinchi b о ‘lib buyuk Arastu nazariy jihatdan isbotlab bergan edi; u, ezgulik faqat harakatda, g о ‘zallik esa harakatsiz ham namoyon b о ‘ladi, degan fikrni bildiradi. Psixologiya (Ruhshunoslik). Ma’lumki, insonning ruhiy hayotini о ‘rganar ekan, ruhshunoslik, hissiyotlar masalasiga katta о ‘rin beradi. G о ‘zallikni, san’at 2 Abdulla Sher, B.E. Xusanov. Estetika. Toshkent: Uslubiy qo’’lanma. 2010.-B. 11.

asarini yaratish va idrok etish ham ma’lum ma’noda hissiyotlar bilan bog‘liq. Masalan, oddiy harsang tosh kishida alohida bir hissiy taassurot uyg‘otmaydi. Lekin toshga haykaltarosh q о ‘l urganidan s о ‘ng, undan hayot nafasi, insoniy hissiyotlar ufura boshlaydi. Gap bunda toshga odam qiyofasi berilganida emas, balki shu qiyofaga bir lahzalik insoniy tuyg‘ularning jamlanganidadir. Boshqacharoq qilib aytganda, ijodkor toshga о ‘zi tomoshabinga yetkazishni maqsad qilib q о ‘ygan hissiyotlarning suratini chizadi va oddiy toshni haqiqiy san’at asariga aylantiradi. Agar ijodkor–haykaltarosh ana shu hissiyotlarni о ‘zi m о ‘ljallagan darajada tomoshabinga yetkaza olsa va tomoshabinda о ‘sha hissiyotlarga yo aynan, yo monand tuyg‘ular uyg‘ota olsa, mazkur haykal haqiqiy san’at asari hisoblanadi. Estetika haykaltaroshdan haykalga, haykaldan tomoshabinga о ‘sha hissiyotlarning qay darajada о ‘tgan– о ‘tmaganligini, ya’ni, badiiy qiyofa qanchalik puxta yaratilganligini о ‘rganadi va shu asosda asarni baholaydi. Ruhshunoslik esa ana shu xissiyotlarning о ‘zini о ‘rganadi. Bundan tashqari, ruhshunoslik asar g‘oyasidan tortib, to badiiy asar–estetik qadriyat vujudga kelgunga qadar b о ‘lgan ijodkorning hissiyotlar olamini tadqiq etadi. Albatta, bunday tadqiq va tahlillar о ‘rganishlar alohida–alohida, muxtor holda emas, balki ikkala fanning bir–biri bilan hamkorligi, birining ikkinchisi hududiga о ‘tib turishi vositasida r о ‘y beradi. Shu bois ruhshunoslikka ham, estetikaka ham teng aloqador b о ‘lgan san’at ruhshunosligi va badiiy ijod ruhshunosligi deb atalgan y о ‘nalishlar mavjud. Sosiologiya (Ijtimoiyshunoslik) fani bilan aloqadorligi. Ma’lumki, har bir san’at asari alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson va jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat a’zosi–muallif qarashlarining bilvosita in’ikosi b о ‘lmish uslubda о ‘zini k о ‘rsatadi. Zero asar muallifi hech qachon о ‘zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin» b о ‘lib turolmaydi. Shuningdek, yirik asarlar sosiologik tadqiqotlar uchun о ‘ziga xos material b о ‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, sosiologiya jamiyat bilan san’atning о ‘zaro aloqalarini, san’atning ijtimoiy vazifalarini о ‘rganadi; san’atkorning jamiyatdagi о ‘rni, mavqei, о ‘quvchi va tomoshabinlarning ijtimoiy–

demografik holatlarini tadqiq etadi; shaxs ijtimoiylashuvida san’atkor va san’at asarining ahamiyatini tahlil qiladi. Bu muammolarni atroflicha о ‘rganish uchun maxsus san’at sosiologiyasi sohasi ham mavjud. U ham ijtimoiyshunoslikka, ham estetikaka birday tegishlidir. Ayni zamonda, muayyan san’at asarlari, janrlari va turlarining jamiyatdagi mavqeini aniqlab beruvchi maxsus sosiologik s о ‘rov usullari ham mavjudki, ular shubhasiz, san’at taraqqiyotiga, estetikaning san’at sohasida t о ‘g‘ri y о ‘nalish tanlashiga k о ‘maklashadi. Dinshunoslik fani bilan aloqadorligi. Din va san’at doimo bir–birini t о ‘ldirib keladi va k о ‘p hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti b о ‘lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir umumjahoniy dinning « о ‘z tasarrufidagi» san’at turlari bor: buddhachilik uchun–haykaltaroshlik, nasroniylik uchun–tasviriy san’at, musulmonchilik uchun–badiiy adabiyot. Shuningdek, barcha umumjahoniy dinlar о ‘z ibodatxonalarini taqozo etadi. Ibodatxonalarning esa me’morlik san’ati bilan bog‘liqligi hammamizga ma’lum. Umuman olganda, dinlar deyarli barcha san’at turlari bilan aloqadorlikda ish k о ‘radi. Asrlar mobaynida ana shu aloqalar natijasi о ‘laroq, san’at asarining о ‘ziga xos k о ‘rinishi – diniy–badiiy asar vujudga keldi. «Abu Muslim jangnomasi», Shohizinda me’morlik majmui, Kyoln jomesi, Rembrandtning «Muqaddas oila» asari, Hindi–Xitoy mintaqasidagi Buddha ibodatxonalari ana shunday diniy–badiiy asarlardir. Ularda diniy g‘oyalar badiiyat orqali ifoda topgan. Estetika bunday asarlarni tadqiq etar ekan, albatta, dinshunoslik bilan hamkorlik qilmay iloji y о ‘q: u о ‘sha diniy g‘oyalarning mohiyatini, har bir umumjahoniy dinning san’at oldiga q о ‘ygan talablarini yaxshi bilmog‘i va hisobga olmog‘i lozim. Pedagogika fani bilan aloqadorligi. Ularning aloqadorligi tarbiya muammolarini hal qilish borasida yaqqol k о ‘zga tashlanadi. Chunki pedagogika ham ma’lum ma’noda nafosat tarbiyasi bilan shug‘ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida–alohida, muxtor qismlarga b о ‘lingan holda, turli yosh va sohalar uchun maxsus belgilangan tarbiya tarzida, ya’ni muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, о ‘quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi v. h. Pedagogika ana shu sohalar va yosh b о ‘yicha olib borilayotgan estetik tarbiya muammolarini о ‘rganadi. Estetika esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun–

qoidalarini ishlab chiqadi, ya’ni, inson tug‘ilganidan boshlab to о ‘lgunigacha bosib о ‘tadigan bosqichlar uchun umumiy b о ‘lgan tarbiya falsafasi sifatida ish k о ‘radi. Demak, rus nafosatshunosi M. Kagan aytganidek, pedagogika tarbiya borasida taktik tabiatga ega b о ‘lsa, estetika uning strategiyasidir. Semiotika ( belgilar va belgilar tizimi haqidagi fan) fani bilan aloqadorligi. Ma’lumki, san’at asarida belgilar va badiiy ramzlar muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, harflar, notalar v.h. Boshqacharoq qilib aytganda, bilish va baholash faoliyati natijalarini, ya’ni semantik va pragmatik axborotni о ‘zida mujassam qilgan san’at asari о ‘sha axborotni yetkazib berishga ham m о ‘ljallangan. Ana shu san’atning belgi bilan bog‘liq tomonini, kommunikativ–vositachilik jihatini semiotika о ‘rganadi. Ayni paytda, estetikada tuzilmali–semiotik estetika deb ataladigan nazariya ham mavjud. Unda san’at maxsus til yoki belgilar tizimi, alohida san’at asari esa ana shu tizim belgisi yoki о ‘sha tizim belgilarining izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero bunda belgi san’at asarini idrok etuvchiga uni yetkazib beruvchi hodisa tarzida о ‘rganiladi. Bundan tashqari, estetika kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib о ‘tganimizdek, barcha san’atshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish olib boradi. Chunonchi har bir san’at turining « о ‘z estetikasi» mavjud: s о ‘z san’ati estetikasi, teatr estetikasi, musiqa estetikasi v.h. 3 2.Estetik anglash va estetik faoliyat. Estetik anglash . Estetik anglash iborasini ajratib ko’rsatishiizning sababi shundaki, odatda falsafiy fanlarga doir ilmiy adabiyotlarda “ anglash ” o’rniga “ong” ostilohi qo’llab kelinadi. Estetik ong, ilmiy ong, huhuqiy ong va h.k. Bizningcha, bu unchalik to’gri emas: ruschadagi- “ soznaniyie ” so’zining yuzaki (kalka) tarjimasi. Ma’lumki, “ soznaniyie ” so’zi ruschada ikki xil ma’noni: ong va anglash ma’nolarini bildiradi. Miya muayyan fiziologik yaxlitlik bo’lgani kabi, uning asosiy faoliyati bo’lmagan ong, shu jumladan ongsizlik ham, avvalambor insondagi hissiy-intellektual yaxlitlik, uni maydalab, yuqoridagidek, “ongcha” larga bo’lish mantiqan o’rinsiz, ikkichidan, u narsa-hodisalardan muxtor tarzda 3 Abdulla Sher, B.E. Xusanov. Estetika. Toshkent: Uslubiy qo’’lanma. 2010.-B. 4-8.

mavjud, faqat zarur sharoitda faoliyatga kirishgandagina narsa-hodisaga munosabatini, voqelikka aralashish xususiyatini namoyon qiladi. Ana shu o’ziga xos tahliliy faoliyatni biz anglash deb ataymiz va shu anglashning darajasiga qarab, kishilar ongining yuksakligi yoki pastligi haqida fikr yuritamiz. Estetik anglash inson ruhiyatida o’ziga xos, chuqur ijobiy rihiy o’zgarishlarni vujudga keltiradigan estetik holat. U estetik faoliyatning boshlanishidan avvalinsonni unga tayyorovchi hodisa sifatida muhim: usiz estetik faoliyatning roy berishi mumkin emas. Estetik anglashning murakkab hodisa ekani estetik ihtiyoj, turli hislar va ma’naviy andozalarning har bir shaxs uchun alohida ruhiy evrilish tarzida namoyon bo’lishi bilan bog’liq: bu evrilish kuchli va asosan his-hayajon, ehtirosli kechinmalar asosida vujudga keladi. Inson zoti dunyoga kelganidan boshlab tabiat va jamiyat deb atalgan tashqi muhit bilan munosabatga kirishadi, dastlab bu munosabat onglanmagan, intuitiv, biologik –genetik tarzda, keyinroq esa anglab yetilgan, yuksak darajadagi ijtimoiy hodisa sifatida roy beradi. Estetik munosabat. Gap shundaki, estetik munosabatdan boshqa barcha munosabat turlari inson “aqlini taniganidan so’ng”, ya’ni go’daklik davridan o’tgandan keyin voqe bo’ladi. Masalan, go’dak hali uyat hissini bilmaydi, unda axloqiy munosabat hattoki ibtidoiy darajada ham shakllanmagan, xohlagan vaqtida, to’g’ri kelgan joyda tabiiy ehtiyojni qondiradi. Lekin u beshikda yotar ekan, tushib turgan ola-chanoq quyosh nuridan quvonadi, uni kuzatadi, u bilan oyanagisi keladi yoki beshikka osig’liq rangli oyinchoqdan zavqlanadi, g’adir- budur, shaklan qo’pol narsalarni emas, mayin duxobani yoki shunga o’xshash yumshoq, silliq narsalarni hush ko’radi, ularni siypalab zavqlanadi. Bularning bari estetik munosabatning insoniy mohiyat namoyon bo’luvchi hodisa sifatida ibtidodan mavjud ekanini ko’rsatadi. Shuningdek, qarab, umrining qolganini ko’proq to’shakda o’tkazayotgan kishi jisman zaifligi tufayli tashqi muhit bilan utilitar – empirik munosabatini davom ettira olmasligi mumkin, lekin u badiiy adabiyot o’qib, teletomosha ko’rib, musiqa eshitib zavqlanadi, ya’ni tashqi dunyoga estetik munosabatda bo’la biladi: inson moddiy boylik yaratishdan mahrum bo’lganpaytda ham estetik munosabat tufayli, to o’lguncha o’z

ma’naviyatini boyitish imkonini yo’qotmaydi. Estetik munosabatning qamrovligi, bir umrli ma’naviy hodisa sifatidagi ahamiyati ana shunda. Estetik ihtiyoj. Estetik anglash va shu asosdagi faoliyat jarayoninig ibtidosi estetik ehtiyojga borib taqladi. Estetik ehtiyoj inson hayotida roy beradigan barcha estetik hodisalarning asosi sifatida ham tabiiy – biologik, ham ijtimoiy – ma’naviy, mohiyatga ega; “go’zal nafs” , nafosatga tashnalik, insonda estetik hissiyotni qo’zg’atish xususiyatini saqlab qolgan holda, keyinchalik uning butun umri moboynida takomillashib boradi, estetik muhokama, estetik baho, estetik did va estetik idealning shakllanishiga xizmat qiladi. Har bir shaxsdagi madaniyatlilik darajasi, ma’naviy salohiyati uning estetik ehyitoji darajasi bilan o’lchanadi. U “go’zal nafs” sifatida boshqa ehtiyojdan talab etilayotgan obektdan moddiy – iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy va boshqa manfaatlar kutmasligi, beg’arazligi bilan ajralib turadi. Estetik ehtiyoj estetik hissiyot bilan uzviy, dialektik bog’liq; estetik ehtiyoj ko’pincha estetik hissiyotni uyg’otsa, ba’zan estetik hissiyot estetik ehtiyojni vujudga keltiradi. Masalan, siz “Mirzo Ulug’bek” spektaklini ko’rish xohishi – estetik ehtiyoj tufayli teatrga bordingiz; spektakl moboynida sizda estetik hissiyot – hayratlanish, zavqlanish, quvonish va boshqa tuyg’ular qo’zg’aldi. Spektakldan keyin esa u haqda mulohaza yuritishga, undagi ijobiy va salbiy qiyofalarni baholashga, qolaversa, yaqin kishilarga spektakl mazmunini o’z estetik nuqtayi nazaringizdan so’zlab berishga yoki Mirzo Ulug’bek suratini chizishga, unga atab she’r yozishga yoki u haqda insho yozishga ehtiyoj sezasiz. Demak, estetik ehtiyoj hissiyotni uyg’otsa, hissiyot yana estetikehtiyojni, muayyan estetik hodisani o’zgacha badiiy – estetik talqin qilish, unga ijodiy yondashish ehtiyojini tug’diradi. Zero, J. Lokk aytganidek, “ nimaiki tushunchada bor ekan, u bundan avval hissiyotda mavjud edi; agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi uzatilmas ekan, u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo’ladi” 4 . Demak, estetik anglash avvalo estetik hissiyot bo’lishini taqozo etadi. Estetik hissiyot. Ko’pincha adabiyotlarda esteik hissiyot “ estetik tuyg’u” so’zi birlik shaklida beriladi. Goh estetik kechinmaning, goh estetik hayajonning sinonimi tarzida talqin qilinadi. Bizningcha , bu unchalik tog’ri 4 Bichkov V.V. Estetika. Moskva. Gardariki. 2004. S. 7.

emas. Chunki hayajon ham, kechinma ham bitta tuyg’udan emas, tuyg’ular silsilasidan iborat bo’ladi, shu sababdan uni ko’plikda – hislar yoki hissiyot shaklida qo’llash maqsadga muvofiq. Estetik baho . Qadriyat va baho, yuzaki qaraganda, mohiyatan bir xil bo’lishi kerakdek tuyuladi. Aslida ular orasida o’ziga xos farq mavjud. To’g’ri, estetik qadriyat obektning subektga munosabatini anglatadi, obekt, odatda, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Lekin bu-muayyan go’zallik yoki ulug’vorlik hamma uchun ham, hamma vaqt ham bir xildagi go’zallik va ulug’vorlik bo’lib qolaveradi, degani emas. Chunki estetik baho subektning obektga munosabati, u obektning qadriyatini belgilaydigan xususiy mezon, bu xususiylik shaxsga, jamiyatga va zamonga tegishlidir. Shu jihatdan bir obekt-qadriyat har xil baholanishi va hatto muayyan vaqt mobaynida baholanmasligi mumkin. Shunday qilib, estetik baho shunday ma’naviy hodisaki, garchand qadriyat yaratmasa ham, qadriyatni idrok etish faqat u orqali amalga oshadi. Estetik did. Estetik did tushunchasining o’ziga xosligi shundaki, u bir tomondan, idrok, fahm, farosat kabi ildizi aqlga borib taqalsa, ikkinchidan, o’zining ehtiros, his-hayajon, subektiv baholash xususiyati bilan ulardan ajralib turadi. Shu sababli biz did haqida gapirganimizda odatda,estetik did deganda – insondagi go’zallik, ulug’vorlik, fojiaviylik singari estetik xususiyatlarni, umuman, nafosatni idrok etish qobiliyatini nazarda tutiladi. Masalan, osmonni qora bulut to’liq qoplab olganini ko’ra- bila turib, yomg’irpushsiz va soyabonsiz yulga chiqqan odamni fahmsiz, chang, loy poyafzalini yechmay, gilamni bosib, ichkariga kirgan odamni farosatsiz deb ataymiz, qalampirnusxa rangli koylak, jinsi shim va ayni paytda kirza etik kiyib, salla o’rab olgan odamni ko’rsak, uni didsiz deymiz. Birinchi hodisada biz tabiiy sharoitga moslashmay, o’ziga jabr qilayotgan kishini, ikkinchisida ham gigiyenik, ham axloqiy qonun-qoidalariga amal qilmay tarbiyasizligi tufayli uy egasini ranjitgan odamni, uchinchi hodisada kiyinishdagi uyg’unlikni tushunmagan, go’zallik bilan bachkana yaltiroqlikning farqiga bormagan kimsani ko’ramiz. Yoki, boshqacha qilib aytganda, biz ongning, birinchi hodisada- haqiqatga, keyingisida- ezgulikka, uchinchisida – go’zallikda munosabatini uchratamiz. Har uchala hodisaning asosida ham qobiliyat yotadi.

Zero, fahm-aqliy, farosat-axloqiy, did-estetik qobiliyatni yuzaga chiqaradi. Uchala qobiliyatning ham ibtidosi, tabiiy-tug’malikka borib taqalsa-da, ular o’zlarini asosan tarbiya, ijtimoiy munosabatlar orqali ro’yobga chiqaradi. Ayniqsa, estetik did murakkab tarbiya jarayonini taqozo etadi. Chunki u ham aqliy, ham axloqiy, ham hissiy tarbiya uyg’unlashgan umumiylikdan iboratdir. Estetik did har kimda har xil bo’lishini, unda subektiv mushohada kuchli ekanini bilasiz Buyuk ingliz faylasufi David Yum shundan kelib chiqib, did haqida bahslashmaydilar, ya’ni har kimning didi har xil degan fikrni ilgari surdi. 5 Lekin shunday estetik qadriyatlar borki, ular muayyan zamon, ijtimoiy hayot, umummilliy, umuminsoniy, madaniy daraja bilan shartlanadi. Ular idrok etilaganida bahslashish mumkin emas . Chunki, bunda bir ikki odamning yoki guruhning didi o’zgacharoq bo’lsa xususiylikka nisbatan maxsus e’tiborini qaratish shart emas: ularning fikri sukut saqlash yo’li bilan inkor etiladi. Chunki, yuz minglab yoki millionlab shaxslar va qator zamonlar tan olgan qadriyatni “bu menga yoqmaydi”, deyishga hech kimning ma’naviy haqqi yo’q, agar shunday deydiganlar topilsa, ularning didi, aytilganidek, e’tiborga noloyiq. Shuning uchun ham Kant o’zining o’zining did haqida bahslashish mumkin emas, degan mashhur qoidasini, o’ziga xos antinomiyasini o’rtaga tashlaydi. Kantning haqligini quyidagi misolda yaqqol ko’rish mumkin. Deylik , Eshmat chinnigulni, Toshmat esa atirgulni yaxshi ko’radi. Bu holatda ularning birortasini tanqid qilib bo’lmaydi, chunki har ikki did o’ziga xos subektiv kechinmalarga asoslansa – da, ularning umumiy obektiv ildizlari bor, ularga gullardagi go’zallikni ikki xil shaklda ko’radilar va bu holat tabiiy. Shu sabali har ikki did ham hurmatga, e’tiborga loyiq. Bordiyu Eshmat tovus va uning dumini , Toshmat esa echkiemar va uning dumini go’zal desa, Toshmatning fikri yo nom chiqarish uchun qilinayotgan oliftagarchilik yoki estetik didsizlik tarzida qabul qilinadi. Chuni insoniyat zamonlar moboynida tovusni – jannat qushi , go’zallik ramzi sifatida , echkiemarni esa xunuklik timsoli sifatida qabul qilib keladi: bu o’rinda did borasida bahslashish mumkin emas , zero, tovusning go’zalligi 5 Bichkov V.V. Estetika. Moskva. Gardariki. 2004. S. 11.

umubashariy “tasdiqdan o’tgan”. Shu sababli Toshmatning fikri tanqidiy rad etiladi uning “o’ziga xos”, “subektiv” qarashi hisobga olinmaydi. Shunday qilib, umumbashariy yoki umuminsoniy estetik qadriyat sifatida tan olingan estetik obektlar haqida bahslashmaydi , ular barcha rasmona did egalari tomonidan yuksak baholanadilar. Estetik ideal . Ideal deganda, biz odatda muayyan bir inson shaxsi yoki ijtimoiy – tarixiy hodisaning boshqalar tomonidan yuksak namuna , oliy maqsad hamda komillik tarzida qabul qilinishini nazarda tutamiz. U tasavvurdagi shaxs yoki jamiyatni real shaxslar va mavjud jamiyatdan yuqori qoyish, ya’ni ideallashtirish bilan bog’liq. Masalan, O’zbekistonni kelajagi buyuk davlat sifatida tasavvur etishimiz uning hozirgi reallikdan baland, namunaviy bo’lishini anglatadi. Ayni paytda ana shu yuksak namunaviylik har bir o’zini tanigan odam uchun oliy ijtimoiy maqsaddur. Yoki Navoiy shaxsini olib ko’raylik, u komil inson sifatida biz uchun ideal hisoblanadi. Bularni biz ijtimoiy ideallar sirasiga kiritamiz. Shuningdek, har bir inson o’zi intiladigan subektiv idealda ham mavjud bo’ladi, o’z idealini belgilab olmagan inson shaxs hisoblanmaydi. Zero, har biro dam ko’rib turganidan yorug’roq, musafforoq, yuksakroq narsaga intilishi shart, aks holda uning hayoti ma’nosiz kechadi, uning mavjudligi faqat biologik jonzodligi bilan chegaralanib qoladi. Mana, biz ma’lum ma’noda ijtimoiy ideal haqida tushunchaga ega bo’ldik. Endi estetik ideal nimada, uning ahamiyati nima degan savollarga javob topishga harakat qilamiz. Avvalo shuni aytish kerakki, estetik ideal inson, shaxs va jamiyatning estetik tajribasidan vujudga keladi. Inson dunyoni ana shu tajriba vositasida estetik estetik idrok etadi. Shu sababli estetik ideal go’zallik, ulug’vorlik mo’jizaviylik va boshqa estetik xususiyatlarni belgilovchi mezon sifatida yuzaga chiqadi. Inson ana shu idealga mos keladigan go’zallik yoki ulug’vorlikni tan oladi, mos kelmaydiganlarni va aksil estetik hodisa sifatida inkor etadi. Estetik ideal o’ziga mos go’zallik, ulug’vorlikni yoki mo’jizaviylikni ko’proq san’atdan topadi. Shu tufayli u doimo erkinlikni talab qiladi. Avvalo san’at asari orqali san’atkor voqelikni o’z ideali prizmasidan o’tkazib tasvirlaydi,

boshqacharoq aytganda, o’z ideallarini san’at vositasida moddiylashtiradi: binoga, haykalga, romanga, spektaklga, rasmga, badiiy asarga va boshqa ma’naviy hodisalarga aylantiradi: san’atkor erkin harakat qiladi. Biz esa o’z ideallarimizni ulardagi obrazlar orqali tanlaymiz, ularni o’zimiz uchun ma’lum muddatga yoki bir umrga namuna qilib belgilaymiz, bu holatdagi xatti – harakatimiz ham erkinlik orqali roy beradi. Ya’ni, san’at har bir insonni individual o’ziga xosligini hisobga olgan holda, uning o’z estetik estetik idealini obrazlar vositasida shakllantiradi. Estetik idealning ana shu shakllanish jarayoni murakkab: uzoq muddatni , hissiy – intelektual qudratni, tanlov imkoniyatni beradigan muayyan shart – sharoitni, erkin jamiyatni taqozo etadi; ana o’shanda shaxs uchun to’g’ri ruhiy yo’llanma vujudga keladi. Qisqa qilib aytganda, estetik idealning shakllanishida go’zallik, ulug’vorlik, hayoliylik, mo’jizaviylik, uyg’unlik singari xususiyatlar asos vazifasini o’taydi. Ayni paytda u fojiaviylik va kulgulilik tushunchalrida ham o’zini namoyon etadi, Xunuklik va tubanlik kabi hodisalarni baholashda ishtirok etadi Estetik faoliyat va uning turlari. Ma’lumki, mehnat insonning maqsadga muvofiq tarzda aql yoki kuch vositasida amalga oshiriladigan faoliyati. Ibtidoiy davrlarda mehnat asosan majburiylik tabiatiga ega bo’lgan: Qadimgi odam qorin toydirish uchun ko’p va og’ir mehnat qilgani bizga yaxshi ma’lum. Keyinchalik ish qurollarining takomillashuvi, yangidan yangi ishlab chiqarish vositalarining olib keldi. Fan-texnika taraqqiy topgan hozirgi davrda odamlar asosan muayyan kasbiy tayyorgarlikdan keyin mehnat faoliyatini boshlaydilar. Bu mehnatning san’at bilan bilvosita bog’liqligi, ularning bevosita aloqadorligi ham mavjud. San’tkorning mehnati bunga yaqqol misol bo’la oladi. M., Shukur Burxon ijro etgan “Shoh Edip” spektaklidagi Edip roli buyuk aktyorning ulkan is’tedodi bilan birga juda katta mehnatining ham mahsulidir. Hozirgi paytda kundalik hayotimizda “shaharsozlik” va “obodonlashtirish” degan so’zlar tez-tez tilga olinmoqda. Agar uning Sho’rolar davridagi tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, me’moriy majmualarning umumiy ko’rinishi, ularning eksterer (tashqi) va interer (ichki)bezagidagi bir xillik shaharning badiiy-estetik qiyofasiga salbiy ta’sir etganligini sezishimiz mumkin. Xususan, aholi uchun

qurilgan turar joylarning bir xil shaklda bo’lganligi shundan dalolat beradi. Mazkur binolar avvalo, xalqning mentalitetiga hurmatsizlik qilgan holda tartibsiz, noqulay hududda bunyod etilganligi, aksariyatining qurilishida tabiiy muhit, milliy xususiyatlarni hisobga olinmaganligi natijasida shahar ko’rkining buzib turar edi. Endilikda, mustaqillik sharofati tufayli mamlakatimizda shaharsozlik sohasiga katta e’tibor qaratildi va bu borada ulkan bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Ana shulardan xulosa qilgan holda shahar o’z ko’rki va go’zalligi quyidagi estetik xususiyatlar orqali namoyon etadi, degan fikrga kelish mumkin: shaharda qadimiy me’moriy obidalarning saqlanganligi va uning ko’rki; binolarning aholi turmush tarzi uchun qulayligi va mos kelishi; shaharda bunyod etilgan binolar, yo’llar xalq manfaati bilan muvofiqligi; shaharning geografik jihatdan joylashuvi-suv va havosining musaffoligi, tabiiy manzaralarga boyligi. Inson hayoti, faoliyati nafaqat tabiiy ehtiyojlarga, balki o’zi tomonidan yaratilgan narsalar olamiga ham bog’liq. Inson o’zini qurshab turgan olamning qanday bo’lishini ko’p hollarda o’zi belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamonaviy amaliyotning muhim ko’rinishi hisoblangan narsalar olamini badiiy loyihalash masalasi yotadi. Fan-texnikaning taraqqiy yetib borishi natijasida badiiy loyihalash ham takomillashib boradi. Dastlabki yaratilgan texnika vositalarini kishilar go’zallik olamiga mutlaqo begona bo’lgan hodisa sifatida idrok etishgan edi. Keyinchalik loyihachilar tomonidan texnikaga nisbatan badiiy yondashuv natijasida u o’zining avvalgi dag’al, qo’pol, noqulay, insonni cho’chitadigan ko’rinishini yo’qotdi. Endilikda texnika o’zining bejitimligi, qulayligi, jozibasi bilan “insoniylana”boshladi. Mazkur holatning rivojlanib borishi bilan birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham shakllanib bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati,uning ishlash jarayoni ko’zda tutilgan bo’lsa, ikkinchidan, uning tashqi ko’rinishiga e’tibor qaratildi. Keyinchalik mazkur ikki munosabatning uyg’un faoliyati natijasida mashinalashgan ishlab chiqarishning “insoniylashgan” yangi uchinchi olami-dizayn yuzaga keldi. Y uqorida k о ‘rib о ‘tganlarimizdan shu narsa ma’lum b о ‘ladiki, bugungi kun estetika fani oldida ulkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarolik

jamiyatining a’zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak nafis did egasi b о ‘lmog‘i lozim. Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika estetikasining ahamiyati katta. Bulardan tashqari, ayniqsa yoshlarning nafosat tarbiyasiga alohida e’tibor berish–zamonning dolzarb talabi b о ‘lib qarmoqda. Shu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta’limning ijtimoiylashuvi – ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab q о ‘yilgani bejiz emas. 3.Qadimgi dunyo estetik tafakkur taraqqiyoti. Somir. Somir insoniyat tarixidagi hozirgacha bizga ma’lum b о ‘lgan ilk qudratli davlat b о ‘lgan. Shubhasizki, miloddan avvalgi IV ming yillikda bu davlatning qudrati uning madaniyatida, fuqarolarining badiiy estetik darajasida hamda faoliyatida namoyon b о ‘lgan. Somirliklar birinchi b о ‘lib yozuvni kashf etdilar va giltaxtachalarga qamish qalamlar bilan ilk rivoyat va ilk nasihatlarni yozib qoldirdilar. Shuni alohida ta’kidlash joizki, hech bir qadimgi madaniyatdan bizning davrimizgacha bu qadar k о ‘p sonli yozma hujjatlar yetib kelgan emas. Qadimgi Somir tasviriy san’ati asosan muhrlar, idish–tovoqlardagi rasmlar va releflardagi tasvirlardan iborat. Bular orasidagi eng qadimiysi va bizgacha k о ‘p miqdorda yetib kelgani muhrlardir. Ilk sulolalar davridayoq Somirda tosh о ‘ymakorligining badiiy–estetik tamoyillari ishlab chiqilgan va mustahkamlangan, sayqal berish texnikasi mukammallasha boshlagan. Shuning uchun ularga faqat moddiy madaniyat namunalari emas, balki san’at yodgorliklari sifatida ham qarash maqsadga muvofiq. Zero ularda g о ‘zallik va xunuklik, ulug‘vorlik va tubunlik xayolilik va m о ‘jizaviylik haqidagi dastlabki tasavvurlarni ilg‘ash qiyin emas. Somirliklarning falsafiy–estetik qarashlariga kelsak, ularda falsafiy- kosmologik yoxud ilohiyotga, yoxud estetikaga bag‘ishlangan risolalar qabilidagi maxsus adabiy shakllar b о ‘lgan emas. Bunday qarashlarni (albatta ibtidoiy holda) bizgacha t о ‘liq yoki qisman yetib kelgan asotirlarda uchratish mumkin.

Somirliklarda va umuman, estetik tafakkurning kelib chiqishi asotirnomaga (mifologiyaga) borib taqaladi. 6 Bobilon. Bobilon s о ‘z san’atida «Enuma elish» («Osmonda qachonki...») dostoni, Agushayya, Gilgamesh, Adan, Etana, «Ishtarning qa’rga tushishi» haqidagi epik dostonlar, «Iztirobda qolgan haqg о ‘y», «X о ‘jayinning qul bilan suhbati» singari diniy–falsafiy dostonlar muhim ahamiyatga ega. Ularning hammasidagi asosiy g‘oya – hayot va mamot о ‘rtasidagi kurashdan iborat. «X о ‘jayinning qul bilan suhbati», «Tushkunlik haqidagi suhbat» deb atalgan dostonlar ular orasida kulgililik tabiatiga ega ekanligi bilan alohida ajralib turadi. Unda x о ‘jayinning har bir buyrug‘i oqil ekanini maqollar va matallar bilan asoslashga intilgan qul oqil, quv xizmatkor obrazi tasvirlangan. Bu suhbat– aytishuv deyarli oxirigacha kulgililik bilan y о ‘g‘rilgan. Faqat uning nihoyasidagina hayot joniga tekkan x о ‘jayin «Endi nima yaxshi?» deb s о ‘raganida qul: «B о ‘ynimni mening sindirmoq va b о ‘yningni sening sindirmoq va daryoga tashlamoq, ana bu yaxshi. Kim shuncha balandki, osmonga yetsa, kim shuncha ulkanki, yerni t о ‘ldirsa!», — deydi. G‘azablangan x о ‘jasi qulga о ‘ldiraman, deb d о ‘q uradi. Doston–suhbatda s о ‘nggi s о ‘z qulga beriladi va u: «Unda mening x о ‘jam mendan uch kun ortiq yashasin», deb о ‘zini qutqaradi. Misr. Estetik tafakkur taraqqiyotiga Qadimgi Misr madaniyati juda katta hissa q о ‘shgan. Barcha qadimgi xalqlar qatori misrliklar ham g о ‘zallikni hayotda deb bilganlar va uni foydalilik mezoni bilan о ‘lchaganlar. Chunonchi, quyosh ma’budi Atonga (milodgacha XY asr) bag‘ishlangan alqovlardan birida shunday deyiladi; Sening g о ‘zalliging о ‘zi hayotdir, Umr bag‘ishlaydi har bir yurakka. 6 Umarov E. Estetika. Toshkent: О ‘zbekiston. 1995. B. 13-20.

Ma’lumki, Nil daryosi qadimgi Misr farovonligining asosi b о ‘lgan. Farovonlik esa, ular fikricha, g о ‘zallikdir. Shuning uchun misrliklar Nilni ilohiy daryo sifatida talqin etadilar. Qadimgi Misr san’atining juda k о ‘p turlari ana shu manfaatli g о ‘zallik asosida vujudga kelgan. Chunonchi, ma’budlar uchun qurilgan ibodatxonalar, ma’budlarning va о ‘limidan keyin ma’budga aylangan fir’avnlarning haykallari ulardan shafqat, m о ‘l–hosil, rizqu–r о ‘z s о ‘rash maqsadida bunyod etilgan b о ‘lsa, xalq amaliy san’ati buyumlari esa kundalik hayotni g о ‘zallashtirish uchun xizmat qilgan. Qadimgi Misr madaniyati taraqqiyotida faqat estetik g‘oyalargina emas, balki estetika mezonlari ham muhim о ‘rin egallaganligi shubhasiz. Bu qonun-qoidalar yig‘indisini ma’lum ma’noda estetika risolalari deb atash mumkin. Afsuski, ular bizgacha yetib kelmagan. “Avesto ”. Bundan 3 ming yil avval qadimgi Xorazmda Spitoma urug‘idan dunyoga kelgan Zardusht «Avesto» gotlarini badiha y о ‘li bilan omma orasida q о ‘shiq qilib aytgan. Bu turkum she’rlar – «got»larda о ‘sha hayotiy lavhalar о ‘z aksini topgan. «Got» s о ‘zi aslida «goh» ya’ni «kuy», «q о ‘shiq» degan ma’noni anglatadi. Bu s о ‘z mumtoz musiqa merosimizda «Dugoh», «Segoh», «Chorgoh» kabi atamalar tarkibida saqlanib qolgan. Qadimgi «Avesto»dan bizgacha yetib kelgan qismlar «Yasna», «Vedevdat», «Yasht», «Visparat» kitoblaridir. Zard о ‘sht ijod qilgan gotlardan 17 tasi «Yasna» kitobiga kirgan. Ayrim parchalar yashtlar ichida ham uchraydi. Aynan ana shu gotlar orasida qadimgi turonliklar va eronliklarda estetik tasavvurlarning qanday shakllanganligini k о ‘rish mumkin. Gotlarda g о ‘zallik haqidagi tasavvur ilohiy nuqtai nazardan adllikka, mezoniylikka, mutanosiblikka, ya’ni uyg‘unlik tushunchasining ilk ibtidoiy k о ‘rinishlariga borib taqaladi. Zardusht gotlarda о ‘z ilohi Ahura Mazdani sharaflagani va bu sharaflash «mezonsiz emas, balki mezoniy s о ‘zlar bilan» amalga oshuvini alohida ta’kidlaydi. S о ‘zni muqaddaslashtirish avvalo, «Got»lar shaklida badiiylashgan s о ‘zni e’tiqod ramzi sifatida talqin etish qadimgi Eron va Turon xalqlari madaniyatida, ma’naviyatida muhim rol о ‘ynay boshlaydi. Shuningdek, «Avesto»da ham boshqa

yuksak madaniyat sohibi b о ‘lgan qadimgi Sharq mintaqalaridagi an’anaviy estetik tushuncha b о ‘lmish nur alohida о ‘rin egallaydi. Unda quyosh, oy, yulduzlar nuri insonning ichki axloqiy qiyosi bilan q о ‘shilib ketgandek tuyuladi, nur nafosati о ‘zining yuksak darajasiga k о ‘tariladi. Me’morlik sohasida Qadimgi Somir san’atining ajralib turuvchi jihati nimada? Nima uchun Qadimgi Misr haykallari badiiy ijodning noyob namunasi hisoblanadi? “Avesto”da s о ‘zning alohida о ‘rini tutishini estetik mohiyati nimada? «Avesto»da fikr – s о ‘z – a’mol uchligi yaxlitlikni tashkil etadi va bu yaxlitlikda s о ‘z alohida о ‘rin egallaydi. Zardusht uchun Ahura Mazdani chiroyli s о ‘zlar bilan ifodalash yovuz s о ‘zlarni yanchish, ya’ni ezgulik vositasida yovuzlikni yanchish demakdir. Gotlarda «g о ‘zallik», «k о ‘rkamlik», «chiroylilik», «ulug‘», «ulug‘vor», «viqor» singari s о ‘zlar alohida tilga olinmasa–da, ular haqiqat, ezgulik, yaxshilik shaklida ifodalanadi. Yashtlarda ular t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri q о ‘llaniladi. Suv va hosildorlik ilohi Amudaryo Ma’budasi Ardvisura–Anaxita madhiga bag‘ishlangan «Ardvisura–yasht»da shunday misralarni uchratish mumkin: G о ‘zalligi, ulug‘ligi haqqi–hurmati Tinglaguvchi duo bilan sharaflagumdir Arta qutlug‘lagan Ardvisurani. 7 Hindiston. «Veda»–muqaddas bilim, «Rigveda»–alqovlar vedasi demakdir. «Rigveda» о ‘sha davr kishisining о ‘zi va atrof muhit: ma’budlar, iblislar, devlar, fazo, ijtimoiy turmush axloqiy va estetik qadriyatlar haqidagi bilimlarni о ‘z ichiga oladi. Buning ustiga «Rigveda» tili keyingi davrda sanskritda yozilgan she’rlar va mumtoz eposlar tilidan k о ‘ra, «Avesto» tiliga yaqin. «Rigveda»dagi qator mifologik personajlarning «Avesto»da mavjudligini ham aytib о ‘tish lozim: nomlar о ‘xshashligidan tortib, syujetlar о ‘xshashligigacha uchratish mumkin. Bundan tashqari, har ikki diniy tizimda sig‘inish obyekti umumiy: «Rigveda»da ham, 7 Avesto. Toshkent. “Sharq”. 2000.

«Avesto»da ham olovga sig‘inish e’tiqodiy asos sifatida namoyon b о ‘ladi. Bunday о ‘xshashliklar juda k о ‘p. «Rigveda»da s о ‘zning ahamiyati alohida о ‘rin tutadi. Ma’budlarni e’zozlashda s о ‘z ibodat va qurbonliqdan kam hisoblangan emas. S о ‘z poklovchi, muqaddas omil hisoblangan, «Rigveda»da u ma’buda Voch («voc»–«s о ‘z», «nutq» degani) timsolida jonlantirilgan. «Rigveda»da oriylar jamiyatidagi shoir ilohiy karomatga dahldor, ma’budlar alqagan donishmand tarzida namoyon b о ‘ladi. Shoir ma’buddan ana shu karomatli onlarni baxshida etishni s о ‘raydi. Donishmandlik, bu bir zum namoyon b о ‘luvchi manzara. Unga erishishning usuli – k о ‘rishdir. Shoir ichki nigoh, savqi tabiiy bilan, uning haqiqatning ilohiy manzarasini haqiqat nogoh yoritib yuboradigan nuri orqali k о ‘radi. Bir manzara о ‘rnini ikkinchisi egallaydi va bu manzara–karomatlar almashinuvi zaminida dhi deb nomlangan vedaga xos dunyoni bilish yotadi. Dhi– «fikr, tasavvur, qarash, tushuncha; intuitsiya (fahm), bilish, aql; bilim, san’at, ibodat», shuningdek, «k о ‘z о ‘ngiga keltirish, fikrlash» ma’nolariga uyqash. Shoir dhira–«dhi» egasi, donishmand, iste’dod egasi» deb atalgan. Shoirlar ma’budlardan dhi ato etishlarini s о ‘raganlar. Dhi tufayli shoirlar ma’budlar odamlar orasidagi vositachiga aylanganlar. Zero shoir–«doimo ma’budlar olami bilan uchrashuv» timsolidir. Ma’budlar olami esa mutloq g о ‘zallik maskani Vedalardagi tasavvurga k о ‘ra, shoirlar о ‘zlari yangi manzaralar yaratmaydilar, balki oddiy bandalar k о ‘rolmaydigan ma’budlar dunyosiga tegishli manzaralarni s о ‘zga aylantiradilar. Bunda ilhomning о ‘rni muhim: ilhomgina shoirga Ilohiy S о ‘z ustidan hukmronlik qilish imkonini beradi. Shu bois shoirning muvaffaqiyati Voch bilan bog‘liq. Voch deydi: «Kimni suysam о ‘shani–qudratli, о ‘shani–brahman, о ‘shani–rishi, о ‘shani–donishmand qilaman. Zero shoir–baxshining «S о ‘z bilan k о ‘rmoqchiman iloh Agni siyratini», deyishi bejiz emas. «Rigveda»– she’riy matn . Uning she’riy о ‘lchovi hijolarning muayyan soniga asoslangan. Ayni paytda uzun va qisqa hijolar farqlanadi. «Rigveda»da 1028 sharqiya–alqovlar mavjud. Uzoq zamonlardan buyon Hindistonda bu sharqiyalar musiqa j о ‘rligida ijro etilishi odat tusiga kirgan. Chunonchi, «Samoveda» – butunasicha musiqaga solingan «Rigveda» sharqiyalaridan iborat.

«Avesto»dagi kabi «Rigveda»da ham “Nur estetikasi” alohida о ‘rin tutadi. Juda k о ‘p sharqiya-alqovlar muqaddas olov ma’budi Agniga bag‘ishlangan. Qadimiy yodgorlikning birinchi alqovi–sharqiyasidayoq Agni «shoirona zakiy, haqiqiy charaqlagan sharaf sohibi» deb ta’riflanadi. Agniga nisbatan «g о ‘zal yoqilgan», «g о ‘zal qiyofali» «charaqlagan» singari sifatlashlar q о ‘llaniladi; g о ‘zallik haqidagi tasavvur nur bilan bog‘liq tarzda namoyon b о ‘ladi. G о ‘zallik «suvga t о ‘la bodiyadek ezgulik t о ‘la» ma’bud Indrning ham asosiy sifati tarzida talqin etiladi; uni sharqiyalardan birida «qudratning g о ‘zal harakat qiluvchi о ‘g‘li», deyilsa, boshqa birida u: Seni, ey g о ‘zal qiyofa sohibi Madh etmoq istaymiz, ey sahiy, — deb ulug‘lanadi. Xitoy. Miloddan avvalgi YII asrdan milodning Y asrigacha b о ‘lgan davrda Xitoyda, garchand estetik tafakkur mustaqil fan maqomiga ega b о ‘lmasa-da, lekin asosiy falsafiy-estetik tushunchalar shakllangan edi. Biroq, dastlabki nafosatga doir tasavvurlar, g‘oyalar, tushunchalar bundan ancha avval «Shuszin» («Tarixlar kitobi» – miloddan avvalgi XII asr), «Shitszin («Q о ‘shiqlar kitobi» – miloddan avvalgi XI–YI asrlar), «Itszi» (« О ‘zgarishlar kitobi» – miloddan avvalgi YIII–YII asrlar) deb nomlangan yodgorliklarida uchraydi. Ularni eng avvalo, mazkur kitoblardan joy olgan asotirlar–miflarda va she’riy eposlarda k о ‘rish mumkin. Daochilikning («dao»–y о ‘l degani) asoschisi Laoszi (miloddan avvalgi YI–Y asrlar) fikriga k о ‘ra, uyg‘unlik (xe) «tinchlik», «kelishuv», «yumshoqlik», «kelishtirish» ma’nolarini anglatadi. «Meyor» s о ‘zini esa u yetarlilik ma’nosida q о ‘llaydi. Chjuans (IY–III asrlar) uyg‘unlikning ta’sir doirasini Laosziga nisbatan kengaytiradi; u nafaqat ibtidoni vujudga keltiruvchi hodisa, balki butun kosmosning asosidir; u olamning bir butun yaxlitligini tashkil etgan unsurlar va qismlarning j о ‘r b о ‘lib chiqargan ohangdor tovushi tarzida tushuniladi. Bu anglash Chjuanda badiiy shaklda ifodalanadi: koinotni u har bir parchasi alohida ohang chiqaruvchi va birgalikda hamroz kuyni tashkil etuvchi nayga о ‘xshatadi. Q о ‘shiq va musiqada Konfusiy hammadan avval ezgu fikrlilikni qadrlaydi. Q о ‘shiqchilar haqida, «ularning fikrida kufr y о ‘q», deydi. Musiqa t о ‘g‘risida ham shunaqa mulohazalar bildiradi. Venvan musiqasini «g о ‘zal va ezgu» deb ataydi.

Hamma narsada, xususan, musiqa va q о ‘shiqda u m о ‘tadillikni yoqlaydi. «G о ‘zal» (mey) atamasi Konfusiy tomonidan «ezgu» (shan) s о ‘zining sinonimi tarzida q о ‘llaniladi. Qadimgi dunyoning mumtoz nafosatshunosligi. Qadimgi yunon mumtoz falsafasi haqida gap ketganda k о ‘pgina adabiyotlarda uni g о ‘yo Yunonistonda о ‘z– о ‘zidan paydo b о ‘lib qolgan aqliy yuksaklik, ya’ni, yunonlarning (ovr о ‘paliklarning) boshqa irqlarga nisbatan buyukligidan dalolat beruvchi hodisa sifatida talqin etiladi. Lekin, aslida qadimgi Yunoniston fani va madaniyati Eron, Bobilon, qadimgi Misr va qadimgi Hindiston singari Sharq mamlakatlari erishgan yutuqlardan foydalanib, shu darajaga k о ‘tarildi. Qadimgi Sharq yunonlar uchun ulkan maktab vazifasini о ‘tadi. Chunonchi, Fales, Pifagor, Demokrit, Heraklit, Suqrot, Aflotun singari allomalar ana shu maktab ta’limotidan bahramand b о ‘lib, buyuklikka erishganlar. Buning isbotini deyarli barcha qadimgi manbalarda, xususan, yunonlardan qolgan falsafiy, adabiy, va tarixiy manbalarda k о ‘rish mumkin. Suqrot (miloddan avvalgi 469–399 yillar). U jahon falsafasida birinchi b о ‘lib antropologik yondoshuvga asos solgan mutafakkir, ungacha falsafaga faqat kosmologik yondoshuv hukmron edi. U diqqatni kosmos–fazoga emas, balki insonga qaratdi, insonni amaliy xatti–harakati, axloqiyligi nuqtai nazaridan о ‘rganishga kirishdi. Suqrot axloqshunoslik va estetikaning, axloq va g о ‘zallikning uzviy aloqasini ta’kidlab k о ‘rsatadi. Uning ideali–ma’nan va jisman g о ‘zal inson. U insonni san’atning asosiy obyekti sifatida olib qaraydi, san’atning estetik va axloqiy me’zonlari masalasini о ‘rtaga tashlaydi hamda shular orqali ijodiy jarayonni ochib berishga urinadi. San’at, Suqrotning fikriga k о ‘ra, taqlid orqali hayotni in’ikos ettirishdir. Lekin bunday taqlid aslo nusxa k о ‘chirish emas. Haykaltarosh Pirrasiy bilan suhbatida mutafakkir, san’atkor insonni, tabiatni, voqelikni umumlashtirish orqali qaytadan jonlantiradi. Haykal ham, ya’ni, tosh ham, boshqa san’at turlaridagi kabi «qalbning holatini», insonning ruhiy–ma’naviy qiyofasini aks ettirishi kerak. Axloqiy idealargina in’ikos etilishga loyiq.

Aflotun (milodgacha 427–347). Uning estetika borasidagi fikr–mulohazalari asosan «Ion», «Fedr», «Bazm», «Qonunlar», «Davlat» singari asarlarida о ‘z ifodasini topgan. Arastu (milodgacha 384–322). Uning asosan «Xitoba» («Ritorika»), «Siyosat», ayniqsa «She’riyat san’ati» («Poetika») asarlarida estetika muammolari о ‘rtaga tashlangan. Arastu g о ‘zallik masalasini о ‘z tadqiqotlari markaziga q о ‘yadi. U g о ‘zallikni tartib, mutanosiblik va aniqlikda k о ‘radi. G о ‘zallikning nisbatan yuksak ifodasi esa, tirik jonzotlarda, ayniqsa, insonda namoyon b о ‘ladi. G о ‘zallikning yana bir belgisi, Arastu fikriga k о ‘ra, miqdorning cheklanganligi. «Jonsiz narsalar kabi jonli mavjudotlar ham hajman oson ilg‘ab olinadigan b о ‘lishlari kerak, deydi faylasuf – Shunga о ‘xshash fabula ham oson esda qoladigan ch о ‘ziqlikka ega b о ‘lishi shart». G о ‘zallikning eng muhim belgisini esa, Arastu uzviy yaxlitlik deb ataydi. Uning talqiniga k о ‘ra, yaxlitlik ibtido, markaz va intihodan iborat b о ‘ladi. Arastugacha g о ‘zallik va ezgulik aynanlashtirilar edi. Arastu esa birinchi b о ‘lib ularni farqlaydi; ezgulik faqat harakat orqali, g о ‘zallik harakatsiz ham voqe b о ‘ladi, degan fikrni о ‘rtaga tashlaydi. 8 Tit Lukretsiy Kar (milodgacha 99–55 yillar). U о ‘zining «Narsalarning tabiati» asarida san’atning kelib chiqishini tabiatga taqlid deb izohlaydi. YA’ni, san’at insonlarning real ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Uning nazdida san’at faqat lazzat, orom bermaydi, balki, foydalilik xususiyatiga ham ega: u narsalarning tabiati haqida bilim beradi. Horatsiy. Qadimgi Rumo shoiri Horatsiy esa estetika borasidagi о ‘z qarashlarini «Pizonlarga maktub» yoki keyinchalik «She’riyat san’ati» deb atalgan asarida bayon etadi. U ham Lukretsiy Kar asari kabi she’riy shaklda yozilgan. U meyoriy tabiatga ega. Shoir uchun muallif izchillik, yaxlitlik, birlik, qamrovlilik kerakligini ta’kidlaydi. Asarda mazmun hal qiluvchi ahamiyatga molik deb hisoblanadi. Horatsiy shoirdan, avvalo, falsafiy bilim egasi b о ‘lishni, ikkinchidan, samimiyatni talab qiladi. Bundan tashqari Horatsiy she’riyatning xil va turlariga ta’rif beradi, asosiy diqqatni bunda u fojiaga (tragediyaga) qaratadi. Rangtasvirni 8 Arastu. Poetika. Axloqi Kabir. /M.Mahmudov tarjimasi. -Toshkent. Yangi asr avlod. 2007.

she’riyat bilan k о ‘p jihatdan о ‘xshashligini alohida ta’kidlab о ‘tadi. Har qanday nomutanosiblikni, soxtalikni qoralaydi, buni g о ‘zallikning buzilishi deb aytaydi. Qadimgi Rumo estetikasini, muayyan yutuqlariga qaramay, Arastu darajasidan yuqori k о ‘tarila olmadi, ular qadimgi yunon mutafakkirlariga taqlidiy yondashuvdan nariga о ‘ta olmadi. 4. О ‘rta asrlarda Sharq va G‘arb estetikasining asosiy xususiyatlari. Antik dunyo mumtoz estetikasi y о ‘nalishlari va g‘oyalarini О ‘rta asrlar Musulmon Sharqi mutafakkirlari davom ettirdilar. Ular qadimgi Yunon faylasuflari va olimlari asarlarini sharhladilar, tanqidiy о ‘rgandilar, tarjima qildilar. Arastuni esa ular «Birinchi muallim» deb atadilar. Shu о ‘rinda tabiiy savol tug‘iladi: nima uchun ajdodlarimiz о ‘zimizning Sharqqa, deylik, qadimgi Xitoyga emas, Ovr о ‘paga– yunonlarga murojaat qildilar? Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn О ‘zluq ibn Tarxon Forobiy (873–950). Arastudan keyingi ustoz «Muallimi soniy» – «Ikkinchi muallim» nomini olgan buyuk faylasuf. Uning qarashlarida ezgulik bilan g о ‘zallik ma’lum ma’noda aynanlashtiriladi, biri ikkinchisida yashovchi hodisalar sifatida talqin etiladi. Shuning uchun uning asarlarida «G о ‘zal xatti–harakatlar», «G о ‘zal qilmishlar» degan iboralarni uchratish mumkin. G о ‘zallikka yetishishni u falsafa tufayli r о ‘y beradi, deb hisoblaydi. Har bir narsa hodisaning g о ‘zalligi uning о ‘z borlig‘ini t о ‘la namoyon etishi va mukammallikka erishuvi bilan bog‘liq. Alloma faylasuf insonda ikki xil g о ‘zallikni farqlaydi–ichki va tashqi. U ichki g о ‘zallikni yuqori q о ‘yadi va bu «Boyning boyligini bezab, kambag‘alning kambag‘alligini yashiradigan» g о ‘zallikni « adab » deb ataydi. Bunday g о ‘zallik yuksak axloqiy xatti–harakatlar va insoniy komillikda о ‘zini namoyon etadi. Tashqi g о ‘zallikka kelganda, faylasuf tabiiy g о ‘zallikni har qanday bezanish, yasanishlardan yuqori q о ‘yadi. Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sino (980–1037 ). U Forobiy qarashlarini davom ettirib, musiqadan olinadigan lazzat musiqiy uyg‘unlikning makonda yoyilishidan, pardalarning navbatma–navbat kelishidan deb biladi. Musiqada gap tovushining о ‘zida emasligini, balki uni qanday chiqarish muhim ekanini aytadi, ya’ni bizda yoqimli yoki yoqimsiz sezgini tovushning о ‘zi emas, balki uni paydo

qilish usuli uyg‘otadi. Musiqaning kelib chiqishini esa inson nutqining boyligi bilan bog‘laydi: xushomad qilayotganda ovoz pasayadi, mag‘rur s о ‘zlayotganda qat’iy jaranglaydi va h. k. Musiqa inson kayfiyatiga taqliddir, deydi Ibn Sino. Shuningdek, alloma g о ‘zallik borasida ham Forobiy izidan boradi. Uning fikriga k о ‘ra, jismoniy g о ‘zallik bevosita qalb g о ‘zalligi bilan belgilanadi. «Ishq risolasi» asarida muhabbatning asosida g о ‘zallik yotishini «aslida muhabbat – g о ‘zallikni ma’qullashdir», degan fikr bilan ifodalaydi. О ‘rta asrlar nafosatshunosligida Ibn Sinoning «She’r san’ati» asari о ‘ziga xos о ‘rin egallaydi. Unda qomusiy alloma, Arastu «Poetika»sini sharhlar ekan, о ‘ziga xos yangiliklar kiritadi va she’rning keyinchalik mashhur b о ‘lib ketgan mana bu qoidasini keltiradi: «She’r deb – obrazli s о ‘zlardan iborat b о ‘lgan ritmli, bir–biriga muvofiq iboralardan tarkib topgan hamda misralar bir–biriga teng, vaznlari qaytariladigan, oxirgi tovushlari bir–biriga о ‘xshash satrlarga aytiladi». Uning fikriga k о ‘ra, she’r taqlidiy fikr natijasi о ‘laroq uch xil y о ‘l bilan yuzaga keladi. Birinchisi lahn – uyg‘unlik, undan keyin kalom – s о ‘z keladi (bunda albatta timsolli–obrazli s о ‘z nazarda tutiladi). Uchinchisi vazn. Mana shu uch y о ‘lning bir-birga mos kelishi natijasida she’r paydo b о ‘ladi. Y о ‘qsa k о ‘ngildagidek she’r yaratish mumkin emas. Shuningdek, Ibn Sino о ‘z risolasida, yunon she’riyati bilan arab she’riyatini solishtirib, she’riyatning vazifasi haqida fikr yuritadi va bu boradagi yunonlardagi ba’zi ustunliklarga ishora qiladi. Uning aytishicha, yunonlar she’riyatda fe’l- atvorga qarab taqlid ishlatishni k о ‘zlaganlar. Arablar esa, ikki vajdan she’r yozganlar. Bir tomondan, ular she’r orqali odamlar ruhiga ta’sir etmoqchi b о ‘lganlar. Zero she’r idrok etuvchida hayajonli hissiyot, t о ‘lqinlanish uyg‘otishi shubhasizdir. She’r yozishning ikkinchi sababi– odamlarning taajubga solish b о ‘lgan. Arablar har bir narsaga tashbeh ishlataverganlar, ular bu tashbehlari bilan odamlarni hayratga solishni maqsad qilib q о ‘yganlar. Yunonlar esa she’r vositasida odamlar fe’l–atvoriga ta’sir etishni, yo b о ‘lmasa, she’r orqali odamlarni о ‘zlari k о ‘zlagan xatti–harakatlaridan tiymoqchi b о ‘lganlar. Bu bilan u yunonlar she’rni axloqiy–estetik tarbiya vositasi sifatida olib qaraganlar, arablar esa she’rda k о ‘proq shaxsiy g о ‘zallikka e’tibor qilganlar, demoqchi.

Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G‘azzoliy (1058–1111 ), О ‘rta asrlar musulmon Sharqi nafosatshunosligida mashshoiyy о ‘nlik y о ‘nalishi bilan birga tasavvufiy y о ‘nalish ham vujudga keldi. Uning buyuk vakili tasavvuf falsafasi asoschisi tengi kam ilohiyotchi Imom G‘azzoliydir. Uning «Ihyo ulum ad din» («Din haqidagi ilmlarning tirilishi») va «Kimyoi saodat» asarlarida estetikaka keng о ‘rin berilgan. G‘azzoliy ularda g о ‘zallik tushunchasiga alohida t о ‘htaladi, manfaatsiz g о ‘zallik, oltinchi sezgi vositasida his etiladigan g о ‘zallik haqida о ‘ziga xos nazariyalarni о ‘rtaga tashlaydi. Bularning hammasi muhabbat tushunchasi bilan bog‘liq holda tadqiq etiladi. Zero G‘azzoliy muhabbatni besh turga b о ‘ladi. Uning dastlabki uch turi asosan ahloqshunoslikka, s о ‘nggi ikki turi esa estetikaga taalluqli. Muhabbatning uchinchi turi haqida yozar ekan, G‘azzoliy g о ‘zallikka yondashuv, nafosat tuyg‘usining beg‘arazligi t о ‘g‘risida fikr yuritadi. «Uchinchi xil muhabbat, - deydi faylasuf, — biror narsani shu turishicha sevish, uning о ‘zidan olinadigan zavqdan boshqa zavq olmagan xolda sevishdir. U – о ‘zining qoimligi bilan poyidor b о ‘lgan ulkan, haqiqiy muhabbat». U, chunonchi, g о ‘zallik va yoqimlilikka b о ‘lgan muhabbat. Axir, g о ‘zallik g о ‘zallikni anglab yetgan odam uchungina muhabbat obyektidir. G о ‘zallikni anglab yetishning о ‘zi yoqimli, о ‘z- о ‘zicha muhabbat obyekti b о ‘lishi mumkin. Modomiki, k о ‘kat va sharqirab oqayotgan suv, faqat ularni yeyishimiz va ichishimiz mumkinligi uchun emas, balki, bor-y о ‘g‘i ularni k о ‘rib, zavqlanganimiz sababli, faqat shu sababligina muhabbat obyekti ekan, yuqoridagi fikrni inkor qilish mushkul. Nizomuddin Mir Alisher Navoiy (1441–1501). Alloma о ‘z asarlarida ichki va tashqi g о ‘zallik g‘oyasini ilgari suradi. Allomaning «Hamsa»sidagi bosh qahramonlar ana shunday komil g о ‘zallik egalari. Umuman, Navoiy ham, boshqa k о ‘pgina Sharq mutafakkirlari kabi insoniy g о ‘zallikni ichki g о ‘zallikda, hulqiy g о ‘zallikda k о ‘radi. Navoiy s о ‘zga alohida e’tibor beradi, uni k о ‘ngil qutisi ichidagini gavhar deb ataydi, hatto falak jismining joni deydi:

K о ‘ngul durji ichra guhar s о ‘zdurur, Bashar gulshanida samar s о ‘zdurur. Erur s о ‘z falak jismining joni ham, Bu zulumotning obi hayvoni ham. «Majolis un-nafois», «Me’zon ul-avzon» asarlarida Navoiy ana shu mohiyatan muqaddas b о ‘lgan s о ‘zdan foydalanish san’ati haqida fikr yuritadi. «Me’zon ul-avzon» aruz nazariyasi sifatida diqqatga sazovor b о ‘lsa, «Majolis un- nafois» tengi kam tazkira sifatida estetikaka aloqadordir. Unda Navoiy 450 nafardan ortiq shoir ijodiga t о ‘xtalib о ‘tadi va ular ijodi uchun xarakterli b о ‘lgan misollarni keltiradi. Ayni paytda, tazkirada din, shakl va mazmun singari estetika muammolari ham о ‘z aksini topgan. Chunonchi, tazkiraning temuriy shahzoda shoirlarga bag‘ishlangan yetinchi majlisida Amir Temur didi haqida fikr yuritar ekan, shunday deydi: “... agarchi nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqeda о ‘qubdurlarkim, aningdek bir bayt о ‘qug‘oni ming yaxshi bayt aytgancha bor”. Bu parchadagi andak mubolag‘adan qat’i nazar, Navoiy shoirona, estetik did tom manodagi estetik idrok egasi b о ‘lishni, t о ‘g‘ri kelgan gapni vaznga solib, she’r deb taqdim etuvchi ba’zi nazmbozlardan yuqori q о ‘yganini fahmlab olish qiyin emas. Kamoluddin Behzod (1455-1537). Bu davrda tasviriy san’at о ‘zining sharqona k о ‘rinishi–miniatyura janrida yuksak darajaga k о ‘tarildi. Hirotda »Nigoriston» miniatyura maktabi vujudga keldi. Uning yetakchi rassomi Kamoliddin Behzod «Sharq Rafaeli» nomini oldi. Navoiy zamonasida barcha Hirot ahli, kasbi–koridan qat’i nazar, biror san’at turidan habardor edi. Nafis majlislarda yangi asar muhokamasi nihoyatda nozik didlilik bilan о ‘tgan. Zayniddin Vosifiy о ‘zining «Badoye’ ul–vaqoye’» asarida ana shunday nafis majlislardan birini keltiradi. Unda Behzod keyinchalik chizgan Alisher Navoiy suratining muhokamasi tasvirlanadi. Muhokamada Navoiy portreti fonidagi bog‘, qushlar va boshqa narsalarning tabiiy chiqqanligi, surat ulkan iste’dod mahsuli ekani о ‘sha davrga xos nazokat bilan aytiladi. Mana, о ‘sha majlisning tasviri:

«Shunday bir hodisa mashhurki, ustoz Behzod (suvrat chizilgan) sahifani buyuk Amir Alisherning firdavsmonand, osmon ziynatli majlisiga keltirdi. Suvratda tasvirlanishicha, orasta bog‘cha–u turli–tuman daraxtlar bilan qoplangan va daraxt shoxlarida xushsuvrat turli–tuman qushlar, har tarafda ariqchalar shildirab oqib yotibdi. Ochilgan zangori gul tuplari va uning orasida Mir (Alisher) ning yoqimli xushsurati. U asoga tayangan holda turibdi. Yonida sochqi (odatini ijro etmoq uchun) zar t о ‘la tabaqlarni q о ‘ygan. Hazrati Mir ul suratni mushohada va mulohaza qildi... Mir (Alisher) ning ustozi va Huroson ahlining mashhur kishilaridan b о ‘lgan Mavlono Fasihiddin bunday deydi: — Mahdumlar! K о ‘z oldimdagi bu ochilgan ra’no gullarni q о ‘l ch о ‘zib uzsam–u, dastorimga sanchisam?! Mir (Alisher) ning d о ‘sti, ulfati Sohib Doro b о ‘lsa: — Menda ham shunday istak bor edi. Ammo q о ‘l ch о ‘zsam, daraxtlar ustidagi qushlar hurkib uchib ketmasin, deb andisha qildim, — deydi. Hurosonning xushta’b ahlidan va peshvolaridan b о ‘lgan, Mir (Alisher) bilan doimo hazil mutoyiba qilib yuradigan Mavlono Burhon: — Men mulohaza bilan q о ‘limni tortib, tilimni tiymoqchiman: agar s о ‘z qotsam, mabodo hazrati Mir (Alisher) arazlaydilar va yuzlarini burushtirib qoshlarini chimiradilar, — deydi. Nozik tabiatli va Mir (Alisher) unga «Latifatarosh» deb laqab q о ‘ygan xurosonlik xushomadg о ‘y (kishilardan) Mavlono Badaxshiy b о ‘lsa: — Ey, Mavlono Burhon, agar beodoblik va gustohlik b о ‘lmaganda, suratdagi Mir (Alisher) ning q о ‘llaridagi asoni olib boshingga solar edim, — deydi. Hazrati Mir (Alisher) suhbatni yakunlab: — Azizlar yaxshi s о ‘zlar aytishdi va ma’no durlarini (juda) ma’qul sochishdi. Agar Mavlono Burhon о ‘sha noma’qul ishni ravo k о ‘rmaganlarida va dag‘allik

qilmaganlarida, men (suratda tasvirlangan) taboqlardagi oltinlarni boshlaridan sochmoqchi edim, — deydi. Shundan s о ‘ng Alisher Behzodga egar-jabduqli ot va munosib t о ‘n, majlis ahlining har biriga (esa) hashamatli libos in’om qiladi. Lekin, shuni ham aytish kerakki, Temuriylar davri estetikasida nafosat ilmining Forobiy yoki G‘azzoliy darajasidagi nazariy yaxlitligi k о ‘zga tashlanmaydi. Bu davr nafosatshunosligining о ‘ziga xos xususiyati shunda ediki, unda har bir san’at turi alohida–alohida tadqiq etildi, risolalar k о ‘proq aruz nazariyasi va musiqa san’ati tahliliga bag‘ishlanadi. Biroq, shunga qaramay, Temur va Temuriylar davri estetikasi keyingi davrlar uchun ma’lum ma’noda namuna b о ‘lib xizmat qildi. 9 О ‘rta asrlar Budda Sharqi mutafakkirlarining estetik qarashlari. О ‘rta asrlar Budha Sharqi nafosatshunosligida Xitoy va Yaponiya mutafakkirlarining qarashlari diqqatga sazovor. Xitoyda, bu davrga kelib, badiiyatning darajalarini belgilaydigan bir necha estetik tasniflar ishlab chiqildi. Ulardan biri – bosqichli tasnif, u hozir ham о ‘z ahamiyatini y о ‘qotgani y о ‘q. Undagi t о ‘rt bosqich komillikning t о ‘rt darajasini; u mohiyatan inson takomilining t о ‘rt davriga t о ‘g‘ri keladi: 1. Texnika borasidagi mahorat. 2. Bilim 3. Donishmandlik. 4. Ma’naviy uyg‘onish. Van Vey (699|701–759|761). Xitoyda VI asrdan boshlab buddhachilikning chan mazhabi keng yoyildi. Chan (yaponchasi dzen) О ‘rta asrlar Xitoy san’atiga katta ta’sir k о ‘rsatdi. Chan-buddhachilik san’atining dastlabki namoyandalaridan biri shoir, rassom va nafosatshunos Van Veydir. U va uning davrasi ijod jarayonini ziyolanishga, nurlanishga о ‘xshatadilar va san’atning vazifasini insonni poklash, forig‘lash, qutqarishdan iborat deb biladilar. Chan aql bilan mulohaza yuritishdan k о ‘ra, bir lahzalik nogahoniy nurafshonlikni, ratsional о ‘rganishdan k о ‘ra, mushohada va meditatsiyani ma’qul k о ‘radi. Chan–buddhachilik nuqtai nazaridan fikrni s о ‘z bilan ifodalash mumkin emas, butun haqiqat esa ana shu haqiqat jarayonini о ‘zida mujassamlashgan. 9 Abdulla Sher, B.E. Xusanov. Estetika. Toshkent: Uslubiy qo’lanma. 2010.-B. 39-41.

S о ‘zdan k о ‘ra – sukunat, chizmadan k о ‘ra – oppoq b о ‘shliq, rang–baranglikdan k о ‘ra – qora tush muhim. «Rassom uchun oddiy tush hammasidan afzal, u tabiatning tabiatini ochib beradi»,– deb boshlanadi, Van Veyning «Rangtasvir sirlari» risolasi. Chan shoiri о ‘quvchini hamkorlikka chaqiradi. She’riy tasvirlar ustida t о ‘xtalib, о ‘z qalbining qa’riga qarash kerak va unda «suv», «qamish», «tog‘lar», «kimsasiz kechuv», «qush», «tund shaharcha» singari xasis s о ‘z–harflarning aks– sadosini tinglash lozim. О ‘quvchi oldidagi vazifa oson emas: uning о ‘zi bir vaqt ichida ham shoir, ham rassom b о ‘lib, ichki nigoh–fahm bilan s о ‘zlarni jonli, dinamik voqelikka aylantirishi shart. Suv shildirab oqishi, qamish silkinishi, shaharcha tomlari uzra tutun burqsishi kerak. Ya’ni, shoir boshlagan ishni о ‘quvchi s о ‘ngiga yetkazishi lozim. Ana о ‘shandagina jajjigina she’rning ulkan ma’nosi yuz ochadi. Lyu Yuy (1611–1679). Teatr san’atining forig‘lantirish xususiyati haqida yana bir nafosatshunoslik teatr nazariyotchisi Lyu Yuy ajoyib fikrlar bildiradi. U о ‘zining «Bekorchining tasodifiy qaydlari» risolasida kulgililik mezoniy tushunchasiga о ‘ziga xos yondashadi. Uning nazdida kulgi kishidagi har qanday niqobni ochib tashlaydi, uni ich-ichidan qiynayotgan narsadan, salbiy ehtiroslar va ishga solinmagan quvvatning ortiqchaligidan ozod qiladi. Inson kulishi barobarida о ‘zidagi kechmish bilan x о ‘shlashadi, yangilanadi va qalban yosharadi. Shu bois kulgi inson qalbi va jismining tabibi, fojiadagi forig‘lanishiga nisbatan yoqimli hamda yengil forig‘lanish, inson zoti hayotini davom ettirishning oson vositasi. Noo teatri. О ‘rta asrlar yapon teatr san’atida Noo teatri alohida о ‘rin tutadi. Noo spektakllari «alo tuyg‘uni» uyg‘otuvchi «alo vazifani» bajarishlari kerak edi. Unda hamdardlik, dahshat, shavq–hammasi g о ‘zallikdan lazzatlanishni alohida his etish bilan hal etiladi. Bu g о ‘zallik о ‘zida k о ‘rinishdan xunuklikni, dahshatni mujassam etishi mumkin; ular Noo teatrida о ‘zlarining aksi b о ‘lmish g о ‘zallikka aylanadilar. Buning uchun har bir sahna obrazida g о ‘zal b о ‘la olishning yashirin imkonini topa bilish lozim. Bunday m о ‘jiza faqat yuksak san’atga xos.

Dzen mazhabi. Shu о ‘rinda yapon budhachiligidagi Dzen mazhabi haqida t о ‘htalib о ‘tish joiz. Dzen (chan) XII asr oxirlarida Xitoydan kirib keldi va keng tarqaldi. Dzen ta’limotiga k о ‘ra, har qanday san’at, agar u hodisalarning, moddiy dunyoning, ma’naviy mohiyatiga erishishi uchun k о ‘maklashsa, u mangu haqiqat tomon о ‘tadigan k о ‘prikdir. Dzen estetikasi badiiy ijodda shaxs va obyekt orasidagi aloqani ushlab turish uchungina yetarli b о ‘lgan eng kam s о ‘z, eng kam ifoda vositalariga asoslanadi. Tosh bog‘lar san’ati. Butunlay yangi b о ‘lgan bu san’at dzen buddhachilik ta’siri ostida vujudga keldi. Tosh bog‘larning asosiy g‘oyasi bog‘ – mikrokosm kompozitsiyasi orqali cheksiz olamni his etish tuyg‘usini berish va insonning о ‘zligiga sh о ‘ng‘ib ketishi uchun sharoit yaratishdir. Har bir tosh bog‘ ikki asosiy unsurga ega, ular – suv va tosh. Suv tabiiy yoki qumdan iborat ramziy suv k о ‘rinishida b о ‘lishi mumkin. Tosh doim tabiiy tarzda q о ‘llaniladi. Toshlarni joylashtirish san’ati – sutensi bog‘dagi san’atkor ishining asosiysi hisoblanadi. Tosh shakliga, rangiga, salmog‘iga qarab tanlanadi. San’atkorning vazifasi har bir toshning plastik imkoniyatini ilg‘ab, ularni boricha ifodaliroq qilib guruhlashtirishdan iborat. Yapon tosh bog‘lar san’atining о ‘ziga xosligi shundaki, siz qaysi tomondan qaramang, butun bog‘ni nigohan qamrab ololmaysiz, qaysidir qismida latofat nazardan qolib ketadi. Bunday san’atning kamyob namunalarini Kiotodagi Riyoandzi va Daysening tosh bog‘larida k о ‘rish mumkin. Ikebana. Yaponlar davlat ramzi sifatida xrizantema gulini tanlagan, о ‘z qalbi tabiatini gullagan olcha timsolida k о ‘radigan halq. Yaponiya alohida gulchilik, guldastalar tizimi san’ati–ikebana bilan ham mashhur. Ikebana – sirlarga t о ‘la yurak va q о ‘llarning nozik harakatlari san’ati. Bunda muhimi –gullarning k о ‘pligi- yu о ‘simliklarning turli-tumanligi emas, balki har bir gulning о ‘ziga xosligi, k о ‘rinishining takrorlanmasligi, rangi, shakli. Har bir gulda, yaproqda, k о ‘katda ma’no va ifoda, tabiat hamda va odamlardagi g о ‘zallikni ramziy tarzda anglatuvchi о ‘z tili b о ‘lishi kerak. Insonni о ‘rab turgan gullardagi ranglar majmui xuddi sukunat va ohista, mayin musiqa ohangidek taranglashga asab torlarini yumshatishi lozim.

Choy taomili. Choy taomili estetikasi ham yaponlarning tom ma’noda nafosat farzandlari ekanini anglatadi. « Tyado » – “Choy y о ‘li», « busido » – «Samuray y о ‘li»ga qarama qarshi о ‘laroq, atrof–olam bilan uyg‘un yaxlitlikka erishish y о ‘li. Qadimdan yaponlar choy taomili о ‘tkaziladigan sharoitga katta e’tibor berganlar. Nim qorong‘u, uncha katta b о ‘lmagan xona. Unda bezakni eslatuvchi hech narsa y о ‘q. Choy taomili ashyolari qadimiyat hissini ufurib turadi. Tokchada, boya aytganimizdek, qadimiy guldonda ikebana–birgina dona gulsafsar yoki boshqa noziktan gul. Ana shu inja soddalik, nafis did «kambag‘allik» bevosita tashqaridan «kirib turgan» atrof-tabiat bilan birga uyg‘unlashib ketgan, «vabisabi» («odatiylikning qayg‘uli latofati») deb ataladigan nafosat muhitini yaratadi. Choyxona ostonasidan xatlab kirgan odam, shunday qilib, turmush tashvishlari loyqalatmagan ibtidoga qaytgandek b о ‘ladi, zamon va makondan mustaqil, erkin bir holatni his etadi. 10 5.Yangi davr Yevropa estetik tafakkuri Insoniyat tafakkuri tarixida olmon mumtoz nafosatshunosligi nihoyatda yuksak darajaga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin bu darajaga yetguncha Ovrupo nafosat ilmi uzoq tarixiy y о ‘lni bosib о ‘tadi. О ‘rta asrlarda cherkov hukmronligi tafakkur erkinligini b о ‘g‘ib tashladi, natijada Ovrupo zulmat uyqusiga ch о ‘mdi. Nihoyat musulmon Ispaniyasi orqali XI–XIII asrlarda musulmon olami erishgan ma’naviy yuksaklik, arab va suryoniy tillariga tarjima qilingan qadimgi yunon mutaffakkirlarining asarlari Ovrupoga kirib keldi. Chunonchi, qadimgi nafosatshunoslik durdonasi b о ‘lmish Arastuning «She’riyat san’ati» («Poetika») asari XIII asrda arab tilidan lotinchaga tarjima qilinib, keng tarqaldi. Oradan ikki yuz yildan ortiq vaqt о ‘tgandan keyingina u yunonchadan lotinchaga о ‘girildi. Shunday qilib, musulmon olami ilmiy tafakkuriga taqlidan Ovrupo Uyg‘onish davri boshlandi. Italiyalik va ispaniyalik insonpavarlar zimdan cherkov bilan olishdilar va insonni ilohiy mavjudot sifatida yuksakka k о ‘tardilar. Undan keyingi mumtozchilik va ma’rifatparvarlik davrlarida Ovrupo о ‘z «ustozi» Sharqni ancha ortda qoldirib ketdi. Ilmiy–falsafiy tafakkur, hususan, estetika katta taraqqiyot y о ‘liga chiqdi; Frensis Xatcheson (Hutcheson / 1694-1747), Antoni Eshli Kuper 10 Krivsun. Estetika. Moskva: Aspekt press. 2003. S. 243-250.

Sheftsberi (Schaftesburu / 1671-1713), Dayvid Hyum (Hume / 1711-1776), Deni Didro (Diderot / 1713-1784), Jan-Jak Russo (Rousseau / 1712-1778), Aleksandr Gotlib Baumgarten (Baumgarten. 1714-1762), Gotxold Efraim Lessing (Lessing. 1729-1781) singari buyuk ma’rifatparvarlar katta yutuqlarga erishdilar. Biz umumiy tasavvur hosil b о ‘lishi uchun ana shunday mutafakkirlardan faqat biri – Edmund Byorkning estetik qarashlari haqida qisqacha t о ‘xtalib о ‘tamiz. Edmund Byork (Byork / 1729–1797). U nimaiki, qandaydir darajada dahshatli b о ‘lsa yoki dahshat uyg‘otsa, о ‘sha narsa–hodisa ulug‘vorlikning manbai hisoblanadi, uning asosida insonning о ‘zini asrashga b о ‘lgan intilish hissi yotadi, deya ta’kidlaydi. Boshqa barcha hissiyotlarni esa u aloqaga nisbat beradi. Aloqaning asosida muhabbat yotadi. Aloqa tor ma’noda–inson zotini davom ettirishga qaratilgan jinsiy munosabatni, keng ma’noda butun borliq bilan munosabatni anglatadi. Shunday qilib, Byorkning fikriga k о ‘ra insonda ikki xil asosiy intilish bor: 1. О ‘zini asrashga intilish. 2. Aloqaga intilish. Shunga k о ‘ra, birinchisi – ulug‘vorlikning, ikkinchisi esa – g о ‘zallikning manbai hisoblanadi. G о ‘zallikni Byork ijtimoiylik bilan bog‘laydi. G о ‘zallik hissi, yoqimlilik tuyg‘usiga bog‘liq holda odamlarning birlashuviga, ularda ijtimoiy–axloqiy fazilatlarning shakllanishiga olib keladi. Byorkning fojiaviylik hamda fojia s о ‘z san’ati bilan tasviriy san’at orasidagi farq borasidagi fikrlari ham alohida diqqatga sazovor. 11 Biz yuqorida sanab о ‘tgan nafosatshunoslarning hammasi ham Byork singari estetikaga ozmi–k о ‘pmi nazariy yangiliklar kiritdilar. Olmon mumtoz estetikasi ana shunday xazinadan foydalandilar va о ‘zlari ham tengsiz tafakkur durdonalarini yaratib, uni mislsiz boyitdilar. Immanuil Kant (Kant / 1724–1804) U olmon mumtoz estetikasining ibtidosida buyuk faylasuf b о ‘lib, “G о ‘zallik va ulug‘vorlik tuyg‘ulari ustidan kuzatishlar” (1764), “Sof aqlning tanqidi” (1781), “Amaliy aqlning tanqidi” 11 Kagan M. Estetika kak filosofskaya nauka. SPb. 1997. S. 5-12.

(1788), “Muhokama qobiliyatining tanqidi” (1796) asarlarida nafosatshunoslik muammolariga mahsus t о ‘xtaladi. Kantning fikriga k о ‘ra, g о ‘zallik hissiyot manfaatsiz, beg‘araz, narsa–hodisaga bevosita maftunlikka borib taqaladi. Maftunlikning, muhabbatning obyekti esa shakldan boshqa narsa emas. Kant g о ‘zallikning quyidagi t о ‘rtta belgisini alohida k о ‘rsatib о ‘tadi: Birinchi belgisi – g о ‘zallik manfaatsiz maftunlikning, muhabbatning obyekti. Ikkinchi belgisi – g о ‘zallik tushunchalar yordamisiz, ya’ni, aql kategoriyasiz, bizga umumiy maftunlikning narsa hodisasi sifatida namoyon b о ‘ladi. Shunday qilib, g о ‘zallik hammaga hech qanday manfaatsiz, shundayligicha, о ‘zining sof shakli bilan yoqishi zarur b о ‘lgan narsa–hodisadir. G о ‘zallik bilan bir qatorda Kant ulug‘vorlikni ham jiddiy tadqiq etadi. Uning fikriga k о ‘ra, g о ‘zallikdan olinadigan lazzat – sifatning, ulug‘vorlikdan olinadigan lazzat – miqdorning namoyon b о ‘lishi bilan bog‘liq. Ulug‘vorlikni mutafakkir ikkiga ajratadi; matematik va dinamik ulug‘vorlik. Matematik ulug‘vorlik ekstensiv miqdorni, makon va zamondagi k о ‘lamli miqdorni, dinamik ulug‘vorlik kuch va qudrat miqdorini о ‘z ichiga oladi. Fridrix Shiller (Schiller / 1759–1805). Bu davrning eng zabardast va о ‘ziga xos nafosatshunoslaridan biri buyuk olmon shoiri va dramaturgi. U jamiyatni о ‘zgartirishni istaydi, lekin inqilobiy о ‘zgarishlarga qarshi. Uning fikricha, inqilob avvalo, axloqsizlik, u asrlar mobaynida qaror topgan axloqiy tamoyillarni ag‘dar- t о ‘ntar qilib tashlaydi; ikkinchidan, u nafosatga qarshi–inson tabiati uyg‘unligini buzadi, narsa mavjudligi tabiiy tartibining muqaddasligini va g о ‘zalligini parchalab yuboradi. Shu bois jamiyatni qayta qurishdan avval insonni qayta qurmoq lozim. Buni esa shaxsning uyg‘un rivojlanishi, g о ‘zallik vositasidagi tarbiya orqali amalga oshirish mumkin. G о ‘zallik esa Shiller nazdida, hodisaga aylangan erkinlik. Fridrix Vilxelm Yozef Shelling (Schelling / 1175–1854). Uning «San’at falsafasi», «Resi», «Tasviriy san’atning tabiatga munosabati» singari asarlarida nafosatshunoslik muammolari k о ‘tarilgan. Shellingning fikriga k о ‘ra, san’at asarining о ‘ziga xos belgisi «onglanmaganlikning cheksizligi» hisoblanadi. San’atkor о ‘z tabiatidangina kelib chiqib ijod etar ekan, badiiy asar u aytishni

hoxlagandan ortiq narsani о ‘z ichiga oladi. Zero san’atkor о ‘z asariga asar g‘oyasiga kirmagan yana «qandaydir cheksizlikni» ixtiyorsiz ravishda singdiradi. Bu cheksizlikni «cheklangan aql» qamrab ololmaydi. Ana shu onglanmaganlikning cheksizligidan Shelling g о ‘zallik tushunchasini keltirib chiqaradi: g о ‘zallik cheksizlikning cheklanganlikdagi ifodasi. G о ‘zallik san’atning asosiy xususiyati. G о ‘zalliksiz san’atning mavjud b о ‘lishi mumkin emas. San’atkor alo hissiy g о ‘zallik g‘oyasini anglaydi shu g‘oyani sezilarli qiluvchi narsa bilan biriktiradi. Dahoning vazifasi olam uyg‘unligida Xudodagi oliy g о ‘zallikni k о ‘ra bilishdir. Umuman olganda, Shelling ilgari surgan k о ‘pgina g‘oyalar keyinchalik Ovrupo nafosatshunosligida dasturilamal qilib olindi, yangi-yangi kashfiyotlarning ibtidosiga aylandi. Georg Vilxelm Fridrix Xegel (Hegel / 1770–1831). Olmon mumtoz estetikasidagi eng e’tiborli faylasuf, nafosat falsafasi borasida uning «Estetika»deb nomlangan k о ‘p jildlik ma’ruzalari mashhur. Xegel о ‘z falsafiy tizimini mutlaq g‘oya asosiga quradi; uning uchun barcha mavjudlikning asosida qandaydir qiyofasiz, nosubyektiv ruhiy ibtido yotadi – ana о ‘sha mutlaq g‘oY. Mutlaq g‘oya esa tabiat, ijtimoiy hayot va uning barcha k о ‘rinishlari mohiyatini tashkil etadi. Nafosat ham muayyan taraqqiyot bosqichidagi g‘oyaning о ‘zi. Mutlaq g‘oya to tabiatga kirib borguniga qadar sof mantiqiy shaklda rivojlanadi. S о ‘ng u о ‘zini tabiat sari begonalashtiradi, keyin yana о ‘ziga, ruhiy olamiga qaytadi. Biroq, bu qaytish shu lahzagacha b о ‘lgan barcha taraqqiyot hodisalari bilan boyish vositasida r о ‘y beradi. Taraqqiyotning ana shu uchinchi bosqichida mutlaq g‘oya zaruriy muayyanlikka ega b о ‘ladi. Muayyanlashuv shaklini g‘oya subyektiv, obyektiv va, nihoyat, mutlaq ruh qiyofasida q о ‘lga kiritadi. Muayyan ruhning bu uch shakli nafaqat inson ongini, balki turli insoniy faoliyatlar hamda insoniy aloqalar va munosabatlar mohiyatini ham tashkil etadi. g‘oya taraqqiyotining oliy bosqichi mutlaq ruh hisoblanadi. Mutlaq ruh о ‘zi uchun о ‘zini predmet qilib, о ‘zi uchun о ‘z mohiyatini ifodalashdan boshqa hech qanday maqsadga ham, faoliyatga ham ega b о ‘lmagan erkin, haqiqiy, cheksiz ruh. U tashqi va hissiy mushohadada tasavvurga, tasavvurdan tushunchalar asosidagi tafakkurga qarab rivojlanib boradi.

Umuman, olmon mumtoz estetikasi insoniyat tafakkuridagi muhim taraqqiyot bosqichi sifatida katta ahamiyatga ega. Ovr о ‘pa noratsional estetikasining asosiy g‘oyalari. Olmon mumtoz estetikasida ratsionalizm о ‘zining yuksak ch о ‘qqisiga k о ‘tarilgan b о ‘lsa, undan keyingi ba’zi falsafiy ta’limotlar noratsionallik asosida ish k о ‘rdilar. Artur Shopenhauer (Schopenhauer /1788–1860). Noratsionallik y о ‘nalishining dastlabki yirik namoyandalaridan biri. Uning estetikasi asosan «Olam ixtiyor va tasavvur sifatida» deb nomlangan yirik asarida bayon etilgan. U san’at bilan fanni bir–biriga solishtirar ekan, san’atni narsalarning asoslanish qonunidan mustaqil tarzda «mushohada qilish turi» deb ataydi. Estetik mushohada obyekti alohida narsa emas, balki asoslanish qonuni harakati ostidan olingan g‘oya aflotuncha ma’nodagi g‘oY. Uni aql bilan emas, fahm (intuitsiya) yordamida payqash mumkin. San’atning fandan ustunligi ham ana shunda. Shu ma’noda Shopenhauer «g‘oya»ni «tushuncha»ga qarshi q о ‘yadi. Tushuncha fanga zarur, san’at uchun esa befoyda. San’atning maqsadi g‘oyani in’ikos ettirish. San’at turlarining farqi esa ulardagi ifoda materiali bilan belgilanadi. «San’atning mohiyati shundaki, — deydi Shopenhauer, — unda bir hodisa minglab hodisa uchun javobgar», u muhim voqea-hodisani olib, nomuhimini tashlab yuboradi. Obraz – mushohadali g‘oya, u tushunchadan farqli tarzda, son-sanoqsiz alohida narsalarning о ‘rnini mantiqiylik hamda mavhumiy umumiylik vositasida emas, balki fahmiy (intuitiv) idrok va tasavvur y о ‘li bilan egallaydi. Shopenhauer falsafani fandan ajratadi va san’atga yaqinlashtiradi. Fan tushunchalar bilan ish k о ‘radi, falsafa esa, san’at kabi g‘oyalar doirasiga kirib boradi. Falsafa k о ‘zga k о ‘rinib turgan hissiy obrazlardan (qiyofalardan) yuksakka k о ‘tarilgan holda, g‘oyani ularda gavdalantirmasdan, aksincha ular mohiyatini sug‘urib olish bilan san’atga nisbatan ustunlikka ega. «Falsafaning, – deydi. Shopenhauer, – san’atga munosabati, vinoning uzumga b о ‘lgan munosabatidek gap». Fridrix Nitsshe (Nietzsche / 1844–1900). U Shopenhauerning shogirdi b о ‘lib, uning estetik qarashlari nihoyatda о ‘ziga xos. Nitsshe estetikaga doir asarlarida jumladan, «Fojianing tug‘ilishi» risolasida Suqrotdan to

Shopenhauergacha b о ‘lgan nafosatshunoslikni «qayta baholab» chiqadi; tarixda haqiqat (aql) va g о ‘zallik о ‘zaro hamkorlik yoki juda b о ‘lmasa, «q о ‘shnichilik» qilgan. Nitsshening fikricha, nafosatshunoslikda «hamma narsa g о ‘zal b о ‘lishi uchun oqilona b о ‘lishi kerak»degan suqrotchilikdek yanglish y о ‘l y о ‘q. Nitsshe romantiklar о ‘rtaga tashlagan «g о ‘zallik Xudoning haqiqati» degan fikrni rad etib, g о ‘zallikni Xudo–san’atkor tomonidan yaratilgan illyuziya – xomxayol xayolot deb atadi. Haqiqat (aql) bilan g о ‘zallik, uning nazdida, tenglashtirib va sig‘ishtirib b о ‘lmaydigan, bir–biriga zid tushunchalardir. Nitsshe ikkinchi – appoloniycha asosni ham keltiradi. Ba’zan tushda biz tush ekanini bila turib, uyg‘ongimiz kelmaydi, chunki tushimiz g о ‘zal. San’at ham bizga shunaqa ta’sir k о ‘rsatadi; u biz uchun g о ‘zal xayollar, maftunkor qiyofalar dunyosini yaratib beradi va biz hayotimizning davom etishini istaymiz; biz о ‘z individual mavjudligimizning aldovidan k о ‘z olgimiz kelmaydi, chunki biz sehr ostidamiz. Biz g о ‘yo hayotimizga qarata; sen aldamchisan, lekin seni xohlaymiz, chunki sen g о ‘zalsan degimiz keladi. San’atning ana shunday asosini Nitsshe appoloncha deb ataydi. Nurafshon Appolon–q о ‘shiq va raqs ma’budi qadimgi yunonlar nazdida yashash va quvonchning arziydigan g о ‘zal xayollar dunyosini о ‘zida namyon etgan. Appolon butun yunoniy Olimp g‘oyasini о ‘zida ifodalaydi. G о ‘zal ma’budlarni mushohada qilar ekan qadimgi yunon iztirobni unutadi va о ‘lim q о ‘rquvidan qutuladi. Yunon nazdida ma’budlar о ‘zlari yashayotgani va quvonayotgani bilan uning ham mavjudligini tasdiqlaydilar. Shunday qilib, san’atda, Nitsshening tushunchasiga k о ‘ra ikki qarama–qarshi intilish mavjud. Fojiada san’at individual mavjudlikning aldamchiligini fosh etadi va bizni qahramon halokatidan quvonishga majbur qiladi; san’atning dionisiycha y о ‘nalishi shundan iborat. Boshqa jihatdan, appoloncha y о ‘nalish chiroyli yolg‘on bilan va bizni ovutadi aldamchi, tuban hayotga sehrgarlik jodulari bilan tortadi. Dionisiycha y о ‘nalishdagi san’at о ‘zini musiqada namoyon qiladi; u bizni о ‘z– о ‘zida yagona b о ‘lgan olamiy ixtiyorning sirli ohangiga olib kiradi. Appoloncha y о ‘nalish esa turli–tuman hodisalarning g о ‘zalligini abadiylashtiradigan elastik san’atda ifodasini topadi. Nitsshening san’at nazariyasi asosiy tushuncha– dekadans (tanazzul). Dekadansning sababini Nitsshe eng avvalo «davrning

plebeylik ruhida», madaniyatning demokratlashuvida k о ‘radi. Demokratiya «kichkina», о ‘rtamiyona odamning, ommaning tantanasiga olib keladi; demokratiyada shaxsning о ‘rtamiyonalashuvi, ommaviylashuvi r о ‘y beradi. Faylasufni о ‘z zamonasidagi san’atning ommaga hissiy ta’siri, odamni mast qiluvchi ezgulik va adolatning mavhum ideallari bilan ommaning sururiy maroqlanishi ch о ‘chitadi. Nitsshe madaniyatning, shu jumladan san’atning ommaviylashuviga, san’atdagi ommaviychilikka qarshi chiqadi. Chunki badiiy ijod ayrim iste’dodli odamlarning mashg‘ulotidan hamma shug‘ullanaveradigan kasbga aylanib qolishi, har bir individ о ‘zining «kichkinagina men»ini san’at orqali ifodalashi mumkin. San’at esa, Nitsshe fikriga k о ‘ra, ilk xaosdek, vujudga kelishning noratsional ma’nodagi oqimi b о ‘lmish «umuman hayot»ga xizmat qilmog‘i lozim; uni alohida lahtak–luhtaklar orqali emas, yaxlit ifodalamog‘i kerak. Dekadans san’ati buning uddasidan chiqa olmaydi. Dekadansni yengib о ‘tish va shu bilan san’atni soxta y о ‘ldan chiqarib olish uchun dekadansning ich– ichiga qadam–baqadam kirib borish shart. Ana shu tarzda olg‘a borish uchun ortga, hayot «sog‘lom, haqiqiy san’at» taraqqiyotiga imkon bergan g о ‘zallik «ezgulik va yovuzlikdan narida» b о ‘lgan zamonlarga murojaat qilmoq lozim. YA’ni «bemor» dekadans romantikasini sog‘lom «dionisiycha» sururga aylantirish kerak. Nitsshe san’atkorlarni shunga chaqiradi. 12 Rus mumtoz estetikasi (Solovyov, Tolstoy). Bu davrga kelib Rossiyada ham falsafiy tafakkur yuksak darajaga k о ‘tarildi, rus san’ati mislsiz taraqqiyotga etishdi. Shu bois XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus tafakkurini tom ma’noda mumtoz deb atash mumkin. Vladimir Sergeyevich Solovyov (1853–1900). Rus mumtoz tafakkurining yetakchi vakillaridan biri, Nitsshening zamondoshi, shoir, ilohiyotchi, faylasuf. V.Solovyov g о ‘zallikni о ‘zining ziddidan, ya’ni xunuklikdan (g о ‘zal insoniy vujud xunuk embriondan vujudga kelganidek), bir–biriga qarama– qarshi ikki ibtido–modda va nurning о ‘zaro birikuvidan tug‘iladi deb hisoblaydi. Qayerdaki modda nurafshon b о ‘lsa, о ‘sha yerda g о ‘zallik hodisasini uchratish 12 Sher A. Ekzistensializm. О ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 12 jildlik. Toshkent. Davlat ilmiy nashriyoti. 10-jild. 2005.

mumkin. Modda va nurning uzviy omuxtaligi – hayot, deydi Solovyov. Shu bois qayerda hayotning ichki t о ‘laqonligiga erishilsa yoki uning hodisalari «jonli kuchlar о ‘yini taassurotini» qoldirsa, tabiat о ‘sha yerda о ‘zining bor g о ‘zalliga bilan namoyon b о ‘ladi. Nur va hayot –tabiatdagi estetik mazmunni baholashning ikki asosiy mezoni. Vladimir Solovyov san’at oldiga uch yoqlama vazifa q о ‘yadi: 1. Tabiatning «estetik yopinchisida» ifoda topmaydigan jonli g‘oyani, uning ichki mazmunini moddiylashtirish; 2. Tabiatning estetik borlig‘ini ruhiylashtirish; 3. Uning muayyan hodisalarini mangulikka dahldor hodisalarga aylantirish. Mana shu vazifani bajarib borish jarayonida san’at ilhomli karomatga aylanadi, voqelikning о ‘zida esa moddiylikni ma’naviylashtirish jarayonlari kuchayadi. Inson san’ati komil g о ‘zallikdan bevosita va bilvosita ogoh etishdir. Bevosita ogoh etish musiqa va lirik she’riyatda ifodalanadi. Bilvosita ogoh etishning shakli ikki tomonlama b о ‘ladi: a) tabiiy g о ‘zallikni kuchaytirish, ideallashtirish (me’morlik, rangtasvirli manzaralar); b) ideal va voqelikning mos kelmasligini ifodalash (qahramonlik eposi, fojia, kulgu (komediya). Xullas, Vladimir Solovyovning san’at falsafasi dunyoni estetik tarzda r о ‘yobga chiqarish, voqelikni badiiy jihatdan qayta bunyod etish g‘oyasiga asoslanadi. Lev Nikolayevich Tolstoy (1828–1910). L.Tolstoy san’atning mohiyatini aniq–ravshan ifodalashga y о ‘l ochish uchun «hamma narsani chalkashtirib yuboradigan g о ‘zallik tushunchasini» bir chetga surib q о ‘yishni taklif etadi. Uning fikriga k о ‘ra, san’atning nima ekanini aniqlab olish uchun, avvalo unga lazzat vositasi emas, balki inson hayotining shartlaridan biri sifatida qarash lozim. «San’at, — deydi Tolstoy, shunday insoniy fazilatki, unda bir kishi ongli ravishda ma’lum tashqi belgilar bilan о ‘zi boshidan kechirgan hislarni yetkazadi, boshqa odamlar esa о ‘sha xislarni о ‘ziga yuqtirib, ularni qayta k о ‘ngildan о ‘tkazadi». Umuman, Tolstoyning san’atga munosabati, san’atkorni xalqchillikka, bag‘rikenglikka chaqirishi diqqatga sazovor; uning risola va maqolalarida faqat Tolstoygagina xos b о ‘lgan nuqtai nazarni k о ‘rish mumkin. Yangi davr Yevropa estetik tafakkuri (ruhiy taxlil, ekzstensiyachilik)

Oktabr davlat t о ‘ntarishidan s о ‘ng 1917 yili Rossiyada SH о ‘rolar tuzumi vujudga keldi. Bu tuzum asoschilari V.I.Lenin va I.V.Stalin butun mamlakatda totalitar tartib о ‘rnatdilar, yangi mustamlakachilik siyosatini olib bordilar. Turkiston avval t о ‘rt, s о ‘ng besh milliy respublikaga b о ‘lindi. 30–yillardan boshlab SSSR deb atalgan bu imperiyada falsafiy–ijtimoiy fanlar mafkuraga b о ‘ysundirildi, ularga mafkuraning bir k о ‘rinishi maqomi berildi. Natijada ular rivojlanishdan t о ‘xtadi. Ammo jahonda bu fanlarning taraqqiyoti rosmana davom etdi, yangi– yangi oqimlar va y о ‘nalishlar vujudga keldi, mavjudlari yanada keng rivojlanish y о ‘liga chiqdi. Shular jumlasidan estetika ham taraqqiy topdi. Ana shu taraqqiyotda ruhiy tahlil yohud froydchilik y о ‘nalishi о ‘ziga xos о ‘ringa ega. Ruxiy tahlil estetikasi y о ‘nalishi. Zigmund Froyd (Freud/1956–1939). U ruhshunoslikda yangi bir davrni ochdi va shu asosda badiiy ijodning о ‘ziga xos nazariyasini yaratdi. Froydgacha b о ‘lgan ruhshunoslik о ‘zining asosiy e’tiborini umumiy yoshga, kasbga taalluqli ruhiy holatlar bilan shug‘ullanib inson qalbini nazardan qochirib q о ‘ygan edi. Vaholanki, ruhshunoslik aslida ruh–qalbni о ‘rganishi lozim. Froyd shundan kelib chiqib, qalbga, uning qorong‘u teranliklariga murojaat qiladi va bemor о ‘z qalbi ehtiyojlarini hisobga olmagani uchun ruhiy kasallikka chalinadi, degan xulosaga keladi. Froyd inson ruhiy hayotida uch bosqichni ajratib k о ‘rsatadi; ong , ongoldi va ongtubi yoxud onglanmagan, ya’ni ongga aylanmagan holat. Onglanmaganlik va ongoldi ongdan nazorat (senzura) degan о ‘rta bosqich orqali ajralib turadi. Nazorat ikki vazifani bajaradi; birinchisi, shaxs о ‘ziga maqbul k о ‘rmagan va qoralagan his–tuyg‘ular, fikrlar, tushunchalarni onglanmaganlik hududiga siqib chiqaradi; ikkinchisi, ongda о ‘zini namoyon etishga intilgan faol onglanmaganlikka qarshi kurashadi. Onglanmaganlikdagi fikrlar, his–tuyg‘ular umuman y о ‘qolib ketmaydi, biroq ularning xotiraga chiqishi uchun y о ‘l q о ‘yilmaydi. Shu bois ular ongda bevosita emas, balki bilvosita–bilmay gapirib yuborish, xato yozib yuborish, tush, nevrozlar singari g‘alat harakatlar orqali namoyon b о ‘ladi. Shuningdek, onglanmaganlikning sublimatsiyasi–ta’qiqlangan intilishlarning ijtimoiy jihatdan maqbul harakatlarga aylangan tarzda k о ‘rinishi ham r о ‘y beradi. Onglanmaganlik g‘oyat yashovchan, vaqtga b о ‘ysunmaydi. Undagi fikrlar, istaklar, his–tuyg‘ular

nazorat tufayli kechikib, hatto о ‘n yillardan s о ‘ng ongga chiqsalar–da, о ‘z ehtiros quvvatini y о ‘qotmaydilar. Ongoldi holatini muvaqqat onglanmaganlik deyish mumkin, uning ongga aylanish imkoni bor, u onglanmaganlik bilan ong о ‘rtalig‘ida b о ‘lib, ongning kundalik ishida xotira ombori vazifasini bajaradi. Ekzistensiyachilik estetikasi y о ‘nalishi. Jan Pol Sartr (Sartre / (1905–1980). Sartrning nafosat falsafasida tasavvur asosiy tushuncha tarzida о ‘rtaga tashlanadi. Tasavvurdagi hayot yoki tasavvur hayoti tasavvur hodisasi bilan belgilanadi va Sartr nazdida, sehrli hisoblanadi. Faylasuf ikki olam mavjudligini tan oladi: makon va zamonda mavjud real olam hamda makon va zamondan tashqaridagi noreal (irreal) olam. Faqat ongning pozitsiyasi tasavvurdagi olamni real universum sifatida talqin etadi. Sartr estetikasi k о ‘proq amaliy tabiatga ega; unda muayyan tizim y о ‘q, lekin asosiy estetik g‘oyalar va tamoyillarni k о ‘rish qiyin emas. Asl san’at asari Sartrning fikriga k о ‘ra, ijodkor va san’atni idrok etuvchi kishining harakati bilan yuzaga keladi; о ‘zga odamlar uchun yaratiladi, о ‘zga odamlar uchun mavjud b о ‘lish imkoniga ega. Badiiy asarni о ‘qish, tinglash, k о ‘rish–idrok etish va ijodning omuxtaligi (sintezi)dan iborat. Bu omuxtalik subyekt va obyekt ma’nosini belgilaydi, ayni paytda ularning olam bilan munosabatini boyitadi. Idrok etish va ijodning omuxtaligini Sartr quyidagicha muayyanlashtiradi: «Har bir adabiy asar– da’vat. Yozish о ‘quvchini chorlash... Yozuvchi shu tarzda о ‘quvchini erkinlikka chaqiradi, chunki erkinlik yozuvchi asarining yaratilishida ishtirok etadi». Ijod jarayoni–asarning notugal va mavhum tarzda yaratilishi. Shu bois san’atni idrok etuvchi tomonidan ham ijodkorlik talab etiladi. 13 Turkiston ma’rifatchi–jadidlarining estetik qarashlari . XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiya mustamlakasi b о ‘lgan mazlum Turkistonda ham Uyg‘onish r о ‘y berdi. Nisbatan qisqa vaqtni о ‘z ichiga olgan b о ‘lsa–da, bu Uyg‘onish hayotning barcha sohalarida aks etdi. Uning ibtidosida ilg‘or rus tafakkuridan habardor ma’rifatchilar turar edi. Bu ma’rifatchilar keyinchalik jadidlar deb atala boshladi. Ularning asosiy maqsadi Turkistonning milliy ozodlikka erishishi edi. Erishishning y о ‘lini esa ular xalqni ma’rifatli, о ‘z insonlik huquqini talab va 13 Sartr J.P. Chto takoye literatura? Moskva. Tetra–sistem. 2001.

himoya qila oladigan darajaga k о ‘tarishda deb bildilar. Buning uchun esa, ular nazdida uch y о ‘nalish muhim edi; maorif , san’at va matbuot . Shu nuqtai nazardan ma’rifatchi jadidlarning san’atga, ayniqsa, uning о ‘sha davrda eng qamrovli b о ‘lgan turlari adabiyot va teatrga alohida e’tibor berganlari tabiiydir. Zero ma’rifatchi jadid mutafakkirlar axloqiy va estetik tarbiya orqali millat ozodlikka erishadi, deb hisoblar edilar. Shu bois jadidlikni ma’lum ma’noda ijtimoiy– axloqiy–estetik harakat deb aytish mumkin. Zokirjon Xolmuhammad о ‘g‘li Furqat (1958–1909). Uning g‘azallari, muhammaslari, musaddaslari lirik tabiatga ega b о ‘lib, ularda yor g о ‘zalligi madh etilsa, masnaviylarida ijtimoiy muammolar о ‘rtaga tashlanadi. Masnaviylarning bir qismi («Ilm xosiyati», «Vistavka xususida», «Gimnaziya») ma’rifatni targ‘ib qilishga bag‘ishlangan. «Toshkent shahrida b о ‘lg‘on nag‘ma bazmi xususida», «Nag‘ma va nag‘malar va aning asbobi va ul nag‘ma ta’siri xususida», «Suvorov haqida», «Shoir ahli va she’r mubolag‘asi xususida» deb atalgan masnaviylari esa ma’lum ma’noda nafosatshunoslikka taalluqli. Iste’dodli filolog olim Shuhrat Rizayev ulardan birini – «Suvorov haqida» masnaviysini ilk о ‘zbek teatr tanqidi namunasi, spektaklga she’riy y о ‘lda yozilgan taqriz deb ataydi. Bu fikrda jon bor. Zero yuqoridagi masnaviylarni о ‘ziga xos nafosatshunoslik manzumalari deyish mumkin. Furqat «Nag‘ma va nag‘malar va aning asbobi va ul nag‘ma ta’siri xususida» degan masnaviysida, «Toshkand shahrida bо‘lg‘on nag‘ma bazmi xususida» masnaviysidagi «taqrizchilik» doirasidan chiqib ketadi: xonandalar, sozandalar, konsert zali, unga kirish qoidalarini tasvirlashdan voz kechadi, asosiy e’tiborni musiqadan va undan olinadigan estetik zavq haqidagi fikrlariga qaratadi. Shoir– nafosatshunos о‘zimizning milliy musiqa asboblarining ba’zilarini sanab о‘tib, agar rasmona musiqa ta’limi yо‘lga qо‘yilsa, ular Ovrupo musiqa asboblaridan qolishmaydigan uyg‘unlik bilan jaranglashlarini ta’kidlaydi. Musulmon ichra, lekin nag‘ma k о ‘p bor, Chunonchi g‘ijjaku tanburu setor, Dutoru arg‘anun, qonun ila rud, Rubobu doira changu nayu ud...

Na sud ammoki, y о ‘q ustodi komil, Emas ta’limi ham oning takomil. Agar b о ‘lsa raso nag‘ma kamoli, Uchar qushlar tushar, bor ehtimoli. Furqat nafosatshunoslik manzumasida musiqa san’atining ta’sirini s о ‘z bilan ifodalashga harakat qiladi, musiqiy oxang о ‘zida mujassam etgan mazmunni she’riy satrlar bilan tasvirlashga urinadi. Shuningdek, musiqani idrok etish Furqat nazdida k о ‘ngil holini, qalbning eng tubida yotgan yashirin hislarni anglash bilan barobar, zero musiqa: Dilda xama sо‘z о‘lsa nihoniy, Degay nag‘ma zaboni birla oni. «Shoir ahvoli va she’r mubolag‘asi xususida» masnaviysida Furqat ijodkor iste’dodini «balog‘at» tushunchasi bilan ifodalaydi. Shoir odam Sa’diy kabi kо‘pni kо‘rishi va bilishi lozim. Ijodning asosida hayot in’ikos etishi kerak. Anbar Otin (1870–1906). Uning ijodida san’atning ijtimoiylik mohiyati birinchi о‘ringa chiqadi. Ya’ni Furqatdagi ibtido Anbar Otinda markaziy masalaga aylanadi. Anbar Otin badiiy ijodga mumtozchilik emas, jadidchilik nuqtai nazaridan yondashadi: badiiy asar xalqqa, uni milliy ozodlikka olib chiqishga hizmat qilishi kerak. Anbar Otin «Qarolar falsafasi» risolasida shoirlik iste’dodiga, shoirlar toifalariga alohida tо‘xtaladi. Shoira ustoz shoirlarni yuzaki talqin etishga, ular ijodini yor kо‘yidagi oh-vohlardan iborat, deb qarashga keskin qarshi chiqadi. Mumtoz shoirlarning fikriy-falsafiy teranligini anglashga chaqiradi: «Aksari zamona ahli mashhur nomdor ustodlar haqida alarning nazmi nolalarig‘a zohiran baho berib, alar faqat yor ishqida ovvora bо‘lib, umr о‘tkazibdur derlar... haqiqatda lojaram ul g‘azallar botini hisobsiz falsafiy donish va aql gavharlari ila tо‘ladir». 14 Abdurauf Fitrat (1898–1938). Avvalo shuni aytish kerakki, «Adabiyot qoidalari»da muallif nafaqat adabiyot nazariyotchisi sifatida, balki keng quvvai hofizali nafosatshunos tarzida maydonga chiqadi. U badiiy adabiyotni alohida, 14 Abdulla Sher. Diniy–badiiy asarning estetik mohiyati. “Guliston” jurnali. 2001.

muhtor, «katta san’at» sifatida olib qaramaydi. nazdida u ham san’at turi, boshqa san’at turlari bilan uzviy aloqadorlikda ish kо‘radi. Shu bois juda kо‘p о‘rinlarda «Adabiyot qoidalari»dagi misollari badiiy adabiyotdan keltirilgan nafosatshunoslik nazariyasiga aylanib ketadi. Bu tasodifiy emas. Fikrimizning isboti uchun risolaning о‘ziga murojaat qilaylik. Fitrat badiiy adabiyot nima ekanini anglatish, nazariy ta’riflash uchun eng avvalo «san’at» va «gо‘zal san’atlar» iboralarini tushunib olish lozimligini aytadi. U san’atning ikki xil – manfaatli va manfaatsiz, ya’ni hunar – san’at hamda sof san’at bо‘lishini tanbursoz usta bilan «Iroq» kuyini chalgan sozanda – tanburchi misolida jonli tushuntirib beradi; tanburning yaxshiligi – ishga yaraganligi, foyda keltirgani. «Iroq kuyining yoxshiligi esa kishiga ma’naviy ta’sir etmak... Shuning uchun buning yoxshilig‘iga, yoxshiliq emas gо‘zallik deydilar. Bunday san’atlarga «gо‘zal san’atlar» deyiladir. Fitratning «Adabiyot qoidalari»dan boshqa musiqamiz tarixi va aruz nazariyasiga bag‘ishlangan risolalari borki, ular ham nafosatshunoslik nuqtai nazaridan qimmatlidir. Abdulhamid CHо‘lpon (1898–1938). Uning gо‘zallik haqidagi tushunchasi о‘ziga xos, asosan u shoir she’rlarida «gо‘zal» sо‘zi orqali aks etadi. О‘z fikrini shо‘rolar senzurasidan yashirib ifodalash maqsadida shoir « gо‘zal » sо‘ziga turli xil ma’nolar yuklaydi: u, bir tomondan, qо‘l yetmas gо‘zal yor , ikkinchi tomondan, sururiy (romantik) gо‘zallik . Lekin har ikki holatda ham tagma’no tutqunlikka mahkum gо‘zallikni, gо‘zal Turkistonni о‘zida mujassam etadi. Yoki «Binafsha» she’rining mana bu ibtido bandiga e’tibor qiling: Binafsha senmisan, binafsha senmi, K о ‘chada aqchaga sotilgan? Binafsha menmanmi, binafsha menmi, Sevgingga qayg‘ungga tutilgan?

Binafsha – dunyo bozorida sotilgan g о ‘zal Turkistonning timsoli. Turkiston – vatanparvar shoir uchun eng oliy g о ‘zallik. Shu bois ham har ikkala she’r tutqun g о ‘zallikni nafaqat ramzda, balki tengsiz g о ‘zal shaklda ifodalaydi. CH о ‘lpon yaratgan shakliy g о ‘zallik mazmundagi mungli g о ‘zallik bilan uyg‘unlashib ketgan. Shoir g о ‘zallikni shu tarzda k о ‘radi va in’ikos ettiradi, zero q о ‘rquv hukmron b о ‘lgan inson shaxsi oyoqosti qilingan hayotda faqat xayol g о ‘zaldir; Xulosa qilib aytadigan b о ‘lsak, Turkiston jadid ma’rifatchilari qisqa vaqt ichida nafis san’at targ‘ibotini y о ‘lga q о ‘ydilar. Afsuski, yangi mustamlakachilik siyosati asosiga qurilgan SH о ‘rolar davlati ularni qatag‘on qilib, asarlarini ta’qiqlab, Turkiston xalqlari Uyg‘onishi harakatiga chek q о ‘ydi. Shunga qaramay, ular qoldirgan meros bugungi kunda ham uz ahmiyati va ta’sir kuchini y о ‘qotgan emas. XX asr tafakkuri benihoya boy va rang-barang. Unda Froyd va Sartrdan tashqari yana о ‘nlab buyuk mutafakkirlarning о ‘z qarashlarini ilmiy asoslab berdilar. Karl Yaspers, Martin Haydegger, Albert Kamyu, Xose Ortega-i-Gasset, Yozef Xuyzinga kabi nafosatshunos-faylasuflar shular jumlasidandir.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi

to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son. 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966- son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)- soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016-yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

Похожие

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari

Falsafaning tadqiqot doirasi, axloqning kelib chiqishi

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari. Formal mantiqnini asosiy qonunlari va prinsiplari

Estetika nazariyasi 2

Nafosat falsafasi (Estetika)