Дунё сувлари ва уни муҳофаза қилиш - Экология - Презентации

Дунё сувлари ва уни муҳофаза қилиш

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4710.271484375 KB

Дунё сувлари ва уни муҳофаза қилиш www.arxiv.uz

Режа: 1. Гидросфера. Табиатда сувнинг таксимланиши. Табиатда сувнинг айланма харакати. 2. Сув ва унинг тирик организмлар ҳаётидаги аҳамияти. 3. Сувларнинг ифлосланиши ва исроф қилиниши. 4. Оқава сувларни тозалаш усуллари. 5. Сувни захираларини муҳофаза қилишнинг чора- тадбирлари. www.arxiv.uz

Гидросфера. Табиатда сувнинг таксимланиши. Табиатда сувнинг айланма харакати. Гидросферанинг ана шу кисмида тахминан 2,3 млрд.км3 сув ресурслари мавжуд. Агар бу хажмдан кимёвий богланган сувларни эътиборга олмасак, бугунги кунда Ерда тахминан 1,39 млрд.км3 сув ресурслари мавжуд. Бу сувларнинг асосий кисми 97,5% - океан ва денгизларда жойлашган, факат 2,5% кисми чучук сувларга тугри келади. Сув табиатда энг куп таркалган модда хисобланади ва у турли хил куринишларда ва холатларда учрайди. Эркин холатдаги сувлар ер юзаси окимларини ва хавзаларини, ер ости сувларининг асосий кисмини, каттик холатдаги сувлар эса музлик, кор катламларини ташкил килади. Атмосферада сувлар буг, суюк ва каттик холатда учрайди. Сувларнинг каттагина кисми Ер пустида богланган сувлар куринишида, минералларнинг таркибига кирган кимёвий жихатдан богланган куринишда ва тог жинси зарраларининг юзасида молекуляр тортиш кучлари билан ушланиб турадиган майда зарралар куринишида учрайди. Ер юзасининг деярли 71% майдони сув катламлари билан копланган. Бу катлам океан, денгиз, минтакавий сув хавзалари ва музликлардан ташкил топади. Бу катлам ер пустининг юкори кисмида жойлашган ер ости сувлари билан биргаликда гидросферани хосил килади. Гидросфера сувлари ер пусти ва атмосфера оралигида жойлашган булиб, академик В.И. Вернадскийнинг таъкидлашича, табиатдаги барча сувлар узаро узвий богланган ягона тизимни ташкил килади. Гидросферанинг юкориги чегараси хозирги замон тасаввурларига кура 8-17 километр ер юзидан баландликда, пастки чегараси эса ер пустининг асосига тугри келади деб ажратиш мумкин. www.arxiv.uz 19 1B

 Атмосферада сувлар кам микдорда жойлашган ва Ердаги сувлар захирасининг 0,001% ини ташкил килади. Лёкин бу сувларнинг айланма харакатдаги ахамияти жуда каттадир, чунки атмосферадаги жараёнлар сув бугларини океандан минтакаларга олиб келинишида хал килувчи омил хисобланади.  Сувлар ер юзида ута нотекис таксимланган ва уларнинг асосий кисми шур сувлардир.  Бу сувлар аввал таъкидланганидек Дунё океани билан боглик ва ер шарининг учдан икки фоиз юзасини ташкил килади.  Чучук сув захираларининг асосий кисми музликлар ва кор катламларига тупланган булиб, Ердаги чучук сувлар захираларининг 70% ини ташкил килади.  Кулларда тупланган сувларнинг умумий захираси 176000 км3 ни ташкил килади. Тахминан унинг ярми минераллашган сувлардан иборат.  Дарё узанларига жойлашган сувларнинг захираси 2,1 минг км3 ни ташкил килади ва бошка сувларга нисбатан энг куп ишлатиладиган сув ресурслари турига киради.  Ер пустида сувлар турли хил куринишларда ва холатларда яъни эркин ва богланган куринишларда газ, суюк ва каттик холатларда учрайди. Уларни ер пусти кесимидаги таксимланиши тог жинсларининг говаклиги, ёриклари, ва чукурликларининг ортиши билан узгарадиган термодинамик ва физикавий-кимёвий шароитлар билан боглик.  Охирги йилларда утказилган хисобларга кура ер гидросферасидаги сувлар микдори тахминан 0,9 млрд.км3 дан иборат ва Дунё океани сувлари захирасининг учдан икки кисмини ташкил килади.  Дунё сувлари захирасига бу сувлардан факат ер пусти юкори кисмининг чукурлигигача жойлашган 23,4 млн.км3 ер ости сувлари хамда абадий музлик минтакаларига жойлашган 300 минг км3 ер ости музлари киритилади.  Ер ости сувлари захираларининг асосий кисмини-10,5 млн.км3 - ер пустининг 500-600 м чукурлигида жойлашган чучук сувлар ташкил килади. Ердаги чучук сув захираларининг учдан бир кисми ер ости сувларини ташкил этади. www.arxiv.uz

Табиатда сувнинг айланма харакати. Куёш энергиясининг ва огирлик кучининг таъсиридан табиатда сувнинг абадий айланма харакати содир булиб туради. Хароратнинг кутарилиши натижасида денгиз, дарё, кул, Қуруқлик юзасидан ва усимликлардан сув бугланиб атмосферага буг куринишида кутарилади. Хаво массасининг уз урнини узгартириши натижасида сув буги узок масофаларга олиб кетилади ва маълум хароратли шароитда томчи куринишига утади ва ер юзига ёмгир ёки кор куринишида ёгади. Ер юзасига тушган ёгин сувларининг бир кисми дарё, денгиз ва океанларга куйилади, озрок микдори усимликларни озукалантиришга сарф булади, кисман ёгин сувлари тупрок оркали тог жинси катламларига сизиб утади ва яна бир кисми эса атмосферага бугланиши мумкин.www.arxiv.uz 3D

Шундай килиб сувнинг айланма харакатида атмосфера, ер усти ва ер ости сувлари қатнашади ва булар ер ости сувлари ресурсларини хосил қилишда хал қилувчи таъсир ўтказади. Ер тарихининг турли даврларида ёғиннинг, буғланишнинг ва оқимларнинг миқдори турлича булган. Хозирги вактда бу жараённинг ўрганилиш даражасига қараб табиатда сувнинг айланма харакати кичик, катта (ташки) ва ички бўлади деб хисобланади. Табиатда сувнинг катта айланма харакатида, денгиз юзасидан буғланган сув буғининг бир қисми хаво оқими билан Қуруқликка олиб кетилади, маълум бир шароитда қуюқлашади ва Қуруқлик юзасига ёғин (қор, ёмгир) кўринишида тушади. Ёғин сувлари ер юзида ер ости ва сирти оқимларини хосил қилади ва океан, денгизларга кайтадан куйилади. Сувнинг кичик айланма харакатида океан ва денгиз юзасидан буғланган сувларнинг маълум қисми хаво оқими билан олиб кетилмайди ва шу хавзаларининг юзасига ёмгир ва қор кўринишида кайтиб тушади. Сувнинг ички айланма харакати Қуруқликда содир бўлади. Қуруқлик юзасидан, дарё, кул ва ўсимликлардан буғланган сувлар, шу ернинг узига ёғин кўринишида тушади. Бу ёғинлар янгидан турли оқимларга буғланишга сарфланади ва сув буғи Қуруқликка ёғин кўринишида кайтади (ёғади). Табиатда сувнинг айланма харакатининг миқдорий ифодаси сув мувозанати дейилади. Океанлар юзасидан йил мобайнида 505000 км3 сув буғланади. Унинг асосий қисми (458000 км3) океанлар юзасига ёғин кўринишида кайтиб тушади, лекин 47000 км3 ёки 9,3% хаво оқими таркибида олиб кетилади ва Қуруқликка ёмгир ва қорлар кўринишида ёғади хамда Қуруқликдаги сув ресурсларини хосил қилади. Океанларга бир йил мобайнида дарё оқими кўринишида 45000 км3, ер ости сув оқими кўринишида деярли 2200 км3 сув келиб куйилади.www.arxiv.uz

Сув ва унинг тирик организмлар ҳаётидаги аҳамияти Астрономлар ўзга сайёраларда ҳаёт бор ёки йўқлигини билмоқчи бўлсалар, авваламбор ўша сайёрада сув бор ёки йўқлигини аниқлашга киришадилар. Чунки, ҳаёт бўлиши учун энг аввало сув мавжуд бўлиши керак. Ерда ҳаёт дастлаб сувда пайдо бўлиб, ундан қуруқлик – ҳаво ва тупроққа ўтганлигини фан аллақачон исботлаган. Сув ўзининг эритувчанлик ҳусусияти билан табиатдаги барча тирик организмларнинг ҳаётини таъминлаб туради. Рус геология фанининг отаси академик А.П.Карпинский "Сув энг қимматбаҳо бойлик бўлиб, усиз яшаш мумкин эмас", деб ёзган эди. Кишилар сувнинг аҳамиятини билиб, қадимдан дарё ёки кўл бўйида уйлар, шаҳарлар қуриб яшаганлар, кўчманчи халқлар доимо сув бор жойни излаганлар. Кишилар дам олиш учун доимо сув бўлган жойларга интиладилар. Сувда чўмилиб туриш киши саломатлигини сақлашда ва чиниқишда энг асосий воситадир. Немис олими Г.Либман айтганидек, "Бизнинг планетамизда кишиларнинг саломат қолишлари учун техниканинг мўъжизалари эмас, балки тоза, ичиш учун яроқли сув етарли бўлиши керак".www.arxiv.uz

Сув барча тирик мавжудотларнинг яшаши учун табиат томонидан инъом этилган олий неъматдир. Биз кундалик ҳаётимизни сувсиз тасаввур эта олмаймиз. Сув инсон саломатлигини сақлашда катта аҳамиятга эгадир. Биламизки, одам танасининг 75-80% и сувдан иборат. Агарда, танасидаги сувни 6-8% ини йўқотса, ҳарорати кўтарилади, юрак уруши , нафас олиши тезлашади, боши айланади ва оғрий бошлайди. Сув янада кўпроқ йўқотилса, одам ҳалок бўлиши ҳам мумкин. Шундан кўриниб турибдики, сув-ҳаёт тириклик манбаидир. Уни тежаш, асраб авайлаш ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчига айланмоғи керак. Маълумки, сув сайёрамизнинг 70% ни ташкил этиб, у океанлар, денгиз, дарё, кўл ва ер ости сувларидан ташкил топган. Сайёрамиздаги мавжуд сув заҳирасининг ўртача 1 фоизини ичимлик суви, қолган қисмини денгиз ва океанларнинг шўр сувлари ташкил этади, қайсики, улар ичишга, ўсимлик ва ҳайвонларни суғоришга ярамайди. Аммо, океан ва денгиз сувлари ҳам иқлимни ҳосил қилишда, сувни айланма ҳаракатида, улардаги барча ўсимлик ва ҳайвонларнинг яшаши учун ҳамда сув транспорти воситаларини юриши учун катта аҳамиятга эга.www.arxiv.uz 0A 32 1A 2B 0F1F 18 1A 1A 18 1A 32 4B 1A 4B 18 0A 51 26 10 19 0C 0F18 17 36 0C 4B 4B 20

Хўш, ҳозирги даврда сайёрамиздаги сув захираларининг экологик ҳолати қандай? Авваламбор атмосфера ҳавосининг исиши туфайли Арктика ва тоғлардаги музликларнинг 40 фоиздан ортиғи эриб кетди, Африкадаги Климанджаро тоғи музликлари эриб тугаган, Антрактидадаги музликлардан айсберглар ҳосил бўлиб, океан сувларига эриб кетмокда. Деярли ҳар йили Европанинг кўп мамлакатларида, Россиянинг кўп вилоятларида сув тошқинлари содир бўлмоқда. Атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса XXI асрда Дунё океани сатҳи 1-5 метрга кўтарилади, қуруқликнинг салмоқли қисмини сув босишига олиб келади. Ўзбекистонлик мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра, атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса 2000-2030 йилларда Республикадаги сув ресурслари 15-25% камаяди; атмосфера ҳавоси исиганда сувни парланиши кучайиб, экинлар ривожланиш даврида кўп марта суғоришни талаб қилади. Экинларга сув етишмаслигидан ҳосилдорлик камаяди. Хўш, ҳозирги даврда сайёрамиздаги сув захираларининг экологик ҳолати қандай? Авваламбор атмосфера ҳавосининг исиши туфайли Арктика ва тоғлардаги музликларнинг 40 фоиздан ортиғи эриб кетди, Африкадаги Климанджаро тоғи музликлари эриб тугаган, Антрактидадаги музликлардан айсберглар ҳосил бўлиб, океан сувларига эриб кетмокда. Деярли ҳар йили Европанинг кўп мамлакатларида, Россиянинг кўп вилоятларида сув тошқинлари содир бўлмоқда. Атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса XXI асрда Дунё океани сатҳи 1-5 метрга кўтарилади, қуруқликнинг салмоқли қисмини сув босишига олиб келади. Ўзбекистонлик мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра, атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса 2000-2030 йилларда Республикадаги сув ресурслари 15-25% камаяди; атмосфера ҳавоси исиганда сувни парланиши кучайиб, экинлар ривожланиш даврида кўп марта суғоришни талаб қилади. Экинларга сув етишмаслигидан ҳосилдорлик камаяди. www.arxiv.uz

СУВЛАРНИНГ ИФЛОСЛАНИШИ ВА ИСРОФ ҚИЛИНИШИ Сувсиз ҳаёт йўқ лекин инсон ўзининг бефарқ фаолияти туфайли сувни шунчалик ифлослантирганки, эндиликда бундай сув табиатдаги барча тирикликни емирувчи манбага айланди. Бунинг натижаси эса тупроқ таркибининг бузилишига, ҳайвонлар ва инсонларнинг ҳар хил касалликларига чалинишига олиб келди. Сувга нисбатан бундай нотўғри муносабатда бўлиш фақат экологик фалокат эмас, балки маънавий фожеа ҳамдир. Сувларни ифлословчи манбалар жуда кўп: ва хилма-хилдир. Буларга саноат корхоналари ва маиший хўжаликдан чиқадиган оқова сувлар, қазилма бойликларни ишлаб чиқаришдаги оқовалар: нефтни қайта ишлаш корхоналаридан чиқадиган сувлар; касалхоналардан оқиб чиқадиган, чорвачилик комплекслардан оқиб чиқадиган тозаланмаган сувлар ва бошқалар киради. www.arxiv.uz 01

 Дунё океанларига ташланаётган нефть маҳсулотлари, саноат-маиший чиқиндилар, окова сувлар, радиоактив ва турли заҳарли кимёвий моддалар салмоғи йил сайин ортмоқда. Дунё океани сувларига йилига тахминан 10 млн. тонна нефть маҳсулотлари қўшилмоқда. Денгиз остидан нефть қазиб олиш оқибатида йилига 100-200 минг тонна нефть қудуқларидан чиқиб океан сувини ифлослантирмоқда. Яқинда Португалия қирғоқларида аварияга учраган Греция танкеридан 11 минг тонна нефть Атлантика океанига оқиб сувни ифлослантирган. Оқибатда Португалия, Испания яқинидаги океан сувидаги ҳайвон ва ўсимликлар дунёси анча талофат кўрди. Океан сувларига нефть тўкилганда сув юзасини парда қоплаб, океан ва атмосфера ўртасида иссиқлик, газ алмашинуви жараёнини бузади. Оқибатда табиатда сувнинг айланма ҳаракати, океан юзасининг радиоактив ҳусусиятлари ўзгариб, сувдаги ҳайвон ва ўсимликларнинг нафас олиши, ҳаётини қийинлаштиради.  Океан сувларига йилида бир неча юз минг тонна пестицидлар дарёлар ва атмосфера ҳавоси орқали тушади. Дунё океанига симобнинг 30-35% (9-10 минг тонна), қўрғошиннинг 2 млн.тоннаси тушаяпти. Якинда (2005 йил) Хитойдаги завод авариясидан Амур дарёсига оққан нитробензол, кадмий ва бошқа моддалар ундан Тинч океанига оқиб ўтди. Булардан ташқари кемалардан йилига тахминан 7 млн.дона турли метал буюмлар, 500 минг донадан зиёд шиша идишлар, 1 млн.дан ортиқ қоғоз ва пластмасса қутичалар океанларга чиқинди сифатида ташланмоқда. www.arxiv.uz

 Океан сувига ташланган пестицидлар ундаги ўсимликларни фотосинтезига зарарли таъсир этади, ҳайвонларни оғир касалликлар ва ўлимга маҳкум этади. Океанга ташланган оғир металлар эса ҳайвон маҳсулотлари орқали кишиларни заҳарлайди. Океан сувлари ифлосланганлиги учун баъзи курорт шаҳарлари яқинидаги жойларда ҳатто чўмилиш тақиқланган. Океан сувларини ифлосланиши туфайли уларда балиқ овлаш 15-25 млн.тоннага камайиб кетди, фақат балиқ овлашдан Япония йилида 100 млн.доллар, АҚШ да океан сувлари ифлосланишининг барча йўқотишлари 10 млрд.доллардан ортиқни ташкил этади. Агар океан сувининг ифлосланишини олдини олиш борасида барча мамлакатлар кескин чоралар кўрмасалар машҳур француз океанологи Жак Кустонинг башоратича "Саноат ва туризм ривожланган йирик давлатлар заҳарлашни тўхтатмас эканлар, асримизнинг сўнгидаёқ океанларда ҳаёт йўқолади".  Сайёрамиздаги йирик дарёлар, чунончи, АҚШдаги Миссисипи, Англиядаги Темза, Франциядаги Сена, Германиядаги Рейн, Россиядаги Волга ва бошқа дарёларнинг суви жуда ифлослантирилган. Оқибатда уларда яшовчи кўп балиқ турлари қирилиб кетди. Шунингдек, Ўзбекистондаги Сирдарё, Зарафшон, Чирчиқ каби дарёлар, улардан тарқалган ариқларнинг суви хам саноат корхоналари ва хонадонлардан чиққан ахлатларни тўкилишидан ифлосланган, баъзиларида ҳатто бирон тирик организм яшаши учун шароит йўқ. www.arxiv.uz

Ҳозирги даврда сайёрамизда ичимлик суви етишмаслигидан 2 млрд.киши қийналяпти. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) нинг бош котиби Кофи Аннаннинг фикрича, 2015 йилда сайёрамиздаги аҳолининг ярми ичимлик суви етишмаслигидан қийналиб қолади, 2025 йилда эса сайёрамиз аҳолисини учдан икки қисмига ичимлик суви етмай колади. Одам сони ҳозирги даражада кўпайиб борса, бу 7,5 млрд.кишини ташкил этади. Ҳозирги вақтда дунё бўйича 1 триллион доллар миқдорда ичимлик суви идишларга солиб сотилмоқда. Яна 10 йилдан сунг, ичимлик сувини сотилиши 15 триллион долларга кўпаяди. Бу нефть маҳсулотларини сотишдан олинадиган даромадни 40 фоизини ташкил этади. Шуни таъкидлаш керакки, сувни нефтга ўхшаш қайта ишлаш зарурати бўлмайди. Келгусида ичимлик суви запасига эга бўлган мамлакатлар сувни сотиб, катта даромад кўрадилар, аммо ичимлик суви кам бўлган мамлакатлар катта иқтисодий зарар кўрадилар. Ўзбекистон Республикасида, шунингдек вилоятимиз шароитида йилдан-йилга, айниқса, ёз ойларида ичимлик сувининг етишмаётганлиги сезилмоқда. Бундан ташқари мамлакатда аҳолининг кўпайиши хам юқори даражада. Яқин йилларда унинг сони 30 млн.га етиши кўзда тутилмоқда. Яъни сувга талаб ошиб бормоқда, сув эса камаймоқда. www.arxiv.uz 5F 51 36 0C31 5F 29370A 0F 30 18 55 0C31 0D 26

Вилоятимизда ягона бўлган Қашқадарёнинг вилоят аҳолиси учун аҳамияти бениҳоя каттадир. Ушбу дарё атрофида кишилар минг-минг йиллардан буён деҳқончилик, боғдорчилик ва чорвачилик билан шуғулланиб, тирикчилик ўтказиб келишган. Бир сўз билан айтганда, Қашқадарё воҳаси халқларининг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий-маданий тараққиёти бевосита ушбу дарё билан боғланган. Вилоятнинг номи ҳам ундаги халқларнинг ҳаёт-манбаи бўлган дарё номи билан аталган. Сувнинг таркибида нормадан ортиқ кўпайиб кетган хлор, сульфат, кальций тузлари, нефть маҳсулотлари, радиоактив элементлари чиқиндиларидан ҳайвонлар ва кишилар ҳар хил касалликларга чалинмоқдалар, нобуд бўлиб кетмоқдалар. Айниқса, Орол денгизи атрофидаги аҳоли сув шўрланишидан буйрак ва ошқозон-ичак касалликларига кўп дучор бўлмоқда. Сувга нисбатан нотўғри муносабат туфайли содир бўлган нохуш аҳвол бу фақат экологик фалокат эмас, балки бизнинг маънавий фожиамиздир. Чунки, табиатга қаратилган зўравонлик ортида келгусини кўра олмайдиган маънавий басир кишилар туради. Илгари дарё ва ариқ сувлари ичилар эди, чунки у зилолдек тоза бўлган. Сувга нафақат катталар, ҳатто ёш болалар ҳам бирон чўп ташлашга журъат этмаганлар. Чунки, сувни ифлослантириш гуноҳ деб, уларга экологик тарбия берилган. Ҳозир эса баъзи кишилар ҳамма ифлос чиқиндини сувга ташлашади. Илгарилари сувдан тежаб фойдаланилган. Ҳатто дарё яқинида, яъни сув мўл жойда тоат-ибодат қилинганда ҳам уни ортиқча сарфламасликка ўргатилган. www.arxiv.uz

Вилоятимизнинг юқори зонасидаги мавжуд ер ости суви халқимиз учун катта омаддир, чунки бандай тоза ичимлик суви ҳамма жойда ҳам топилмайди. Вилоятнинг пастки зонасида жойлашган ер ости сувининг кўп қисми шўрланиб, истеъмол қилишга яроқсиз ҳолга келиб қолган. Юқори зонадаги сифатли ер ости суви бугунги кунда минглаб қудуқлар орқали сурилиб олинаяпти. Ушбу қудуқлардан чиққан сувнинг бир қисми суғориш ишларига сарфланаётган бўлса, қолган қисмини Муборак газни кайта ишлаш заводи ва Шўртан газ конлари ишлатмоқдалар. Дунё бўйича ер ости сувидан фойдаланиш йилдан-йилга кўпаймокда. Ер ости сувини кўп олинавериши, унинг сатҳини пасайтириб, ерни чўкишига олиб келади. Масалан, АҚШ нинг Техас штатида ер ости сувини кўп олинаверишидан ер сатҳи 2-3 метр чўккан; Япониянинг Токио, Осака шаҳарларини тупроқ юзаси йилида 18 см чўкаяпти; Мексиканинг Мехико шаҳрида ер ости сувини кўп олинаверишидан, баъзи жойларда 8-9 м чўкканлиги ҳақида маълумотлар бор. Энг ёмони шундаки ер ости суви кўп олинаверса, унинг ўрни тўлиб улгурмайди. Оқибатда АҚШ нинг Техас штатидаги кўп қудуқларидан сув чиқмай қолган. Артизан қудуқлари сув бермай қолса, шаҳарлар сувсиз қолади, қишлоқ хўжалиги хароб бўлади. Бундай ҳолат бизда ҳам бўлиши мумкин. Шунинг учун ер ости сувини ҳам тежаб, меъёрида олиш керак. Баъзи жойларда анча олисдан ва қанча харажатлар билан келтирилган тоза водопровод сувини асбоб-ускуналарни, машиналарни ювишда ишлатишади ёки водопровод жумракларини очиб қўйишади, сув кераксиз жойларга оқиб ётади. Шаҳарнинг кўп жойларида, айниқса, ёз ойларида сувнинг етишмаслиги йилдан-йилга сезилиб бораётган вақтда, бошқа жойларда сувнинг исроф қилинаётганини курасиз. Яъни, шаҳарнинг ҳамма жойида водопровод суви бир хил тақсимланмаган. Халқимизнинг ҳаётини яхшилашни асосий йўлларидан бири уни тоза ичимлик сувига бўлган талабини тўлиқ қондиришдир. Бунинг учун сувни кўпайтириш ва уни тоза сақлаш чораларига янада кўпроқ эътибор қаратилиши керак. Маълумки, сувнинг манбаи бўлган қор тоғларга кам тушмоқда, музликлар майдони борган сари қисқариб бормоқда. Бунинг асосий сабабларидан бири ўтган асрнинг биринчи ярмиларида тоғлардаги ўрмон-дарахтларнинг, айниқса, арчазорларнинг қирқилиб юборилганлиги, тоғларнинг ялонғоч бўлиб қолганлигидир. Вилоятимиз тоғларидаги ўрмонларнинг 50 фоизидан кўпроғи қирқилиб юборилган. Бунинг оқибатида сув камайиб, кўп булоқлар қуриб кетди. Баҳор ойларида тушган нам хам тез буғланади, шамол ва ёғингарчилик таъсирида ер эрозияга учрайди. Олдинги авлодлар йўл қўйган хатонинг жабрини кейинги авлодлар тортаяпти. Ҳозирги кунда бу борада йўл қўйилган хатолар тузатилмаса, келажак авлоднинг аҳволи бундан ҳам танг бўлади. Бу жойларда табиат мувозанатини тиклашнинг асосий шарти янги ўрмонлар барпо қилишга кўпроқ эътибор беришдир. www.arxiv.uz 5D0C1F 4B 43 6043 31 44 18 1017 31 19 16 1B 18 19 44 210F 1A 4113 43 51 13 43 18 1A 18 23 26

Сувни тежаб сарфлашда олдинги авлодларнинг бой тажрибаларидан фойдаланиш лозим. Баъзи мутахассислар нишаб жойларда сардобага ўхшаш сувни бир жойга йиғувчи кичик иншоотлар қуриб, баҳор ойларида ёққан ёмғир сувини тўплаб, ёз ойларида ундан экинларни суғориш ёки молларни суғоришда фойдаланиш мумкинлигини айтишаяпти БМТ нинг ташаббуси билан 22 март кунини "Бутун жаҳон сув захиралари куни" деб эълон қилинган. Бу билан бутун дунё меҳнаткашларини сув захираларини муҳофаза қилишга чақирилади. Республикамизда табиий сув захиралари ниҳоятда чекланган. Шу сабабли ҳам ичимлик суви мамлакатимизда қадрли ҳисобланади. Бироқ кейинги йилларда сувдан фойдаланишда жиддий нуқсонларга йўл қўйдик ва қўймоқдамиз. Сувни исроф ва ифлос қилиш ҳолларини кўплаб учратиш мумкин. 2005 йил маълумотларига кўра Қашқадарё вилоятида ҳам бу борада кўпгина камчилик ва нуқсонларга йўл қўйилган. Ҳозирги кунда вилоятимизда 69 та ташкилот бўлиб, улардан 45 таси сув ҳавзасига 24 таси эса рельефга 21 млн. оқинди сувларни ташлайдилар. Жумладан, мисол қилиб, Муборак газни қайта ишлаш заводини, Шўртан газ конларини, Қарши шаҳар “Сув оқова” ташкилотини ва Шўртан-Кимё мажмуасини кўрсатишимиз мумкин. www.arxiv.uz

ОҚАВА СУВЛАРНИ ТОЗАЛАШ УСУЛЛАРИ Айрим ташкилотларда сув тозалаш иншоотларнинг талабга жавоб бермаслиги сабабли оқова сувлар тўғридан-тўғри очиқ сув ҳавзаларига ва рельефга ташланмоқда. Натижада бу оқова сувлар нафақат очиқ сув ҳавзаларини, балки ер ости сувларини ҳам ифлослантирмоқда. Оқова сувларни тозалаш асосан 4 хил йўл билан олиб борилади.  1. Механик усулда, сувда эримайдиган жисмлар панжарада ушлаб қолинади.  2. Физик (электролиз) усулида, сув таркибидаги оғир металл ионлари анионлар ва катионлардан тозаланади.  3. Кимёвий усул, сувни хлорлаш ва озонлаш йўли билан бўлади.  4. Биологик усулда, сув ўтлари (хлорелла) ёрдамида тозаланади. Ёки нишабликда 2та ҳовуз қурилади ва биридан иккинчисига сув оқиб тушаётган пайтда, 80 см гача бўлган қум, тупроқ сув таркибидаги майда микроб ва бактерияларни ушлаб қолади. www.arxiv.uz 2A2B2C23

СУВНИ РЕСУРСЛАРИНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШНИНГ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ  Сувлардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш, оқова сувларни тозалаб қайта ишлашни таъминлашни республика миқёсида яхши йўлга қўйиш мутасадди кишиларнинг биринчи галдаги вазифасидир. Хилма-хил ифлословчи манбалар туфайли, инсонлар ўртасида турли хил юқумли ва юқумсиз касалликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Булар: ошқозон-ичак, сариқ касаллиги, ичбуруғ, қорин тифи, пара тиф каби хавфли юқумли касалликлардир. Сув таркибида 65 га яқин микроэлементлар борлиги аниқланган. Шулардан 20 дан ортиғи организм эҳтиёжи учун жуда зарур бўлган йод, фтор, молибден, мис, темир ва бошқалардир. Шу элементларнинг кўпайиб ёки камайиб кетишидан ҳар хил юқумли касалликлар келиб чиқади. Масалан: буқоқ, кареис, фелюароз.  Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Ичимлик суви махсус давлат стандартлари талабига жавоб бериши ва доимий соғлиқни сақлаш муассасаларининг диққат марказида бўлиши шарт. Асосан сувни ҳар хил касаллик тарқатувчи бактериялардан тозалашда хлорлаш ёки ҳозирги вақтда кўпчилик мамлакатлардаги сингари озонлаш орқали тозалаш усулидан фойдаланиш зарур.  Биз ҳозирги кунда олдинги авлодлар йўл қўйган хатоларнинг жабрини тортмоқдамиз. Бугунги кунга келиб эса, бу борада йўл қўйилган хатоларни тўхтатмасак, келажак авлоднинг аҳволи бундан ҳам танг бўлиши мумкин.  Республикамизда сувдан фойдаланиш тўғрисида бир қанча қонун ва қарорлар қабул қилинган. Жумладан,  1) 1992 йил 3 июлда Ўзбекистон Республикаси давлат санитар назорат қонуни;  2) 1993 йил 6 майда “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни;  3) 1992 йил 7 апрелда Ўз. Р.В.М. нинг “Сув манбаларининг сувни муҳофаза қилиш зоналари ҳақида” 174-сон қарори ва бошқалар.  Келгусида ҳалқимизнинг соғлиғи ва фаровонлигининг ошиши, сувлардан оқилона фойдаланиш, уни кўпайтириш ва сув ҳавзаларини ифлосланишидан сақлашга жуда боғлиқ. Кишиларнинг сувга нисбатан муносабатлари ўзгариши учун улар ўртасида экологик тарбия ва билим беришни кучайтириш керак.  Бу ишларни амалга оширишда нафақат масъул шахслар, экологлар балки, кенг жамоатчиликнинг иштироки экологик таълим ва тарбияни ривожлантиришнинг аҳамияти каттадир. www.arxiv.uz 23

А Д А Б И Ё Т Л А Р  1. Бетехтин А.В. Минералогия курси. -Т.: "Укитувчи" нашриёти, 1969.  2. Бочевер Ф.М., Гармонов И.В., Лебедев А.Б., Шестаков В.М. Основы гидрогеологических расчетов. -М.: Издательство "Недра", 1969.  3. Гольдберг В.М., Газда С. Гидрогеологические основы охраны подземных вод от загрязнения. -М.: "Недра", 1984. 262 с.  4. Живаго Н.В.,Пиатровский В.В. Геоморфология с основами геологии. -М.: "Недра", 1974.  5. Иванова М.Ф. Общая геология. -М.: "Высшая школа", 1974.  6.Инженерно-геологические исследования при проектировании и строительстве гидроэнергетических сооружений.- М.:-Л.: Госэнергоиздат, 1954.  7. Кац Д.М. Контроль режима грунтовых вод на орошаемых землях. -М.: "Колос", 1967.  8. Кац Д.М. Основы геологии и гидрогеологии. -М.: "Колос", 1981.  9. www.ziyonet.uz www.arxiv.uz 2C

Похожие

Атмосфера ва уни муҳофаза қилиш. Атмосферанинг таркиби ва тузилиши

Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш 5

Ўзбекистондаги хайвонот оламини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш (dars ishlanma)

Экологик мониторинг ва уни қўллаш

Ekologik muammolar 2