Билишда ҳақиқат муаммоси - Философия - Презентации

Билишда ҳақиқат муаммоси

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

596.5 KB

1Билишда ҳақиқат муаммоси www.arxiv.uz

2Ҳақиқат Аристотель : Ҳақиқат - мулоҳаза ва амалдаги ҳолат Платон : Ғ оялар дунёсига мос келувчи ғайритабиий мустақил идеал моҳият, инсон билими жоннинг шу ғоялар дунёси билан муштараклиги Фома Аквинский : Ҳ ақиқат - ёлғон нарсаларда эмас, балки ақлда мавжуд бўлади, ҳамма нарса ўзи боғлиқ бўлган ақлга муносабати даражасидагина ҳақиқийНақшбандий : Ҳ ақиқат бу - А ллоҳни англашдир Беруний : Ҳ ақиқат - билимнинг воқеликка мувофиқлигидир Гегел : Ғ оя ўзининг тўлиқ ва муайян кўринишида «ўзида ва ўзи учун борлиққа эга бўлган ҳақиқат»дир www.arxiv.uz

3Амалиёт-жараён Ҳ а қ и қ ат-жараён Ҳ а қ и қ ат жараён сифатида икки моментдан иборат Нисбий момент (нисбий ҳ а қ и қ ат)Мутло қ момент (мутло қ ҳ а қ и қ ат) Нисбий ҳ а қ и қ ат:  Т ў ли қ б ў лмаган, якунланмаган ҳ а қ и қ ат  Тугалланмаганлиги учун амалиётда илмий тад қ и қ отни исботлаш ва тасди қ лашни талаб қ илади ҳ амда билиш жараёнида иштирок қ иладиМутло қ ҳ а қ и қ ат:  Фанда исботланган ва амалиётда тасди қ лангани учун ҳ еч қ ачон инкор этилмайди  Ў зида т ў ли қ билимни ифода қ илганлиги учун билиш жараёнида иштирок қ илмайди Ҳ а қ и қ ат - тарихан асосланган жараён 1. Билим - ҳ а қ и қ атнинг ривожланиши демакдир 2. Ҳ а қ и қ ат - чексиз билимларни т ў плаш жараёни 3. Билиш жараёнида ҳ а қ и қ ат янглишиш билан чамбарчас бо ғ ли қ 4. Янглишиш - ҳ а қ и қ атнинг нисбийлик моментининг мутло қ лаштирилишидир 5. Ҳ а қ и қ ат - доимо қ андайдир шарт-шароитлар билан бо ғ ли қҲ А Қ И Қ АТ БИЛИШ ЖАРАЁНИДА www.arxiv.uz

4Ҳақиқат шакллари Мутлоқ ҳақиқат предметни келажакда тўлдирилиши ёки унга аниқлик киритилиши мумкин бўлмаган тарзда тўла, мукаммал билишдир Объектив ҳақиқат – билимларимизнинг инсон инсониятга боғлиқ бўлмаган мазмуни Нисбий ҳақиқат – борлиқни асосан тўғри акс эттирса-да, образ объектга унча мос эмаслиги билан ажралиб турадиган билим www.arxiv.uz

5Ҳақиқат концепциялари Корреспондент назариянинг тажрибада олинган маълумотларга мувофиқ бўлишини талаб қилади Прагматик амалиёт мезони кўпинча тўғридан-тўғри эксперимент тушунчаси билан боғланади Когерент (назарий) концепция эса экспериментга мувофиқ бўлиши, унга зид келмаслиги, унинг натижаларини башорат қилиш имконини бериши лозим www.arxiv.uz

6Исботлаш Фаннинг у ёки бу қоидасининг ҳ ақиқийлиги ёки сохталиги, аниқ- равшан бўлмайди К ўрсатиш мумкин бўлган нарсани исботлашнинг ҳожати йўқ www.arxiv.uz

7Исботлаш ва рад этиш Фаннинг у ёки бу қоидасининг ҳақиқийлиги ёки сохталиги, аниқ-равшан кўриниб турмайди. Фақат энг содда мулоҳазалар ўзининг ҳақиқийлигини тасдиқлаш учун сезги идрокидангина фойдала - нишни талаб қилади: кўрсатиш мумкин бўлган нарсани исботлашнинг ҳожати йўқ. Фаннинг аксарият қоидалари сезги аъзолари орқали билиш даражасида ва бошқа ҳақиқатлар - дан алоҳида эмас, балки мантиқий тафаккур даражасида, бошқа ҳақиқатларга боғланган ҳолда, яъни исботлаш йўли билан ҳақиқий деб қабул қилинади. Исботлаш – илмий тафаккурнинг му - ҳим воситаси. Ҳар қандай исботда тезис, исботлаш учун асослар (далиллар) ва исботлаш усули мавжуд. Ҳақи - қийлиги ёки сохталиги исботлаш йўли билан аниқланаётган қоида тезис деб аталади. Тезиснинг сохталигини аниқлаш рад этиш деб аталади. Исботлашда фойдаланилаётган ва исботланаётган тезиснинг ҳақиқийлигини кўрсатаётган барча қоидалар асослар ёки далиллар деб аталади. Асос - лар ва далиллар ишончли далиллар ҳақидаги қоидалар, таърифлар, аксиомалар ва илгари ис - ботланган қоидалардан ташкил топади. Қоиданинг ҳақиқийлигини исботлаш у яхши текширилган далиллар ҳақидаги қоидалардан бево - сита келиб чиқишини кўрсатиш демакдир. Бироқ ҳаёт шу даражада мураккабки, амалда жуда кўп, ҳатто ақлга мутлақо зид қоидаларни тасдиқлаш учун ҳам айрим далиллар тўплаш мумкин. Бунда айни шу қоидаларни рад этувчи далиллар ҳам мавжудлиги бир-биридан ва атроф муҳит - дан ажратиб олинган айрим далиллар ўзича ҳеч нарсани исботламаслигидан далолат беради. Далиллар ҳақидаги фикрлар ўзаро боғлиқ ҳолда қаралган тақдирдагина исботлаш учун асос бўлиш мумкин. Исботлаш учун асослар жумласига мазкур фан асосий тушунчаларининг таъ - рифлари киради. Бу мазкур фаннинг барча тушунчалари таърифланиши лозим деган маънони англатмайди. Таърифлаш – номаълумни маълумга, мураккабни соддага боғлаш демак. Исботланаётган тезис таянадиган исботлаш учун асослар қаторига фаннинг асосий тушунча - лари таърифлари ва аксиомалардан ташқари тезисни асослаш учун зарур бўлган фаннинг ил - гари исботланган қоидалари ҳам киради. Фан ўз қоидаларининг далил-исботларини қанча кўп ривожлантирса, ҳар бир янги қоидани исботлаш учун олдинги асослар сони шунча кўпаяди. www.arxiv.uz

8эмоциялар – Ҳодисалар ва ҳолатлар аҳамиятини бевосита ҳис этиш деб аталади . Ижобий эмоциялар – лаззатланиш, қувонч, ҳайрат, муҳаббат ва ш.к. Салбий эмоциялар – қўрқув, ҳайиқиш, нафрат, қайғу ва ш.к. www.arxiv.uz

9. . –. Ирода и нсон руҳиятининг ҳар хил шакллари орасида – субъектнинг ўз фаолиятини ўзи тартибга солиши муҳим аҳамиятга эга ИдеалИшонч пировард келажакнинг муайян образи эмас, балки қайта кўрилиши мумкин бўлган ҳар хил назарий ва бошқа тасаввурларнинг келажакка қаратилган мажмуи инсоннинг қадриятлари ва мўлжаллари дунёсида бирон-бир нарса ёки ҳодисани ҳақиқий деб қабул қилиш муҳим аҳамиятга эга. www.arxiv.uz

10Ҳақиқатни объектив- идеалистик тушуниш дунёнинг онгда акс этиш жараёнига боғламасдан қараш ва уни инсоннинг объект ҳақидаги билими хоссаси сифатида эмас, балки эмпирик борлиққа қўшимча тарзда объективлашган қандайдир вақтдан ташқаридаги ғоянинг хоссалари сифатида талқин қилишда намоён бўлади. Ҳақиқатни субъектив идеалистик тушуниш инсон билимининг хоссалари ва таркиби билан боғланади, бироқ мазкур билим унда ташқи, мустақил дунёнинг акс этишига боғланмайди, чунки бундай дунёнинг мавжудлиги инкор этилади www.arxiv.uz

11Билишнинг маънавий қадриятлари . Ҳар қандай илмий тадқиқотда маънавий қадриятлар ва меъёрлар мавжуддир. Илмий метод негизини объективлик ва оқилоналик каби анъанавий маънавий қад - риятлар ташкил этиши лозим. Объективлик олим тадқиқот меъёрларини танлашга нисбатан виждонан ёндашиши, шахсий манфаатдорликни сиқиб чиқариши, ҳақи - қатни гуруҳ манфаатларидан устун қўйишини назарда тутади. Айрим илмий концепциялар эскиришига қараб ўзига хос «тимсол» белгиларини касб этади. Эскирган концепциялардан воз кечиш кўпинча уларни яратувчиларнинг қар - шилигини бартараф этиш билан боғлиқ. Олим баъзан фанда инқилобга йўл очувчи янги ғояларни афзал кўришга ўзида куч топа олмай, эскича ёндашувлар асири бў - либ қолиши мумкин. Билим ва ҳақиқат амалда айний тушунчалардир. Билиш – нарсаларнинг ҳақиқий ҳо - латига мос келувчи ишончли ахборотга эга бўлиш демак. Ҳақиқий билимга эришиш мумкинми? Қандай билимни ҳақиқий деб ҳисоблаш мумкин? Билим ҳақиқийлиги - нинг объектив ва мутлақ мезонлари мавжудми? Бу саволларга жавоблар фан ва фалсафанинг ривожланишига доимо йўлдош бўлган. Масалан, Аристотель ҳақиқат - ни борлиқ билан тенглаштирган. Унинг фикрича, ўзгармас нарсаларгина ҳақиқийдир, ҳақиқат борлиқнинг олий шаклидир. www.arxiv.uz

12Ёлғон Ёлғон ҳақиқатнинг қарама- қаршиси. Ёлғон одатда нотўғрилиги аён бўлган тасаввурларни била туриб ҳақиқат даражасига кўтариш сифатида тушунилад и. Верификация тамойили Бу тамойилга биноан дунё ҳақидаги ҳар қандай фикрнинг ҳақиқийлиги пировард натижада уни сезги аъзолари орқали олинган маълумотларга таққослаш йўли билан аниқланиши лозим. Янглишиш Ҳақиқат ёйилиши ва теранлашувининг барча босқичларида унинг дои - мий ва зарурий ҳамроҳи янглишишдир. Ҳақиқат нима ва уни янглишиш - лардан (Бэкон таъбири билан айтганда, «тафаккур бутлари»дан) қандай қилиб халос этиш мумкин, деган саволлар одамларни (фақат фан соҳа - сидагина эмас) доим қизиқтириб келган. Ҳақиқат ва янглишиш катего - риялари билиш назариясидаги ягона билиш жараёнининг икки қарама- қарши, лекин бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган икки томонини ифо - даловчи асосий категориялардир. www.arxiv.uz

13Янглишиш ўз предмети билан муштарак бўлмаган, унга мос келмайдиган билим Янглишишлар ўз шаклларига кўра ранг-барангдир и лмий ноилмий эмпирик назарий диний фалсафий www.arxiv.uz

14ХУЛОСА 1. Ҳақиқат билишнинг мезонидир. Инсон амалий фаолияти ҳақиқатни аниқлашга йўналтирилган. Бироқ ҳақиқат ёлғон билан ёнма-ён туради. Ёлғон инсон ҳаётининг таркибий қисми сифатида амал қилади. 2. Амалиёт ва билишнинг ривожланиши у ёки бу янглишишлар эртами, кечми бартараф этилиши: ё саҳнадан тушиши (масалан, «абадий двигатель» ҳақидаги таълимот каби), ё ҳақиқий билимга айланиши (алхимиянинг кимёга айланиши)ни кўрсатади. Янглишишларни юзага келтирган ижтимоий шароитларни ўзгартириш ва такомиллаштириш, ижтимоий-тарихий амалиётнинг етуклиги, билимнинг ривожланиши ва теранлашуви янглишишларни бартараф этишнинг муҳим омилларидир. Бу эса борлиққа нисбатан апологетик (ҳимояловчи-оқловчи) ёндашувни эмас, балки конструктив-танқидий ёндашувни, «синовлар ва хатолар» методини амалга оширишни (Поппер) тақозо этади . www.arxiv.uz

Похожие

Фалсафада материя ва субстанция муаммоси

Табиатшуносликда материя ва субстанция муаммоси

Олам борлиқ, табиат, инсон тўғрисидаги ибтидоий билимлар пайдо бўлиш муаммоси

Билиш фалсафаси (гносеология)

O‘rtа аsrlаr, uyg‘оnish dаvri vа yangi davr G‘аrbiy Ovro‘pа fаlsаfаsi