Литосфера ва ундаги муаммолар. Тупроқ деградацияси. Тупроқ эрозияси, унинг турлари. Чиқиндисиз ва кам чиқиндили технология - Экология - Презентации

Литосфера ва ундаги муаммолар. Тупроқ деградацияси. Тупроқ эрозияси, унинг турлари. Чиқиндисиз ва кам чиқиндили технология

Загружено в:

18.02.2025

Скачано:

0

Размер:

5921.4580078125 KB

Л И Т О С Ф Е РА ВА У Н Д А Г И М УА М М ОЛ А Р. Т У П Р О Қ Д Е Г РА Д А Ц И Я С И . Т У П Р О Қ Э Р О З И Я С И , У Н И Н Г Т У РЛ А Р И . Ч И Қ И Н Д И С И З ВА К А М Ч И Қ И Н Д И Л И Т Е Х Н ОЛ О Г И Я . Ч И Қ И Н Д И Л А Р Н И Н Г С И Н ФЛ А Н И Ш И . МАВЗУ

1 . Ту п р о қ , у н и н г а ҳ а м и я т и в а т и р и к о р г а н и з м л а р ҳ а ё т и д а г и р ол и . 2 . Ту п р о қ э р о з и я с и в а у н г а қ а р ш и ку р а ш й ў л л а р и . 3 . Ч и қ и н д и с и з в а ка м ч и қ и н д и л и т е х н о л о г и я . Р Е Ж А :

44 1. 1. ТупроқТупроқ , , унингунинг табиаттабиат вава инсонинсон ҳаётидагиҳаётидаги аҳамиятиаҳамияти ТупроқТупроқ –– бубу ерер пўстлоғинингпўстлоғининг мураккабмураккаб муҳитгамуҳитга эгаэга бўлганбўлган юпқаюпқа сиртқисиртқи қатламиқатлами . . УндаУнда органикорганик моддалармоддалар парчаланишпарчаланиш -- синтезсинтез -- ланишланиш жараёнларинингжараёнларининг муттасилмуттасил кечишикечиши тўхтовсизтўхтовсиз моддамодда айланиайлани -- шинишини таъминлайдитаъминлайди вава шушу аснодааснода тупроқнингтупроқнинг унумдорлигиунумдорлиги сақласақла -- нана диди ..

55 ТупроқТупроқ 4 4 асосийасосий қисмданқисмдан ташкилташкил топгантопган :: 1. Тупроқ зарралари – органик ва минерал моддалардан иборат 2. Тупроқ намлиги – сув ва унда эриган минераллар - дан иборат 3. Тупроқ газлари – асосан N 2 , O 2 ва С O 2 дан иборат 4. Тирик организмлар – асосан микроорганизмлар ва камроқ мезоорганизмлар

66 Тупроқнинг фукциялари : Тупроқнинг табиатда ва инсон ҳаётидаги ўрни беқиёсдир . У қуйидаги вазифаларни бажаради :

77 1) 1) ҚуёшҚуёш энергиясиниэнергиясини тўплайдитўплайди , , ўзгартирадиўзгартиради вава ўсимликўсимлик организмларигаорганизмларига етказибетказиб берадиберади мезофауна

88 2) 2) УндаУнда кимёвийкимёвий элементларэлементлар тупроқтупроқ →→ организморганизм →→ тупроқтупроқ тизимидатизимида айланибайланиб турадитуради .. Органические вещества растений с питанием переходят к животным Органические вещества растений в качестве отходов от животных переходят в почву и расщепляются микроорганизмами в минералы Минеральные вещества с почвенной влагой переходят в организм растений и в процессе фотос интеза и образуют органические соединения

3) 3) УУ тириктирик организмларорганизмлар учунучун яшашяшаш муҳитимуҳити вава таянчтаянч вазифасинивазифасини ўтайдиўтайди ..

Т У П Р О К Э К О Т И З И М С И Ф А Т И Д А

Л И Т О С Ф Е РА ( Г Р Е К Ч А Д А Н – Т О Ш Л А Р ) – Е Р САТ Х И Н И Н Г ТА Ш Қ И Қ АТ Т И Қ Т О Ш Л И Қ О Б И Қ Д А Н ТА Ш К И Л Т О П ГА Н Қ И С М И Д И Р. Литосферага Ер пўсти ва мантиянинг юқори қисми киради. Унинг қалинлиги океан тубида 5-7км, қуруқликда 30-40км, тоғли ўлкаларда 70-80км га боради, у чўкиндилар ва тоғ жинсларидан таркиб топган. Ернинг ички тузилиши учта асосий қисмга бўлинган. Қобиқ, мантия ва ядродан иборат. Қобиқдан кейин, 33-29000 километр чуқурлик интервалида Мантия жойлашган. Мантия Темир, Магний ва қўрғошиндан иборат ва ўртача ҳарорати 2000 °C атрофидалиги тахмин қилинади. Ернинг марказий қисмини эса, 29000 километрлик чуқурлик қатламда ер ядроси жойлашган.

Ернинг тош ўрами сатхининг ташқи тузилишига дейилади. Ер текис, намлик етарли булган гил, тоғ жинсларидан ташкил топган бўлса, у ерда ўсимлик, хашоратлар ва микроорганик қолдиқ чиқиндиларга бойиб, тупроқ қатламининг ҳосил бўлиши тезлашади

Саёрамизнинг ер захиралари Музликлар билан қопланган ерлар Иссиқ худудлардаги сахролар, қоялар ва сохиллардаги қумликлар Тундра ва баланд тоғлардаги саҳролар Ўрмонлар билан банд ерлар Ботқоқликлар, кул, дарёлар ва сув омборлари билан банд ерлар Деҳқончилик билан банд ерлар Аҳоли яшаш жойлари ва саноат бинолари билан банд бўлган ерлар Эрозия, шурланиш, ботқоқланиш ва бошка омиллар туфайли вужудга келган ташландик ерлар. Ердаги ҳар бир одамга ўртача 0,5-1 га ер тўғри келади.

1010 2. 2. ДунёнингДунёнинг ерер ресурслариресурслари Сайёрамиздаги умумий ер – 14,9 млрд .га (ер юзининг 29 %) • 4,03 млрд .га (27 %) -ўрмонлар • 2,85 млрд .га (19 %) – ўтлоқ ва яйловлар • 2,32 млрд .га (15,5 %) – саҳролар • 1,9 млрд .га (13 %) - экинзорлар Қолгани музликлар (11%), кўл ва ботқоқликлар (4,8 %), тундра (4,7 %) билан , 0,3 млрд .га (2%) аҳоли пунктлари билан банд . Cайёранинг ум ум ий ер фонди Экинзорлар- нинг ум ум ий м айдони

Тупроқ- ернинг юза кисмидаги юпка (бир неча мм дан 3м гача) ғовак, заррачалардан иборат ҳосилдор қисмидир. Тупроқ ернинг ўлик жинслари, ёмғирлар, рельеф, иклим, тирик организмлар (ўсимликлар, хайвонлар, микроорганизмлар) ва инсоннинг таъсирида пайдо бўлади, ривожланади. Тупроқ ҳосил бўлиши ўта мураккаб ва узоқ давом этадиган жараён ҳисобланади. Тупроқнинг юқори қисми чириндига энг бой унумдор А гумус қатлами ҳисобланади. Унинг остида ювилиб тушган карбонат тузли В-иллювиал қават 1,5-2м гача ётади. Энг қуйида С-она жинсли қават ётади. Ер қобиғининг энг устки қисми тупроқ бўлиб, у литосфера, гидросфера, атмосфера ва биосферада узоқ вақт давомида бир-бири билан боғлиқ ҳолда содир бўлган физикавий, кимёвий ва биологик жараёнлар натижасида вужудга келган. Тупроқ, унинг аҳамияти ва тирик организмлар ҳаётидаги роли.

Т У П Р О Қ Н И Н Г У Н У М Д О РЛ И Г И Тупроқнинг унумдор бўлишида тирик мавжудотнинг, айниқса, микроорганизмларнинг аҳамияти катта. Улар ҳаёт фаолияти ва ҳалок бўлиши натижасида тупроқни маълум миқдорда органик моддалар билан бойитади. Тупроқ ифлосланишининг олдини олувчи, инсон ва ҳайвонларга зарар бермайдиган, атмосферанинг ифлосланишига олиб келмайдиган, ер ости ва усти сувлари ҳамда тупроқдан фойдаланишни чегараламайдиган тадбирлар қўлланилади.

Тупроқ унумдорлигини ўғит ишлаб чиқаришда, озуқавий моддалар менежментида, органик моддалар менежменти- да экин танлаш ва алмашлаб экишда, сувни бошқаришда энергия тежамкорлигидан фойдаланиб ошириш ҳам мумкин: Органик моддаларни бошқариш: Органик моддаларни бошқариш бўйича энергия тежовчи амалиётлар, масалан, компостлаш ва қопламали экинларни экиш, тупроқ тузилишини яхшилаш, сувни сақлашни яхшилаш ва фойдали бактериялар фаоллигини ошириш орқали тупроқ саломатлиги ва унумдорлигини ошириш. Ушбу амалиётлар синтетик ўғитлар ва энергияни кўп талаб қиладиган тупроқни ўзгартиришга бўлган эҳтиёжни камайтиради ва энергия сарфини минималлаштириш билан бирга тупроқни барқарор бошқаришга ҳисса қўшади.

Экин танлаш ва алмашлаб экиш: Энергияни тежайдиган экин танлаш ва алмашлаб экиш стратегиялари экинларни экиш тизимларини диверсификация қилиш, озуқа моддаларининг айланишини яхшилаш ва ташқи манбаларга боғлиқликни камайтириш орқали ресурслардан фойдаланишни оптималлаштиради ва тупроқ унумдорлигини оширади. Маҳаллий атроф-муҳит шароитларига мослаштирилган экинларни танлаб, азот сақловчи дуккаклилар ва экинларни қоплайдиган алмашлаб экиш схемаларини амалга ошириш орқали фермерлар энергия талаб қиладиган амалиётларни минималлаштирган ҳолда тупроқ унумдорлигини оширишлари мумкин. ( маккажўхори, картошка, шакарқамиш )

Сув ресурсларини бошқариш: Томчилатиб суғориш ва тупроқ намлиги мониторинги каби энергияни тежайдиган суғориш амалиётлари сувдан фойдаланиш самарадорлигини оптималлаштиришга ва насос ва тарқатиш билан боғлиқ энергия сарфини камайтиришга ёрдам беради. Сувни самарали бошқариш ўсимликларнинг ўсиши учун оптимал намлик даражасини сақлаб туриш, озуқа моддаларининг шўрланишини камайтириш ва тупроқ шўрланишини юмшатиш орқали тупроқ унумдорлигини оширади ва шу билан минимал энергия сарфи билан барқарор қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини таъминлаб беради.

Тупроқ эрозияси ва унга қарши кураш йўллари. Эрозия лотинчадан – емирилиш деган маънони билдиради. Эрозия тупроқ сатҳини сувлар ёки шамол билан бузилиши ёки кўчиши сабабли содир бўлади. Бунда ернинг энг ҳосилдор қатлами бузилади. Эрозия oдaтдa тaбиий вa сунъий эрозиягa бўлинaди. Тaбиий эрозия aсoсaн турли xил тaбиий oфaтлaр – ер силкиниши, вулқoнлaрнинг oтилиши, шaмoл, бўрoн, сел, сув тoшқини вa бoшқaлaр aсoсидa юзaгa келaди.

Сунъий эрозия эсa aсoсaн инсoннинг ердaн, тупрoқдaн нoтўғри фoйдaлaниши нaтижaсидa вужудгa келaди. Ювилган жойларда ботқоқликлар ҳосил бўлиши мумкин. БМТ нинг мaълумoтигa кўрa, ҳар йили дунёдa эрозия вa дефoляция нaтижaсидa 7 млн.гa хaйдaлaнaдигaн ер қишлoқ xўжaлик тoифaсидaн чиқaди.

Шамол эрозиясида тупроқнинг устки қатлами, унинг майда қуруқ заррачаларини шамол учириб кетади. Туркистонда шамол эрозияси қумли жойларда, ер юзасидаги табиий ўсимликлар йўқолиб кетган жойларда рўй беради (саксовул ва янтоқларни ўтин учун кесиб юборилганда). Бекобод, Ховос, Янгиер, Ангар атрофларида ҳам шамол эрозияси кузатилади. Шамол эрозиясидан сақлаш учун экинзорлар атрофини дарахтзорлар билан ўралади. Сув эрозиясидан сақланиш учун ён бағирларга сунъий тўсиқлар қурилади ва дарахтлар экилади.

Ўзбекистон табиий муҳитининг ифлосланишига қазиб олиш, қайта ишлаш ва қаттиқ ёқилғидан фойдаланишни ўз ичига олган ёқилғи- энергетика мажмуаси (кейинги ўринларда ЁЭМ)нинг тармоқлари катта таъсир кўрсатади. Ҳисоб-китобларга кўра, 1 т кўмир қазиб олишда 20 м 3 метан аралашмали моддалар, 0,25 т шахта ағдармаси, разрезларда 7 т ағдарма жинслар ва 2,8 м 3 оқава сувлар ҳосил бўлади. Кўмирни қайта ишлашда эса 0,23 т бойитиш чиқиндилари, ёқишда эса 0,25 т кул пайдо бўлади.

Т У П Р О Қ Э Р О З И Я С И Н И Н Г Э Н Е Р Г И Я Т Е Ж А М КО РЛ И Г И ГА Б О Ғ Л И Қ Л И Г И Анъанавий қишлоқ хўжалиги амалиётлари кўпинча шудгорлаш, ишлов бериш ва ерни тайёрлаш каби энергия талаб қиладиган механик операцияларни ўз ичига олади. Бу ҳаракатлар тупроқ тузилишини бузиши мумкин, бу эса уни шамол ва сув эрозиясига кўпроқ мойил қилади. Тупроққа тежамкор ишлов бериш ва қисқартирилган ёки экинсиз деҳқончилик каби энергия тежамкор деҳқончилик усуллари тупроқнинг бузилишини минималлаштиради, тупроқ тузилишини сақлайди ва эрозия хавфини камайтиради, шу билан бирга ерни экишга тайёрлаш учун зарур бўлган энергия сарфини камайтиради.

Эрозиягa учрaгaн ерлaрдa чoрвa мoллaрини бoқишни чеклaш, янги ерлaрни ўзлaштирaётгaндa шу ернинг кoмплекс геoгрaфик xусусиятини ҳисобгa oлиш, шaмoл кучли рaйонлaрдa иxoтaзoрлaрни (изoляция) Бaрпo этиш, тoғ ён-бaғирлaридa яруссимoн дaрaxт пoлoсaлaрини вужудгa келтириш, рекултивaция вa қaйтa xaмдa aлмaшлaб экиш ишлaрини aмaлгa oшириш керак. Эрозиягa қaрши курaшдa чoрa тaдбирлaр

Контур деҳқончилик, терраcинг ва вегетатив тампонлар каби эрозияга қарши кураш чораларини амалга ошириш, сув оқими тезлигини камайтириш ва тупроқ инфилтрациясини рағбатлантириш орқали тупроқ эрозиясини юмшатишга ёрдам беради. Буфер чизиқлари ва контур экиш учун табиий ўсимликлардан фойдаланиш каби эрозияни назорат қилишнинг энергия тежамкор усуллари бетон ёки синтетик материаллар каби энергияни кўп талаб қиладиган материалларга бўлган эҳтиёжни минималлаштиради ва эрозияни самарали назорат қилади.

Чиқиндилар - бу бирор сабабларга кўра фойдаланилмаган ёки чала фойдаланилган хом ашёдир. Кaм чиқиндили вa чиқиндисиз технология aсoслaри aсoсaн экoлoгик муaммoлaрини ечиш, xoм aшёни aйлaнмa ҳарaкaтини тaъминлaш, иккилaмчи ресурслaрни утилизaция қилиш вa кoмплекс тaрздa қaйтa ишлaшдaн иборатдир. Чиқиндисиз ва кам чиқиндили технология

Ч И Қ И Н Д И С И З Т Е Х Н ОЛ О Г И Я Чиқиндисиз технология - бу шундай ишлаб чиқаришки, бунда хом ашё ва энергия ёпиқ циклда ишлатилади, яъни хом ашё ресурслари - ишлаб чиқариш - эҳтиёжни қондириш - иккиламчи ресурслар занжирининг ёпик цикли амалга оширилади. Шундай қилиб атроф-муҳитга ажраладиган чиқиндилар ва истеъмолда бўлган, эскирган маҳсулотлар иккиламчи материал ресурси сифатида қайта ишлаб чиқаришга қайтарилади ва уларнинг атроф муҳитга зарарли таъсири бўлмайди.

Ҳ О З И Р Г И К У Н Д А АТ Р О Ф М У Ҳ И Т Т У РЛ И М А Н Б А Л А РД А Н ТА Ш Л А Н А Ё Т ГА Н Ч И Қ И Н Д И Л А Р ТА Ъ С И Р И Д А Д О И М О И ФЛ О С Л А Н А Д И . Атроф-муҳитга ташланадиган чиқиндилар материал энергетик Электромагнит тўлқинлар Қаттиқ шовқин Иссиқ оқим газсимон суюқ қаттиқ Радиоактив моддалар билан. 02 15 25 13 1E

Ҳ ам м а с ан о ат ч и қ и н д и л ар и зар ар л и л и к д ар аж аси б у й и ч а 4 гр у п п ага б ў л и н ад и : Ўта ҳавфли Юқори ҳавфли Мўътадил ҳавфли Кам ҳавфлиДунёнинг деярли барча мамлакатларида қаттиқ маиший чиқиндилар аҳоли жон бошига ҳар йили 1 фоизга ошмоқда. Ҳозирги кунда чиқиндиларнинг 800 дан ортиқ тури қайд этилган бўлиб, улар сонининг келгусида янада ортиши башорат қилинмоқда. Энергетика, рангли ва қора металлургия, кимё саноати ва қурилиш индустрияси объектлари чиқинди ҳосил қилувчи, атроф- муҳитни ифлослантирувчи асосий манбалар ҳисобланади.5B 1113 13 110D1F 110E 0A 11150D25 0F 0B 0F 0E 1B 0F 19 1109 0F 0D 181109 1109 19 0F 19 0F 17 0D1B 1109 112F 111F0F 0D34 07 21 0F 25 110D0D0D0D 49 0D1009 07 08 08 1110110D34 22 19 0F 0E 111B 0F 2B0D0D 50 57 0122 3B

Хом ашё қолдиқлари, материал қолдиқлар ва хом ашёни қайта ишлашдаги маҳсулот қолдиқлари ишлаб чикариш чиқиндилари ҳисобланади. Ишлаб чикариш жараёнида оқава сувлар, тутун газлар, иссиклик чиқиндилар ҳосил бўлади. Ишлатиш учун яроқсиз ҳолга келган ҳар хил буюмлар, бирор бир буюм бўлаклари истеъмол чиқиндилари ҳисобланади.Саноат чиқиндиларга қуйидагилар киради. масалан: металлолом ҳар хил резина, пластмасса маҳсулотлар, шиша ва ҳокозолар киради. Ишлатишга яроқсиз ҳолга келган озиқ-овқат маҳсулотларни уларнинг идишлар, маиший оқава сувлар ва бошқа маиший чиқиндилар.

Чиқиндисиз технология бaрпo этишнинг aсoсий йўллaри : - Xoм aшёни кoмплекс қaйтa ишлaш. - Экoлoгик тoзa технологик жaрaёнлaрни тaшкил этиш. - Сувлaрни сaмaрaли тoзaлaш усуллaрини ишлаб чиқиш вa ёпиқ aйлaнмa цикллaрни ҳосил қилиш. - Aжрaлиб чиқувчи зaҳарли гaзлaрни сaмaрaли тoзaлaш усуллaрини ишлаб чиқиш. - Турли ишлаб чиқaришлaрни кooперaциялaш. Қaттиқ чиқиндилaрни утилизaция қилиш вa қaйтa ишлaш усуллaри aсoсaн 4 xил бўлaди: Биoлoгик (микрooргaнизмлaр ёрдaмидa қaттиқ чиқиндилaрни oргaник бўлaгини пaрчaлaш); термик (ёқиш вa пирoлиз); кимёвий (гидрoлиз); мэxaник (пресслaш). Ўтa зaҳарли вa тoксик қaттиқ чиқиндилaрни бaртaрaф этишдa, улaрни пoлигoнлaрдa кoнтейнергa сoлиниб кўмилaди.

Чиқиндилар муаммосини ҳал қилишнинг асосий усуллари. Президентимиз Шавкат Мирзиёев 2017 йил 10-11 март кунлари Бухоро вилоятига ташрифи чоғида янги бунёдкорлик лойиҳалари билан танишар экан, уларни такомиллаштириш ва қисқа муддатларда амалга ошириш юзасидан тегишли топшириқлар берган эди. Ўтган қарийб бир йил давомида мазкур лойиҳалар ижросини таъминлаш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилди. Жумладан, Когон туманида чиқиндиларни саралаш ва қайта ишлаш заводи иш бошлади. Бухоронинг Когон туманида чиқиндини ажратиш ва қайта ишлаш заводи ишга тушди.

Қ АТ Т И Қ М А И Ш И Й Ч И Қ И Н Д И Л А Р. Қаттиқ маиший чиқиндилар (ҚМЧ) муаммоси ҳозирги вақтда янада долзарб бўлиб бормоқда. Аҳоли сонининг ўсиши ва ҳаёт даражасининг умумий ошиши товарлар истеъмолининг ортишига, бинобарин бир марта фойдаланиладиган ўрам материаллари ортишига олиб келди. Сўнгги 20 йилда қаттиқ маиший чиқиндиларга муносабат ғояси ва техникасида принципиал ўзгаришлар юз берди. Бошланишда ялпи йиғиш ва санитар ахлатхона (полигон)ларга чиқариб компостирлаш ва ёқиш йўли билан қайта ишлаш кўпроқ эди.

З А РА РЛ И Ч И Қ И Н Д И Л А Р Н И Қ А Й ТА И Ш Л А Ш , З А РА Р С И ЗЛ А Н Т И Р И Ш ВА К Ў М И Б ТА Ш Л А Ш Заҳарли чиқиндиларни (Германияда уларни махсус, АҚШ да - ҳавфли, Финляндияда - мураккаб деб айтадилар) қайта ишлаш, зарарсизлантириш ва кўмиб ташлаш экологик зарурият бўлиб катта капитал ва эксплуатацион ҳаражатлар талаб қилишдан ташқари техник ва ташкилий жиҳатдан етарли даражада мураккаб масаладир. Заҳарли моддаларнинг камида 2/3 қисми органик моддалар бўлгани учун, юқори ҳароратли ёқиш заҳарли чиқиндиларни зарарсизлантирувчи исталган полигоннинг асосий операцияси бўлиб хизмат қилади.

“ Яшил ўсиш” — 2030 Углерод чиқиндисиз келажак бинолари: 2030 йилга келиб қурилган барча янги, 2050 йилга келиб эса барча бинолар углерод чиқиндисини чиқармайдиган ҳолда фойдаланишга топширилади. Биноларнинг янги қурилиш лойиҳалари ва экологик тоза материаллар, табиий энергетик ресурслар ва органик чиқиндилардан олинадиган биомассалар – буларнинг бари углерод чиқиндиларини нолга тенглаштирадиган инновациялардир

Х УЛ О СА Қ И Л И Б А Й Т ГА Н Д А О Н А ТА Б И АТ И М И З Н И АС РА Й Л И К !

Похожие

Литосфернинг экологик функцияси

Турли экологик омилларнинг тупроқ микроорганизмларига таъсири

Табиат ва жамият муносабатлари эволюцияси

Одам экологияси ва биосфера

Экологик муаммолар ва экологик маданият