Организм ва мухитнинг ўзаро муносабатлари - Экология - Презентации

Организм ва мухитнинг ўзаро муносабатлари

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1184.9619140625 KB

QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TARIX FAKULTETI TARIX YO’NALISHI II ’’C’’ GURUHI TALABASI HASANOVA ZAMIRANING ‘’ EKOLOGIYA’’ FANIDAN

Организм ва мухитнинг ўзаро муносабатлари • Режа: • 1.Инсоннинг табиатга ва атроф мухитга салбий таъсири. • 2.Инсоннинг биосферага таъсири. • 3. Тирик организмнинг оптимум ва мининмум критик нуқталари.

• Абу Райхон Беруний (973 - 1148) сайёрамиздаги қитъаларнинг жойланиш харитасини чизади. Ер Қуёш атрофида ҳаракат қилишини изоҳлайди. Бу илмий далилларни Беруний Галилийдан 500 йил аввал келтириб ўтган. Беруний фикрича, ўсимлик ва ҳайвонлар ўртасида кураш, кўпайиш ва авлод қолдириш учун интилиш тирик мавжудотлар ҳаётининг асосини ташкил қилади. Табиатдаги ҳамма нарса табиий қонунларга бўйсунган ҳолда яшайди ва ўзгариб туради.

• Биосфера Ернинг ҳаёт қобиғини ташкил қилади (Биос – ҳаёт, сфера - шар). Биосферага жуда ибтидоий организм – бактериядан тортиб одамгача бўлган организмлар киради. Маълумки, инсон ҳаёти табиат билан узвий боғланган. Табиат инсонни яратган, табиат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиши табиат ва унинг турли йўналишдаги фанларнинг келиб чиқишига олиб келади.

Табиат ва унинг борлигини ўрганиш борасида Аристотел, Ал – Хоразмий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Умар Хаём, Леонардо до Винчи, Галилий, Коперник, Мирзо Улуғбек, Бобур Мирзо, М.В. Ломоносов, Ж.Б. Ламарк, А. Гумбольдт, Ч. Дарвин, В.В Докучев, В.И Вернадский каби инсоният фарзандлари бордир. Биринчи бора «Коинот» атамасини Абу Наср Форобий (873 - 950) жамият тузилишида қўллади. Кейинчалик Умар Хаём (1040- 1112) «Коинот ва унинг вазифалари» асарида коинотдаги ҳар бир шахснинг вазифаларини баён қилишда ишлатади.

«Берунийнинг «Материя» атамаси XIX асрнинг охири XX асрнинг бошида рус олими В.Н. Вернадский Тирик моддалар» деб қабул қилиниб, табиатдаги ҳамма ҳаракат ва ўзгариш шу тирик моддалар ҳаракати билан боғланади ва ифодаланади. Абу Али ибн Сино (980 – 1037) ўзининг «Тиб қонлари» номли асарида одамнинг тузилиши, унда модда (қон) айланиши, инсонда келиб чиқадиган касалликлар, унинг атрофдаги тирик жониворлар фаолияти томонидан юзага келишини, табиат объектив борлиқ, унинг ўзгариб туриши, тоғлар зилзиласи, ҳақида таърифлаб беради. У Ер юзида тириклик ривожланишининг қуйи, бошланғич босқичида ўсимликлар, ўрта босқичида ҳайвонлар ва энг юқори босқичида инсонлар туришини қайд қилиб, ўз даврида эволюцион назариянинг келиб чиқишига асос солади.

• Табиатшунос олим Ж.Б. Ламарк (1744 - 1829) биринчи марта «Биосфера» атамасини фанга киритиб, унинг асл маъноси ҳаёт тарқалган жойи ва Ер юзасида бўлаётган жараёнларга тирик организимларнинг таъсиридан иборат эканлигини кўрсатади. Австриялик олим З. Зюсс 1875 йили Ламаркдин кейин «Биосфера» терминини иккинчи бора фанга киритади ва Ерда тирикликнинг махсус қобиғи деб изоҳ беради. • XX асрнинг бошларида рус олими В.И. Вернадский биосфера таълимотини яратади. • Унинг «Биосфера» номли китобида – биосфера бу планетанинг ҳаёт ривожланаётган қисми ва бу қисм доим тирик организмлар таъсирида деб айтади.

Маълумки, Ер юзасида тирик организмлар кўп, улар хилма – хил ва турли зоналарда тарқалган. Биосферада уч қатламдан, яъни атмосфера, литосфера ва гидросферадан иборат. Шундай қилиб биосфера Ер шарининг организмларида тарқалган қисми бўлиб, уларнинг таркиби, тузилиши ва улар ўзгариб туриш хусусиятларига эгадир. Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши билан биосфера ҳосил бўлган ва планетада тирикликнинг умумий ривожланиши бошланган. Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши 3 – 4 млрд йил аввал деб таърифланади. Биосферанинг устки қатлами – атмосфера 10 – 15 км баландликни эгаллайди, бунда бактериялар, замбуруғ, споралар ва бошқа организмлар тарқалган.

• Биосферанинг пастги чегараси литосфера бўлиб, унда тириклик 2 – 3 км чуқурликкача тарқалган, нефт топилган шундай чуқурликларда турли микроорганизмлар борлиги аниқланган. Дарахтларнинг илдизлари 8 – 10 метр, янтоқ ўсимлигининг илдизи эса 15 – 18 метрга етиб боради. • Литосфера устида организмларнинг асосий массаси тупроқнинг 1 метр қалинлигида жойлашган. Гидросферада организмлар максимал тарқалган. Айрим организмлар ўта шўр бўлганлиги туфайли уларда ҳайвонлар учрамайди. Биосферада организмлар юқори ҳарорат ва босимга (бактериялар) чидамли бўлиб споралар, уруғлари ҳам узоқ вақт ҳаётчанликни сақлаб қолади. Юқорида келтирилган маълумотлар биосферада тирик организмларнинг тарқалиши ва чидамлилиги турлича эканлигини кўрсатади.

Биосферанинг тирик моддалари. Биосферадаги жамики кимёвий ўзгаришларни тирик моддалар бошқариб туради. Сайёрамиздаги тирик моддаларнинг 5 та асосий функциялари бўл иб, улар қуйидагилардир: 1. Энергетик функция. Бу биосферанинг бошқа сайёралар билан боғланганлигидир. Масалан: ўсимликларнинг қуёш нурини қабул қилиб, фотосентиз жараёнини ўтиб, қуёш энергиясини тўплаб, органик моддалар ҳосил қилиш ва уларни биосфера компонентлари ўртасида тақсимланиши. Бундан ташқари ҳайвон ва қушларнинг Ой ва юлдузларга мўлжал қилиб, миграция жараёнининг ўтишидир.

• 2. Газли функция - бунда тирик моддаларнинг функция қилишда азот, кислород, карбонат ангидрит, метан ва бошқа газлар ҳосил бўлади. • 3. Концентрация – бунда тирик организмлар атроф – муҳитдан биоген ва минерал элементларни олади ва ўз таналарида тўплайди. Шу сабабли азот, калций, калий, натрий, магний ва бошқа элементларнинг миқдори муҳитга қараганда организмлар танасида юқори бўлганлиги сабабли биосферанинг кимёвий таркиби ҳар хилдир. • 4. Оксидланиш ва тикланиш функцияси. Бундай жараёнда моддалар кимёвий ўзгаради, уларнинг атомлари ўзгаради ва кимёвий бирикмалар оксидланади, бир шаклдан иккинчи кўринишга ўтади. • 5. Деструкция функцияси, бу тирик организмларнинг ўлгандан кийин чириш, парчаланиш ва органик моддаларнинг менерализацияланишидан иборатдир.

Табиатда ҳар бир экологик омил тирик организмларга маълум чегара доирасида таъсир этади. Алоҳида олинган омилнинг етарли даражада бўлмаган ёки кўп миқдорда бўлган таъсири тирик мавжудотларнинг ҳаёти учун салбий таъсир кўрсатади. У ёки бу экологик омилнинг оргинизмларнинг ҳаёти учун энг қулай бўлган чегарасидаги таъсирига – экологик омилнинг оптимум зонаси ёки оддий қилиб, оптимум -дейилади. Оптимумдан четга чиқиш салмоғи қанча кўп бўлган сари муайян омилнинг тирик организм ҳаёти учун «ғовга айланиши» таъсири шунча кучая боради. Омилнинг максимум ва минимум чегаралари – бу танглик нуқталаридир. Улардан четга чиқа бориш яшаш қобилиятини йўқотишга ва ниҳоят организмни ўлимига олиб келади.

• Тирик организмлар оладиган танглик (максимум ва минимум) нуқталари ўртасидаги чегарага экологик валентлик дейилади. Масалан, ҳарорат омилига нисбатан шимол тулкиси жуда юқори экологик валентликка эга, у 850 С (+ 300 дан то 550) га тенг бўлган ҳароратнинг ўзгаришига бардош бера олади. Муҳитнинг кенг чегарадаги абиотик омилларини ўзгаришига бардош бериб яшай оладиган тирик мавжудотларни «эври» деб номланади. Жами тирик мавжудотларни жуда тор бўлган чегарадаги экологик шароитларда ҳаёт кечиришга мослашган турларини – стенобиотлар ва экологик шароитларнинг талай ўзгаришлари чегарасида ҳам яшашга мослашган турларини эса, эврибиотлар дейилади.

Алоҳида олинган индивидумларда у ёки бу омилга бардош бериш даражаси, танглик нуқтаси, оптимал, пессимал ва максимал зоналар тўлиқ равишда мос келмайди. Бундай ўзгарувчанлик муайян мавжудотларнинг ирсий сифатлари, уларнинг жинсий, ёшу – қарилик ва физиологик фарқлари билан белгиланади. Масалан, ун капалагининг қурти учун минимал температура + 70 С бўлса, капалакнинг ўзи учун – 220 Сга, тухуми учун 270 С тенг.совуқ - 100 С бўлганда бу ҳашоратнинг қурти нобуд бўлади. Лекин бу даражадаги совуқ унинг капалаги ва тухумига зарар етказмайди. Демак ҳамма вақт турнинг экологик валентлиги муаян тирик мавжудотнинг экологик валентлигидан юқори бўлади. Ҳар бир ҳайвон тури ўзига хос бўлган экологик омилларнинг маълум чегарада бўлишини талаб қилади.

Похожие

Табиат ва жамият муносабатлари эволюцияси

Атроф мухит компонентларининг ўзаро боғлиқлиги

Табиат ва жамият ўртасидаги муносабатлар

Экологиянинг предмети ва вазифалари, уларнинг экологик таълим ва тарбия тизимидаги ўрни

Мухит ва экологик омиллар