logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Экология
  4. Populyatsiya tushunchasi va ekotizimlar

Populyatsiya tushunchasi va ekotizimlar

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

13442.5 KB
Скачать
www.arxiv.uz 1. Ekosistemaning iyerarxik qatorlari . Populyatsiya 2. Oziq zanjiri va ekologik piramida to‘g’risida tushuncha 1. Tabiiy va sun’iy ekosistemalar 2. Markaziy Osiyo regionning ekosistemalari 3.   Inson ekologiyasi Reja: www.arxiv.uz Ma’lumki, tabiatda uchraydigan o’simlik va hayvonlar keragidan ortiq zaxiralar (tanada yig’igan moddalar) ni o’sish va ko’payishga sarflaydi. O’simliklar tomonidan yaratiladigan birlamchi mahsulotning fasllar bo’yicha o’zgarishi ular bilan ovqatlanadigan o’simlikxo’r hayvonlar va yirqichlarning ham fasllar bo’yicha o’zgarishiga sabab bo’ladi.Tur vakillari populyatsiyada energiya va ozuqa moddalarning turli katta – kichik guruhlar orqali o’tishi ularning tabiatda doimiyligi ta’minlaydi va ekosistemada tabiiy zaxiralarning to’planishi effiktiv energiya hosil bo’lishiga olib keladi. www.arxiv.uz Populyatsiya – bu bir turning yoki bir necha tur vakillarining guruhi bo’lib, ular ma’lum joyda uchraydi va ko’p hayotiy belgilarga ega bo’ladi. Shu belgilar butun guruhning doimiy funsiyalari hisobini aks ettiradi. Populyatsiya a’zolarning hayotiy belgilari : Tur vakillari qalinligi, tug’ulishi, o’lishi, yosh bo’yicha taqsimlanishi, organizmning biotic potensiali, ma’lum hududda tarqalishi va o’sish xillaridir. Populyatsiya genitik xususiyatlarga ham ega bo’lib, bu holati organizmning to’rg’ridan – to’g’ri ekologik moslashishi, qayta ko’payishi va turg’unligiga bog’liq, ya’ni, uzoq vaqt nasl qoldirish qobilyatini saqlab qolishdir. Populyatsiya « biologik » va « guruhlik » xususiyatiga ega bo’ladi. Biologik xususiyatlarga: populyatsiya a’zolarning hayot sikli, o’sishga qobilyati, farqlanishi va o’zining son – sifatini ushlab turish xususiyatlari kirib, ular populyatsiyani hosil qiluvchi organizmlarga taaluqlidir. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 1. Tur vakilining ma’lum hududdagi umumiy soni; 2. Ma’lum maydon uchun tur vakillarining o’rtacha soni, populyatsiya qalinligi va makonda populyatsiya a’zolarining massasi; 3. Tug’ulish – ma’lum vaqt ichida tur vakillaridan hosil bo’lgan yangi vakillari soni 4. O’lish – ma’lum vaqt ichida populyatsiya ichidagi o’lgan a’zolar darajasi 5. Populyatsiyaning o’sishi-tug’ilishi va o’lish o’rtasidagi farq bo’lib, bu farq salbiy va ijobiy bo’lishi mumkin. 6. O’sish tezligi-ma’lum vaqt ichida populyatsiya a’zolari sonining o’rtacha o’sish tezligidir. www.arxiv.uz Populyatsiyani klassifikatsiyalashda bir necha prinsiplarga amal qilinadi, populyatsiyaning makonda tarqalishini N.P.Naumov (1963) quyidagicha farqlaydi: elementlar (boshlang’ich soda), ekologik va jo’g’rofik populyatsiyalar. Ularning qisqacha ta’rifi quyidagicha: 1.Elementlarning populyatsiya – bu uncha katta bo’lmagan, bir xil joyda uchraydigan tur vakillarining yig’indisi. Agar biogeotsenoz ichida yashash sharoiti har xil bo’lsa, populyatsiyalarning soni ko’p bo’ladi va ko’p sonli populyatsiyalar hosil qiladi. Bir xil sharoitda bunday holat kam bo’ladi. 2. Ekologik populyatsiya sodda, elementlar populyatsiyalar yig’indisidan hosil bo’ladi. Ular ma’lum biogeotsenozlardan, tur ichidagi guruhlarda yuzaga keladi. Masalan, olmaxonning “qarag’ay”, qoraqarag’ay, oqqarag’ay kabi populyatsiyalari uchraydi. Lekin, bu populyatsiyalar bir- biridan keskin chegaralanmaydi, ular o’rtasida genetic informasiya tez-tez o’tib turadi www.arxiv.uz www.arxiv.uz 3. Geografik populyatsiya- ekologik populyatsiyalarni o’z ichiga oladi, bir xil geografik sharoit va muhitda uchraydi. Lekin geografik populyatsiyalar yetarli darajada chegaralangan bo’lib, o’lchamlari ko’payish qobiliyatlari, ekologik moslashishlari, fiziologik va xulqiy xususiystlari bilan farqlanadi. Populyatsiya sonining mutloq va aniq hisobga olish mumkin emas. Buning sabablari quyidagilardan iborat, ya’ni: 1.Populyatsiya ichidagi ayrim organizmlarni hayoti davomida kuzatib borishi qiyin, biroq ularning hayot sikllarining ayrim davrlarda kuzatish, sonini hisobga olish, qalinligini aniqlash mumkin. Jumladan, qushlar uya qurayotgan vaqtda hisobga olish mumkin. Bahorda kichik ko’lmaklarda qo’shilayotgan baqalarning sonini hisobga olsa bo’ladi. Biroq boshqa fasllarda ularning soni qalinligini hisobga olish og’ir bo’ladi. Ular tarqalib ketadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 2. Populyatsiya a’zolarining sonini aniqlashda ular tarqalgan joy (makon) va vaqt bir xil, bir – biriga to’g’ri kelishi kerak, makon bir, sonini hisoblash vaqtida (ertalab, kunning o’rtasi, tun yoki bahor, yoz ,kuz, qish) har xil bo’lsa, populyatsiya a’zolarining soni aniq bo’lmaydi. 3. Populyatsiya sonini aniqlashga oid ma’lumotlar o’sishi, ko’payishi va doim o’zgarib turushi mumkin. Hisoblash uslubi o’zgaradi, yangi yondoshlar, hisoblash asboblari ishga solinadi va natijada populyatsiya soniga ham o’zgarishlar kiradi. www.arxiv.uz Tabiiy populyatsiyalarda hayvonlarning soni uch sababga ko’ra chegaralangan: 1. Tabiiy zaxiralar (ozuqa, joy va boshqalar) ning tetishmasligi; 2. Hayvonlarning shu zaxiralarini (tarqalib, qidirib) topa olmasligi; 3. Populyatsiyaning o’sish tezligida vaqtning chegaralanganligi va uning darajasining ijobiy ahamiyatligi. Populyatsiyaning tuzulishi. Populyatsiya a’zolarning jins, yosh bo’yicha, morfologik ko’rinishi, fiziologik jarayoni, xulqiy holatlari, genitek xususiyatlari va hududlar bo’yicha taqsimlanishi populyatsiyaning tuzulishini aks ettiradi. Turning umumiy biologik xususiyatlari, muhitning abiotik va biotik omillari hamda boshqa ta’sirlar asosida populyatsiya tuzulishi kelib chiqadi va unga tur vakillarining harakatchanligi, ma’lum joyga bog’langanligi va og’ir to’siqlani oshib o’ta bilishi kabi belgilar kiradi. Masalan, shimoliy bug’ular doim fasllar bo’yicha keng hududlarda minglab kilometrlar migratsiya qiladi. Shu migratsiya davrida jo’g’rofik to’siq (daryo, ko’l, botqoq) lar, tog’ tizimlaridan o’tadi. Ularning populyatsiyalari katta, soni ko’p bo’ladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Oziq zanjiri va ekologik  piramida to'ѓrisida tushuncha  Avvalgisi keyingisi uchun oziq hisoblangan, o'zaro boѓlangan bir nechta turlar yoki organizmlar oziq zanjirini hosil qiladi: Misol,  Organik qoldiqlar  Oziq zanjiri - o'simliklar to'plagan energiyani bir turning ikkinchisini eyishi orqali bir necha organizmlar qatoridan o'tkazishdir.  Shunday qilib, oziq zanjiri turlar orasidagi trofik boѓlanishdir (yunoncha "trofe" – oziqlanish). Ekologik sistemada har xil oziq darajalari trofik darajalar deb ataladi. Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o'simliklar (produtsentlar) hisoblanadi. Fotosintez jarayonida ular quyosh energiyasini kimyoviy boѓlar energiyasiga aylantiradi. Ikkinchi zvenosi o'txo'r (birlamchi iste'mol qiluvchilar) va go'shtxo'r (ikkilamchi iste'mol qiluvchilar) hayvonlar yoki konsumentlar tashkil etadi. Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchi mikroorganizmlar (redutsentlar) hosil etadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Tabiatda oziq zanjiri uch – to'rt darajadan tashkil topadi. Bir darajadan ikkinchi darajaga o'tishda energiyaning va moddaning miqdori taxminan uch martaga yaqin kamaya boradi, chunki qabul qilingan energiyaning 90 % ga yaqini organizmlarning hayot faoliyatini ta'minlashga sarf etiladi. Qolgan 10 foizigina organizmlar tanasining tuzilishi uchun sarf bo'ladi. Shu tufayli har bir keyingi oziq darajasida individlar soni ham progressiv kamaya boradi.  Masalan, o'rtacha olganda 1000 kg o'simlikni eganda hayvon 100 kg gacha semiradi. Bunday massali o'txo'r hayvonni egan yirtqichlarning biomassasi 10 kg gacha ortishi mumkin, ikkilamchi yirtqichniki esa faqat 1 kg gacha ortadi.  Shunday qilib, oziq darajalarida moddalar va energiyaning progressiv kamaya borishi kuzatiladi. Bu qonuniyat ekologik piramida qoidasi deb ataladi, ekologik piramida produtsentlar, konsumentlar va redutsentlardagi biomassa va energiya nisbatining ko'rsatgichi hisoblanadi.  Piramidaning asosini avtotrof organizmlar – hosil qiluvchilar tashkil qiladi, ulardan yuqorida o'txo'r hayvonlar, undan ham yuqorida yirtqich hayvonlar, piramidaning eng cho'qqisida yirik yirtqichlar joylashadi. www.arxiv.uz Suv havzalaridagi oziq zanjirining tipik misoli fitoplankton – zooplankton – mayda baliqlar – yirik yirtqich baliqlar hisoblanadi. Bu oziq zanjirida ham biomassa va energiya miqdori ekologik piramida qoidasiga muvofiq tabora kamaya boradi.  Sun'iy qishloq xo'jalik ekosistemalarida ham har bir keyingi oziq zanjiri darajasida energiya mikdori 10 martagacha kamaya boradi. Shuning uchun ovqat ratsionida o'simlik oziqlarini kamaytirish hisobiga go'shtning miqdorini ko'paytirsak o'sha muayyan ekologik tizimda oziq bilan ta'minlanishi mumkin bo'lgan odamlar soni kamayishi kerak.  Biogeotsenozning eng muhim xususiyatlaridan biri – o'z-o'zini idora etishdir. O'z-o'zini idora qilish - tabiiy sistemaning qandaydir tabiiy ta'siri yoki antropogen ta'siridan keyin o'z ichki xususiyatlarini qayta tiklash qobiliyatidir. O'z – o'zini idora qilishning yorqin misoli keng bargli o'rmonlardagi biogeotsenozdir. Bu erda o'simliklar joy, yoruѓlik va suv uchun raqobatlashadi yoki Markaziy Osiyo qumli cho'llaridagi biogeotsenozlar ham bunga yaqqol misol bo'la oladi. Bu xildagi biogeotsenozlarda yaruslik, ya'ni o'simliklar jamoasining vertikal bo'ylab bir nechta qatorda joylashishi kuzatiladi.  www.arxiv.uz www.arxiv.uz Keng bargli o'rmonlarning birinchi yarusini yoruѓsevar daraxtlar (eman, shumtol), ikkinchi yarusini esa birmuncha kam yoruѓsevar daraxtlar (zarang, chetan), uchinchi yarusini har xil butalar (kalina) va to'rtinchi yarusini o'tsimon o'simliklar (paporotniklar, gulxayri, qirqbo'ѓim) tashkil qiladi. Yarus qancha past bo'lsa, undagi o'simliklar shunchalik soyaga chidamli bo'ladi. Yuqori yarusdagi o'simliklarning ildizlari juda chuqur joylashadi.  Keng bargli o'rmonlarda yoruѓlik sharoiti yil davomida keskin o'zgarib turadi. Shu tufayli quyi yarusdagi o'simliklar bahorda daraxtlar barglar chiqarguncha tez rivojlanadi va gullaydi. Markaziy Osiyoning qumli cho'llaridagi ekosistemaning yuqori yarusini quyon- suyak, oqsaksovullar, ikkinchi yarusini, qandim, qizilcha, uchinchi yarusini singrenlar, shuvoqlar, to'rtinchi yarusini qo'nѓirbosh, yaltirboshlar va ostki, oxirgi yarusini moxlar tashkil etadi. Har qanday biogeotsenozlarda o'zgarishlar iqlim ritmiga boѓliq holda kuzatiladi. Masalan, kuzda haroratning pasayishi, kun uzunligining qisqarishi, namlikning o'zgarishi natijasida ko'p o'simliklar bargini to'kadi. Ularning jamѓarish a'zolarida oziq moddalari to'planadi, daraxtlarda po'kak hosil bo'ladi. O'simliklar tsitoplazmasida suv kamaya boshlaydi. Hayvonlar ham qishga faol tayyorgarlik ko'rishadi. www.arxiv.uz Qushlar Janubga uchib ketadi. Sut emzuvchilar tulaydi, qishga oziq jamѓaradi.  Muhit sharoiti o'zgarishi natijasida bir biogeotsenoz ikkinchisiga aylanishi mumkin. Masalan, yonѓindan keyin o'rmon biogeotsenozi o'rniga o'tloq biogeotsenozi paydo bo'ladi. Biogeotsenozlar almashinishi ko'pincha inson faoliyatiga boѓliq bo'lishi mumkin. Botqoqliklarning quritilishi natijasida botqoqlik biogeotsenozi o'tloq biogeotsenozi yoki agrotsenozlar bilan almashinishi mumkin.  O'ziga xos o'simliklar dunyosi va landshaftga ega bo'lgan biogeotsenozlar geografik zonallik bilan ham chambarchas boѓliq bo'ladi.  Geografik zonallik natijasida biomlar deb ataluvchi yirik regional ekosistemalar yoki biosistemalar hosil bo'ladi. Bunday biomlarga tundra, tayga, o'rmon, cho'l, dasht va tropik o'rmonlar misol bo'la oladi. Chuchuk suv havzasi ekosistemalariga ko'llar, daryo va botqoqliklar kiradi. Juda katta maydonlarni egallovchi bunday ekosistemalar chuchuk suv organizmlarining yashash joyi, ichimlik suv manbai, suѓoriladigan erlar uchun suv rezervi hisoblanadi.  www.arxiv.uz www.arxiv.uz Dengiz ekosistemalariga Er sathining 70 % ni egallovchi ochiq dengizlardan tashqari qirѓoqlar bo'yidagi kontinental shelf ham kiradi. Bunday ekosistemalar hayvon va o'simliklarning xilma-xilligi, plankton va bentosning (suvda muallaq holda bo'ladigan, suv tubida yashaydigan mikroorganizmlar), sodda hayvonlar va tuban suvo'tlarning juda ko'p miqdorda bo'lishligi bilan ta'riflanadi. Kontinental shelflarda asosan sanoat baliqchiligi rivojlangan bo'ladi. Dengiz limonlari, qirѓoq ko'rfazlari va daryolarning qo'yilish joylari baliqqa va boshqa dengiz organizmlariga juda boy bo'ladi.  5. Tabiiy va sun'iy ekosistemalar  Ekosistemalar tabiiy va sun'iy bo'ladi. Tabiiy ekosistemalarga o'rmonlar, o'tloqlar (10-rasm), tundra mintaqasi, dasht, cho'l, toѓ mintaqalari (11-rasm), ko'l (12-rasm), dengiz va okean suvlari, daryo (13-rasm), adir (14-rasm), to'qay (15-rasm) ekosistemalari misol bo'la oladi.  Ularning tizimi va komponentlari, xususiyatlari, undagi organizmlarning o'zaro munosabatlari to'ѓrisida yuqorida batafsil bayon etildi.  Sun'iy ekosistemalar inson faoliyati natijasida paydo bo'ladi. Ularga agrosistemalar (16-rasm), shahar ekosistemalari (17-rasm) va kosmik ekosistemalar kiradi. Sun'iy ekosistemalardan eng muhimi agrosistema hisoblanadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ular inson tomonidan yaratiladigan biogeotsenozlardir.  Agrosistemalarga dalalar, yaylovlar, o'riladigan o'tloqlar, sun'iy o'rmonzorlar, xiyobonlar, boѓlar kiradi, agroekosistemalar tabiiy ekosistemalardan farq qilib u:  a) turlarning soni kam bo'lganligi uchun o'z-o'zini idora qila olmaydi;  b) ularning turѓunligi mustahkam emas, balki sun'iy tanlanishning ta'sirida bo'ladi;  v) agrotsenozlar uchun energiya manbai bo'lib faqat quyosh energiyasi emas, balki inson tomonidan sarflanadigan energiya (suѓorish, o'ѓitlash, mashinalardan foydalanish) ham hisoblanadi.  Agroekosistemada elementlar davriy aylanishiga inson aralashadi, chunki bu elementlar hosil bilan birga yiѓib olinadi, ularning o'rnini to'ldirish uchun tuproqqa mineral o'ѓitlar solinadi. Hozirgi kunda quruqlikning 10 % ga yaqinini shudgorlanadigan erlar, 20 % ni yaylovlar tashkil etadi.  Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikadagi agroekosistemalarning ko'pchiligi juda kam hosilli bo'lib, sanoat regionalari uchun etarli miqdorda mahsulot etishtira olmaydi. Hosildorlikni oshirish uchun yoqilѓi, kimyoviy moddalar, mashinalarni ishlatish yo'li bilan juda ko'p energiya sarflanadi. Ko'pincha sarflanadigan energiya miqdori oziq mahsulotlaridagi energiya miqdoridan ortiq bo'ladi. www.arxiv.uz Bitta umumiy arealda yashaydigan har xil turlarning populyatsiyalari ekologik jamoani tashkil etadi. Tirik organizmlar boshqa organizmlar va o‘lik tabiatning ta’sirida bo‘lishi bilan birga o‘z navbatida o‘zlari ham ularga ta’sir ko‘rsatadi. Bir-biri bilan va atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan organizmlarning populyatsiyalari ekologik sistemalar (ekosistemalar) yoki biogeotsenozlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, biogeotsenoz – bir-biriga bog’liq biotik va abiotik tarkibiy qismlardan iborat kompleks joylashgan yer yuzasining bir qismidir. Biogeotsenoz tabiatdagi eng murakkab sistemalardan biri. Avtotrof organizmlar (fotosintezlovchi yashil o‘simliklar va ximosintezlovchi mikroorganizmlar) hamda geterotrof organizmlar (hayvonlar, zamburug’lar, ko‘pgina bakteriyalar, viruslar) biogeotsenozning tirik komponentlariga, atmosferaning yerga yaqin qatlami, undagi gaz va issiqlik resurslari, quyosh energiyasi, tuproq va uning suv mineral resurslari esa jonsiz komponentlarga kiradi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Har bir biotsenozda yerning geologik tuzilishi, tuproq, iqlim sharoitlari, suv rejimi, o‘sha joyda o‘sib unadigan o‘simlik va hayvonlar bir-biriga monand va o‘zaro bog’langan bo‘ladi. «Ekosistema» atamasi birinchi marta 1935 yilda ingliz ekologi A.Tensli tomonidan kiritilgan. Keyinchalik 1940 yilda akademik V.N.Sukachev ekosistema tushunchasini biogeotsenoz deb atashni taklif etdi. Biogeotsenoz tarkibiga odamdan tashqari hamma narsa kiradi. Biogeotsenoz taraqqiy etib va o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarishlar kishilar, muhit va hattoki uzoq kosmosning ham ta’siri ostida ro‘y beradi. Beogeotsenozni o‘rganish qishloq xo‘jaligi va ayniqsa, o‘rmon xo‘jaligini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Ekosistemaning mahsuldorligi u yoki bu ekosistema orqali o‘tadigan energiya oqimiga bog’liqdir. Quyosh energiyasi ekosistemadagi dastlabki mahsulotlarni hosil qiluvchi biotik komponentlar tomonidan o‘zlashtiriladi. Dastlabki hosil qiluvchilar tomonidan organik modda sifatida to‘playdigan energiya tezligi birlamchi mahsulot deb ataladi. Bu eng muhim parametr bo‘lib ekosistemadagi biomassa miqdori shunga bog’liq bo‘ladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ma’lumki, o‘simliklarga tushadigan quyosh energiyasi har xil miqdorda bo‘ladi. U ko‘pincha geografik kenglikka, o‘simliklar qopla mining taraqqiyot darajasiga bog’liq. O‘simliklarga tushadigan quyosh energiyasining taxminan 95 - 99% shu zamoniyoq qaytariladi, u yoki issiqlikka aylanadi yoki suvni bug’latishga sarf bo‘ladi va faqatgina 1 - 5% xlorofill tomonidan qabul qilinib organik molekulalarni hosil qilishga sarf bo‘ladi. O‘simliklar qabul qilgan energiyaning taxminan 20% nafas olish yoki fotonafas olishga sarf bo‘ladi. Undan qolgan energiyaning organik moddalarni hosil qilishga ketgan qismi sof birlamchi mahsulot (SBM) deyiladi. Birlamchi mahsulotning mahsuldorligi yozda qishga nisbatan ko‘p bo‘ladi. Bir organizmlarni ikkinchi organizmlar yeganda (iste’mol qilganda) ovqat (modda va energiya) bir trofik darajadan ikkinchi trofik darajaga o‘tadi. Hazm qilinmagan ovqat keyinchalik chiqarilib tashlanadi. Ovqat hazm qilish organlari bo‘lgan hayvonlar qoldiqlarni ekskrementlar (chiqindilar) sifatida tashqariga chiqarib tashlaydi. Bu chiqindilar tarkibida ham ma’lum miqdorda energiya saqlanadi. Hayvonlar ham, o‘simliklar ham nafas olgan vaqtlarida energiyaning ma’lum bir qismini yo‘qotadilar. Nafas olish jarayonidan, ovqat hazm qilishdan hamda chiqindilardan qolgan energiya o‘simlik va hayvonlarning o‘sishi, ko‘payishi va hayot faoliyatini ta’minlashga sarf bo‘ladi. Geterotrof organizmlar tomonidan tayyorlangan (to‘plangan) organik moddalar miqdori ikkilamchi mahsulot deb ataladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Nafas olish jarayonida yo‘qotilgan energiya boshqa organizmlarga o‘tmaydi. Ekskrementlarda metabolizm qoldiqlaridagi energiya esa detritofag va redutsetlarga o‘tadi hamda ulardagi energiyalar ekosistemada qoladi. Detrit zanjirlari o‘lik organizmlar va o‘simliklar qoldiqlaridan boshlanadi (to‘kilgan barg va poyalar). To‘g’ridan-to‘g’ri detritlarga va redutsentlar oziqa zanjiriga o‘tuvchi dastlabki toza mahsulotlar hamma ekosistemalarda ham bir xilday emas. O‘rmon ekosistemalarida dastlabki mahsulotlarning ko‘p qismi detrit zanjiriga o‘tadi. Shu sababli o‘rmon ostidagi qoldiqlar konsumentlar aktiv faoliyati uchun qulay sharoitdir. Biroq dengiz ekosistemalarida ham intensiv foydalanadigan yaylovlarda dastlabki mahsulotning yarmidan ko‘pi yaylov oziqa zanjiriga qo‘shilishi mumkin. Detrit zanjirlari yaylov zanjirlariga qaraganda kamroq o‘rganilgan. Biroq energiya oqimi nuqtai nazaridan qaralganda ularning ahamiyati yaylov zanjiriga nisbatan ko‘p bo‘lsa ko‘p, oz emas. Agar ekosistema stabil (o‘zgarmaydigan) bo‘lsa, unda umumiy biomassaning hajmi ko‘paymaydi. YA’ni, yilning boshida qancha bo‘lsa, oxirida ham shunchaligicha qoladi. Bu holatda birlamchi mahsulotda bo‘lgan hamma energiya har xil trofik darajadagi organizmlardan o‘tadi va natijada uning toza mahsuldorligi nolga teng bo‘ladi. Ko‘pincha ekosistemalar o‘zgarib turadi. Masalan, yosh o‘rmonlarda o‘simliklar vegetatsiya davrining oxiriga borib to‘plangan energiyaning bir qismi o‘simliklar biomassasining ortishiga olib keladi. O‘simliklarda ommaviy vegetatsiya boshlangan davrlar (bahor, yoz)da dastlabki mahsulot ko‘p bo‘ladi, ikkilamchi mahsulotning ortishi esa keyinroq kuzatiladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ekosistemaga tushuvchi energiya oqimlaridan foydalanib, inson uchun kerak bo‘lgan energiya va ovqat manbaini ko‘paytirishda foydalanish mumkin. Ilmiy analizlar yordamida o‘simliklarni o‘stirish, agrotexnik qoida larni takomillashtirib ularni mahsuldorligini oshirish mum kin. Har bir trofik darajada energiya yo‘qolar ekan, demak hamma nar sani is te’mol qiluvchi (odamlarda ham) organizmlar uchun ekosistema dan sama rador energiyani ajratib olish usuli - bu o‘simliklar hisoblanadi. Bi roq, bu yerda boshqa omillarni ham e’tiborga olmaslik mumkin emas. Ma salan, hayvonlar oqsilida ko‘pincha almashtirib bo‘lmaydigan aminokis lotalar bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘simlik oqsillari hayvon oqsiliga qaraganda qiy inroq hazm bo‘ladi va pirovardida shuni aytish kerakki, bir qancha eko si stemalarda madaniy ekinlarni parvarish qilish va mo‘l hosil olish qiyin bo‘lganligi sababli, bu ekosistemalardagi hayvonlar o‘zlari uchun kerakli oziqani katta maydonlardan oladilar. Ana shunday eko sistema larga dasht, O‘rta Osiyoning cho‘l zonasi, bug’ilar yashaydigan tun dra zona larini misol qilib olish mumkin. www.arxiv.uz Hozirgi zamon ekologiyasining mazmunini jamoa, popylyatsiya, orga nizm, organ, hujayra va genlar tashkil etib, bular hayotning asosiy shakl larini belgilaydi. Bu biologik shakllar iyerarxik tartibda yoki qatorda joylashib kichik va katta sistemalarni hosil qiladi. Iyerarxiya - Uebater lug’ati bo‘yicha birin - ketin qator bo‘lib joylashish ma’no sini bildi radi. Ana shunday har bir pog’ona yoki daraja tashqi muhit ta’siri nati jasida o‘ziga xos funksional sistemani hosil qiladi. Ekologiya fani asosan ana shunday sistemalardan: jamoa va ekosistemalarni o‘rgatadi.   VII.3. Ekosistemaning asosiy komponentlari. Tirik organizmlar ekosistemaning asosiy qismi: avtotroflar, geterotroflar, produtsentlar, konsumentlar, redutsentlar. Fizik muhit www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz  Populyatsiya atamasi bu ma’lum bir tur individlarining guruhini bildirsa, jamoa atamasi deb esa (biotik jamoa) ma’lum bir hududni egallagan populyatsiyalar yig’indisiga aytiladi. Tirik jamoa va noti rik tabiat bir-biri bilan uzviy bog’langan bo‘lib, ular birgalikda eko logik sistema (ekosistema)ni hosil qiladilar. Biotsenoz esa ekosistema (biogeotsenoz) ning tirik qismi bo‘lib hisoblanadi. Biom - bu katta re gional subkontinental biosistema bo‘lib, u qandaydir bitta o‘simliklar tipi bilan yoki landshaftning boshqa o‘ziga xos xususiyati bilan xarak terlanadi. Masalan, mo‘tadil iqlim sharoitidagi keng bargli o‘rmonlar biomi yoki cho‘l zonasidagi qumli o‘simliklar biomi va hokazo. Ekolo giyada qo‘llanadigan eng katta biologik sistemalarga bio sfera yoki eko sfera kiradi. Biosfera - bu yer yuzining barcha tirik orga nizmlar yashay digan qismi hisoblanadi. Dunyoda quyidagi biomlar uch raydi:  1. Namli tropik biomlari. Bu zonaning iqlimi yil bo‘yi issiq va nam ko‘p bo‘lganligi sababli turli xil o‘simliklar jamoasi va turlar ning o‘sishi uchun qulaydir. O‘simliklari orasida ko‘pchilikni lianalar (chirmashib, o‘rmalab o‘suvchi o‘simliklar) tashkil etadi. Ko‘pchilik mam la katlarning tropik o‘rmonlarida (Panama, Indoneziya, Braziliya) epi fet lar juda ko‘p uchraydi. Bu zonada o‘suvchi daraxt o‘simliklarning il diz lari ko‘pincha tuproq yuzasiga yaqin joylashgan bo‘lib, doskasimon shaklda bo‘ladi. Блоки организмов www.arxiv.uz www.arxiv.uz Tropik mintaqa turlarga juda boy bo‘lib, Braziliyada 40 ming, Indoneziyada 43 ming o‘simlik turi o‘sadi. Bu mintaqalarda yer yuzasidan balandlikka ko‘tarilgan sari har 1000 metrda harorat 6 °S pa sayib bo radi. Shuning uchun tog’li tropik mintaqalarda iqlimi sovuq, doimo sha mol esib turadi. Demak, o‘simlik turlari ham borgan sari ka mayib bo radi. Masalan, Kolumbiyaning eng baland tog’lik mintaqasi Andada tax minan 4000 m balandlikda joylashgan bo‘lib, yil bo‘yi harorat o‘rtacha 5 °S orasida bo‘ladi. Shu sababli bu yerlarda o‘simlik turlari va ularning hayotiy shakllari juda kam miqdorda uchraydi. Bor o‘simliklar ham kar lik shakldadir. 2. Subtropik cho‘llar. Bu mintaqaning yozi issiq va quruq bo‘lib yer sharining ekvatordan shimolga va janubga tomon joylashgan 30 °S keng likni ishg’ol etadi. Bu mintaqada shu iqlim sharoitiga moslashgan kamdan - kam o‘simlik va hayvon turlari o‘sadi va yashaydi. Agar namli tropik iqlim sharoi tida organizmlarning yashashi uchun chegaralovchi omil yorug’lik va oziq modda lar bo‘lgan bo‘lsa, subtropik cho‘l mintaqalarda esa namlikdir. Bu yerlarda o‘suvchi kaktuslarda qurg’oqchilikka moslashuvchi belgilaridan biri bu barglari tikanlarga aylanganligidir. Bu esa suvni kam bug’lantiradi va o‘simliklarni hayvonlardan asraydi. Bu mintaqaning xarakterli o‘sim liklaridan biri gigant kaktuslardan (Meksikada) Sa guara va daraxtsi mon yukkalardir (Kaliforniya va Moxave cho‘llarida ko‘p o‘sadi). www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz 7. Artik tundra mintaqasi. Bu mintaqaning iqlimi nihoyatda sovuq, qishi uzun, yozi esa o‘ta qisqa bo‘ladi. Doimo kuchli shamollar esib tur gan ligi uchun o‘rtacha yillik harorat 0°Sdan past, hatto yoz oylarida is siqlik 15-20°S dan oshmaydi. YOg’inning o‘rtacha bir yillik miqdori 200-300 mm ni tashkil etadi. Biroq quyoshli kunlarning kam bo‘lishi hamda yozning qisqaligi natijasida ortiqcha namlik hosil bo‘ladi. Havoning nisbiy namligi 80 % orasida. Tundra mintaqasining tuprog’i doimiy muzlikni hosil qiladi. Hatto yoz oylarida ham tuproqning 0,25-2 m chuqurligigacha muz eriydi, xolos. Yilning 280 kuni davomida yer qor bi lan qoplanishiga qaramay, bu iqlim mintaqasida 500 ga yaqin yuk sak o‘simlik turlari o‘sadi. Ularning ko‘pchiligi ko‘p yillik o‘t, chim hosil qiluvchi hamda katta boshli o‘simliklardir. Ko‘pincha bu yerlarda mox, lishaynik, pakana va doimiy yashil buta va chala butalar o‘sadi. Ular jumlasiga bagulnik, pakana oq qayin (Betula nana), pakana tol lar, vodyanka, brusnika, moroshka, o‘t o‘simliklardan qiyoqlar, astra gal lar, qirqbo‘g’im, qo‘ng’irbosh, belaus, lishayniklardan island lishay nigi, bug’i lishayniklari ko‘p uchraydi. Tundra mintaqasining janu bida Sibr yeli, Osina, oq qayin, olxa va shu kabi daraxtlar ham o‘sadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ekologik sistemada hamma organizmlar oziqlanishiga va energiya qabul qilishiga qarab ikki guruhga bo‘linadi: Avtotroflar va getero troflar. Avtotroflar asosan o‘simliklardan tashkil topgan bo‘lib, ular fotosintez tufayli quyosh energiyasini o‘zlashtirib oddiy anorga nik birikmalardan murakkab organik birikmalarni sintezlaydi. Gete ro troflarga hayvonlar, odamlar, zamburug’lar, bakteriyalar kiradi. Ular tayyor organik modda bilan oziqlanadi va o‘z hayot faoliyati jarayo nida ularni oddiy birikmalargacha parchalaydi. Bu moddalar o‘z navbatida tabi atga qaytariladi va avtortoflar tomonidan yangi moddalar davriy ayla nishiga jalb qilinadi. Biotsenoz quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topgan: 1) produtsentlar (hosil qiluvchilar); 2) konsumentlar (iste’mol qiluvchilar); 3) redutsentlar yoki destruktorlar (parchalovchilar). www.arxiv.uz Коралловые рифы www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Organik qoldiqlar Oziq zanjiri - o‘simliklar to‘plagan energiyani bir turning ikkin chi sini yeyishi orqali bir necha organizmlar qatoridan o‘tkazishdir. Shunday qilib, oziq zanjiri turlar orasidagi trofik bog’lanishdir (yunoncha "trofe" – oziqlanish). Ekologik sistemada har xil oziq daraja lari trofik darajalar deb ataladi. Oziq zanjirining birinchi zvenosi avtotrof o‘simliklar (produtsentlar) hisoblanadi. Fotosintez jarayo nida ular quyosh energiyasini kimyoviy bog’lar energiya siga aylantiradi. Ikkinchi zvenosi o‘txo‘r (birlamchi iste’mol qiluvchilar) va go‘shtxo‘r (ik kilamchi iste’mol qiluvchilar) hayvonlar yoki konsumentlar tashkil etadi. Oziq zanjirining uchinchi zvenosini organik moddalarni mineral moddalarga parchalovchi mikroorganizm lar (redutsentlar) hosil etadi. Tabiatda oziq zanjiri uch – to‘rt dara jadan tashkil topadi. Bir daraja dan ikkinchi darajaga o‘tishda ener giyaning va moddaning miqdori taxmi nan uch martaga yaqin kamaya boradi, chunki qabul qilingan energiyaning 90 % ga yaqini organizmlarning hayot faoliyatini ta’minlashga sarf eti ladi. Qolgan 10 foizigina orga nizmlar tanasining tuzilishi uchun sarf bo‘ladi. Shu tufayli har bir keyingi oziq darajasida individlar soni ham progressiv kamaya bo radi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Biogeotsenozning eng muhim xususiyatlaridan biri – o‘z-o‘zini idora etishdir. O‘z-o‘zini idora qilish - tabiiy sistemaning qandaydir ta biiy ta’siri yoki antropogen ta’siridan keyin o‘z ichki xususiyatlarini qayta tiklash qobiliyatidir. O‘z – o‘zini idora qilishning yorqin misoli keng bargli o‘rmonlardagi biogeotsenozdir. Bu yerda o‘simliklar joy, yorug’lik va suv uchun raqobatlashadi yoki Markaziy Osiyo qumli cho‘llaridagi bio geotsenozlar ham bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu xil dagi biogeotsenoz larda yaruslik, ya’ni o‘simliklar jamoasining verti kal bo‘ylab bir nechta qatorda joylashishi kuzatiladi. Keng bargli o‘rmonlarning birinchi yarusini yorug’sevar daraxtlar (eman, shumtol), ikkinchi yarusini esa birmuncha kam yorug’sevar daraxtlar (zarang, chetan), uchinchi yarusini har xil butalar (kalina) va to‘rtinchi yarusini o‘tsimon o‘simliklar (paporotniklar, gulxayri, qirqbo‘g’im) tashkil qiladi. Yarus qancha past bo‘lsa, undagi o‘simliklar shunchalik so yaga chidamli bo‘ladi. Yuqori yarusdagi o‘simliklarning ildizlari juda chuqur joylashadi. Keng bargli o‘rmonlarda yorug’lik sharoiti yil davomida keskin o‘zgarib turadi. Shu tufayli quyi yarusdagi o‘simliklar bahorda daraxt lar barglar chiqarguncha tez rivojlanadi va gullaydi. Markaziy Osiyo ning qumli cho‘llaridagi ekosistemaning yuqori yarusini quyon-suyak, oqsaksovullar, ikkinchi yarusini, qandim, qizilcha, uchinchi yarusini sin grenlar, shuvoqlar, to‘rtinchi yarusini qo‘ng’irbosh, yaltirboshlar va ostki, oxirgi yarusini moxlar tashkil etadi. Har qanday biogeotsenoz larda o‘zga rishlar iqlim ritmiga bog’liq holda kuzatiladi. Masalan, kuzda haro ratning pasayishi, kun uzunligining qisqarishi, namlik ning o‘zgarishi natijasida ko‘p o‘simliklar bargini to‘kadi. Ularning jamg’arish a’zola rida oziq moddalari to‘planadi, daraxtlarda po‘kak hosil bo‘ladi. O‘sim liklar sitoplazmasida suv kamaya boshlaydi. Hayvonlar ham qishga faol tayyorgarlik ko‘rishadi. Qushlar Janubga uchib ketadi. Sut emzuvchilar tulaydi, qishga oziq jamg’aradi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Muhit sharoiti o‘zgarishi natijasida bir biogeotsenoz ikkinchisiga aylanishi mumkin. Masalan, yong’indan keyin o‘rmon biogeotsenozi o‘rniga o‘tloq biogeotsenozi paydo bo‘ladi. Biogeotsenozlar almashinishi ko‘pincha inson faoliyatiga bog’liq bo‘lishi mumkin. Botqoqliklarning quriti lishi natijasida botqoqlik biogeotsenozi o‘tloq biogeotsenozi yoki agro senozlar bilan almashinishi mumkin. O‘ziga xos o‘simliklar dunyosi va landshaftga ega bo‘lgan biogeotsenozlar geografik zonallik bilan ham chambarchas bog’liq bo‘ladi. Geografik zonallik natijasida biomlar deb ataluvchi yirik regio nal ekosistemalar yoki biosistemalar hosil bo‘ladi. Bunday biomlarga tundra, tayga, o‘rmon, cho‘l, dasht va tropik o‘rmonlar misol bo‘la oladi. Chuchuk suv havzasi ekosistemalariga ko‘llar, daryo va botqoqliklar ki radi. Juda katta maydonlarni egallovchi bunday ekosistemalar chuchuk suv organizmlarining yashash joyi, ichimlik suv manbai, sug’oriladigan yerlar uchun suv rezervi hisoblanadi. Dengiz ekosistemalariga Yer sathining 70 % ni egallovchi ochiq den gizlardan tashqari qirg’oqlar bo‘yidagi kontinental shelf ham kiradi. Bunday ekosistemalar hayvon va o‘simliklarning xilma-xilligi, plank ton va bentosning (suvda muallaq holda bo‘ladigan, suv tubida yashaydigan mikroorganizmlar), sodda hayvonlar va tuban suvo‘tlarning juda ko‘p miqdorda bo‘lishligi bilan ta’riflanadi. Kontinental shelflarda aso san sanoat baliqchiligi rivojlangan bo‘ladi. Dengiz limonlari, qirg’oq ko‘rfazlari va daryolarning qo‘yilish joylari ba liqqa va boshqa dengiz organizmlariga juda boy bo‘ladi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ekosistemalar tabiiy va sun’iy bo‘ladi. Tabiiy ekosistemalarga o‘rmonlar, o‘tloqlar (10-rasm), tundra mintaqasi, dasht, cho‘l, tog’ mintaqalari (11- rasm), ko‘l (12-rasm), dengiz va okean suvlari, daryo (13-rasm), adir (14- rasm), to‘qay (15-rasm) ekosistemalari misol bo‘la oladi. Ularning tizimi va komponentlari, xususiyatlari, undagi organizm larning o‘zaro munosabatlari to‘g’risida yuqorida batafsil bayon etildi. Sun’iy ekosistemalar inson faoliyati natijasida paydo bo‘ladi. Ularga agrosistemalar (16-rasm), shahar ekosistemalari (17-rasm) va kosmik ekosistemalar kiradi. Sun’iy ekosistemalardan eng muhimi agrosistema hisoblanadi. Ular inson tomonidan yaratiladigan biogeotsenozlardir. Agrosistemalarga dalalar, yaylovlar, o‘riladigan o‘tloqlar, sun’iy o‘rmonzorlar, xiyobonlar, bog’lar kiradi, agroekosistemalar tabiiy eko sistemalardan farq qilib u: a) turlarning soni kam bo‘lganligi uchun o‘z-o‘zini idora qila ol maydi; b) ularning turg’unligi mustahkam emas, balki sun’iy tanlanish ning ta’sirida bo‘ladi; v) agrotsenozlar uchun energiya manbai bo‘lib faqat quyosh energiyasi emas, balki inson tomonidan sarflanadigan energiya (sug’orish, o‘g’itlash, mashinalardan foydalanish) ham hisoblanadi. Agroekosistemada elementlar davriy aylanishiga inson aralashadi, chunki bu elementlar hosil bilan birga yig’ib olinadi, ularning o‘rnini to‘ldirish uchun tuproqqa mineral o‘g’itlar solinadi. Hozirgi kunda qu ruqlikning 10 % ga yaqinini shudgorlanadigan yerlar, 20 % ni yaylovlar tashkil etadi. www.arxiv.uz Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikadagi agroekosistemalarning ko‘pchiligi juda kam hosilli bo‘lib, sanoat regionalari uchun yetarli miqdorda mahsulot yetishtira olmaydi. Hosildorlikni oshirish uchun yoqilg’i, kimyoviy moddalar, mashinalarni ishlatish yo‘li bilan juda ko‘p energiya sarflanadi. Ko‘pincha sarflanadigan energiya miqdori oziq mahsulotlaridagi energiya miqdoridan ortiq bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy tanglik holatida agroekosistemalarning rentabelligini kamaytirib yubormoqda. Sun’iy yaratiladigan agroekosistemalar inson tomonidan doimiy nazoratni talab etadi. Faqat ayrim turdan tashkil topgan (masalan, pax tadan) maxsus agroekosistemalar vaqtincha iqtisodiy foyda kelti rishi mumkin. Ammo juda katta maydonlardagi paxtaning monokultu rasi tu proqning buzilishiga va sterilizatsiyalanishiga, zararkunanda larning ko‘payib ketishiga va natijada ekosistemaning buzilishiga olib keladi. Almashlab ekishni qo‘llash, ekologik jamoaga qo‘shimcha tarkibiy qismlarni masalan, entomofag (hasharotxo‘rlarni), changlatuvchi asalarilarni ko‘paytirish ekologik sistemani barqarorlashtirishga yordam beradi. Cho‘llar, o‘tloqlar, dashtlar kabi yaylov sifatida foydalanadigan tabiiy ekosistemalarning mahsuldorligini oshirish uchun serhosil o‘tlar ekish, o‘g’itlash, tu proqni sun’iy sug’orish usullaridan foydalanish mumkin. Agrotsenoz larning iqtisodiy samaradorligini yanada oshirish uchun ekinlarga ishlov berishning industrial texnologiyasidan foydalanish, yangi na vlar va duragay o‘simliklarni yaratishda genetik injeneriya va biotex nologiya usullaridan keng foydalanish lozim. www.arxiv.uz www.arxiv.uz www.arxiv.uz Inson ekologiyasi fani antropoekologik sistemalarning kelib chiqishi, yashashi va rivojlanishi qonuniyatlarini o‘rgatadi. Antropo eko logik sistemalar – muhit bilan dinamik muvozanatda bo‘lgan va shu mu nosabat orqali o‘z ehtiyojlarini qondiradigan odamlar jamoasidir. Atropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan asosiy farqi uning tarkibida odamlar jamoalarining mavjudligidir. Ma’lum hududda yashaydigan odamlar jamoasining faolligi ularning atrofdagi muhitga ko‘rsatgan ta’sir darajasi bilan aniqlanadi. Ri vojlanayotgan jamoa aholi sonining ortib borishi bilan ta’rifla nadi. Bu esa o‘z na vbatida tabiiy muhitga ta’sirini kuchaytiradi, bio tik, abiotik omil lardan foydalanishni jadallashtiradi. Antropoeko logik sistemalarda insonlar va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siri ikki xil yo‘nalishda amalga oshiriladi: 1. Ayrim individlarning va butun jamoaning biologik va ijti moiy ko‘rsatkichlari o‘zgaradi; 2. Muhitning o‘zi ham odamlarning ehtiyojini qondirish jarayonida o‘zgara boradi. Odam ekologik omillarning ta’siri ostida bo‘lishi bilan birga uning o‘zi ham muhitga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Odam tabi atga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatadi, bu esa odamning ekologik omil si fatida o‘ziga xosligidir. Har qanday biologik tur cheklangan energe tik resurslarga ega. Shuning uchun uning tabiatga ta’sir etish imko niyati cheklangandir. Yashil o‘simliklar quyosh energiyasidan foydala nadi. Boshqa organizmlar esa o‘zidan avvalgi oziq darajasining or ganik mod dalar energiyasidan foydalanadi. Odam o‘zining aqliy fao liyati jarayo nida juda kuchli energiya manbani (yadro va termoyadro reak siyalarini) yaratadi. Binobarin, insonning imkoniyati juda keng va u sayyoraning har qanday ekologik bo‘shliqlarini egallay olish qudratiga ega. www.arxiv.uz www.arxiv.uz Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi yana uning faoliya tining faol, ijodiy xarakterda ekanligidir. Inson o‘z atro fida sun’iy muhit yarata olishi bilan ham boshqa ekologik omillardan ajralib tu radi. Tabiiy va sun’iy muhit omillari insonga doimo ta’sir ko‘rsatadi. Sayyoraning turli joylarida har xil tabiiy omil larning ta’siri os tida insoniyat rivojlanish tarixi davomida Yer shari aholisining eko logik ixtisoslashuvi natijasida odamlarning adaptiv (moslashgan) tip lari kelib chiqqan. Adaptiv tip. Yashash sharoitiga biologik normasi bo‘lib, inson ning o‘sha sharoitga yaxshi moslashishini ta’minlovchi morfo - funk sional, biokimyoviy immunologik belgilar, kompleksning rivojla nishi bilan ta’riflanadi. Quyidagi adaptiv tiplar farqlanadi: Arktik zona adaptiv tipi; Tropik zona adaptiv tipi; O‘rta iqlim zonalari adaptiv tipi; Baland tog’lik zonasi adaptiv tipi; Cho‘l va chala cho‘l zonalari adaptiv tipi. Arktik zona adaptiv tipi. Sovuq iqlim va ko‘proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi. Arktik adap tiv tipning xarakterli belgilariga tananing suyak-muskul sistemasi ning miqdori, balandligi, qonda oqsil, yog’larning ko‘p miqdorda bo‘lishi va boshqalar kiradi. Arktik tip uchun energiya almashinuvining kuchliligi va termoregu lyatsiyaning yaxshi rivojlanganligi ham xarakterlidir. www.arxiv.uz www.arxiv.uz 1 Gerasimov I P ekalogicheskie problem’ v prrshloy nostoyashiy ibudushey geografii mir M Nauka 1985 2 Izrael’ Yu A ekalogiya ikontrol sostoyaniya prirodnoy sred’ M Gidrameteozdat 1984 3 Manitoring prirodnoy Srediu v basseyne Aral’kogo morya L Gidrometedizdat 1991 4 Tuxtaev A Xamidov A ekalogiya asoslari va tabiatni muxafoza kilish Toshkent Ukituvchi 1992 5 ChYYernova N M Biulova E M ekalogiya M Proveshenie 1989 6 egamberdiev R ekalogiya Toshkent Uzbekiston 1994 7 Novikovu G A Osnova obshey ekalogiya ioxrana prirodiu LGU 1979 8 Alimov T L Rafikov AA ekalogiya xatolik saboklari T 1991 9 Shodimetov Yu Ijtimoiy ekalogiyaga kirish T 1991 10 Mil’kov FN Landshaftnoya Sreda zemli M 1970 11. www.arxiv.uz www.slayd.arxiv.uz www.google.uz www.referat.arxiv.uz www.arxiv.uz

Похожие

Ekotizimlar
Biotsenoz va ekotizimlar
Ekotizimlar sistemasi
O’zbekistonda ekotizimlar muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari
Biosfera, global eko tizim