Orfografiya va uning tamoyillari - Делопроизводство на государственном языке - Презентации

Orfografiya va uning tamoyillari

Загружено в:

21.07.2023

Скачано:

0

Размер:

2550.5947265625 KB

MAVZU: ORFOGRAFIYA VA UNING TAMOYILLARI TAYYORLADI:22/01 BTM KUNDUZGI GURUH TALABASI TOHIROVA SEVINCHOY

REJA: • 1. Orfografiya haqida umumiy ma‘lumot. • 2. Orfografiya tamoyillari: • 1) fonetik tamoyil • 2)morfologik tamoyil • 3)etimologik tamoyil • 4)tarixiy-an‘anaviy tamoyil • 5)diiferensiatsiya tamoyili 22/01 BTM TOHIROVA SEVINCHOY

• ORFOGRAFIYA -(grekcha orphos - to‘g’ri, grapho- yozaman) so‘zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir. Qoidalar o‘z navbatida yirik qoidalar yig’indisiga jamlanadi. Bu jamlanma tamoyillar (prinsiplar) deb yuritiladi. Bu qoidalar orfografiyaning quyidagi tamoyillari asosida yaratiladi:

Text • Fonetik tamoyil Text 3 • Morfologik ta - moyil • Etimologik ta - moyil Tarixiy-an’anaviy ta - moyil • Differensiatsiya ta - moyili1 2 4 5

Fonetik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va so’z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o’shanday yoziladi. 1) ong so’ziga –la affiksini yoki son so’ziga -a affiksini qo’shish bilan yasalgan so’zlar ongla yoki sona tarzida emas, angla, sana tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi; 2) oxiri a unlisi bilan tugagan so’zlarga v yoki q undoshi bilan boshlanadigan affikslar qo’shilganda, a unlisi o tarzida aytiladi va shunday yoziladi: tanlov (tanla+v), ishlovchi (ishla+ vchi), taroq (tara+q), qaynoq (qayna +q), sayroqi (sayra +qi);

Son+a=sa na Tanla+v=tanl ov Ong+la=ang la 22/01 BTM TOHIROVA SEVINCHOY

• Morfologik tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra so’zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas,asliga muvofiq yoziladi • 1) maktab, kitob, borib, kelib, yuzlab, kuylab, ozod, obod kabi so’zlarning oxiridagi b va d undoshlari p va t tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq b va d yoziladi; • 2) bog’bon, kaptarboz kabi so’zlar tarkibidagi yasovchilardan b • undoshi v tarzida aytilsa-da, asliga muvofiq b yoziladi; • 3) shanba, manba, sunbul kabi so’zlar tarkibidagi n undoshi m tarzida aytilsa ham, asliga muvofiq n yoziladi; • 4) do’st, past, sust, farzand, xursand kabi so’zlarda yonma-yon kelgan undoshlarning oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi

Tarixiy-an’anaviy tamoyil. Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi shakliga muvofiq yoziladi. Masalan: muomala, muhokama, munosabat kabi so’zlar arab tilidan o’zlashgan bo’lib, ularning uchinchi bo’g’inidagi a unlisi i tarzida aytiladi, ammo yozuvda tarixiy-an’anaviy shaklini saqlaydi;

Etimologik (yoki grafik) tamoyil. Bu tamoy - ilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirgan so’zlar o’zi mansub bo’lgan tildagi shaklini o’zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. ocherk, tonna, kosmos, pochta kabi so’zlarning urg’uli bo’g’inidagi o unlisi o’zbekcha o’ tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga mos ravishda o yoziladi. samolyot, kometa, morfema, direk - tor, traktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a yoki i tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga muvofiq rav - ishda o tarzida yoziladi.

Differensiatsiya tamoyili . Bu tamoyilga ko’ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko’ra) farqlanadi. Masalan: • Atlas-mato • Atlas-geografik at - lasUrg’u yor - damida farqlash • Ta’na-tana • She’r-sherUnlining qisqa yoki cho’ziqligi - dan farqlash

1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: Bo’limlar • 1. Harflar imlosi: • a) unlilar imlosi (1-7-bandlar); • b) undoshlar imlosi (8-32-band - lar). • 2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33-37-bandlar) • 3. Qo‘shib yozish (38-50-bandlar) • 4. Chiziqcha bilan yozish (51-56- bandlar) • 5. Ajratib yozish (57-65-bandlar) • 6. Bosh harflar imlosi (66-74- bandlar) • 7. Ko‘chirish qoidalari (75-82- bandlar)

O‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI Harflar imlosi Unlilar imlosi 1. Aa harfi: 1) aka, alanga, aloqa, og‘a; sentabr, noyabr kabi sо‘zlarda old qator keng unlini ifo - dalash uchun yoziladi; 2) bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi sо‘zlarning oldingi bо‘g‘inida, vaqt, vahm kabi sо‘zlarda a aytiladi va yoziladi.

2. Oo harfi: 1) ona, omon, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi sо‘zlarda orqa qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) boks, poyezd, tonna, talon; agronom, mikrofon; direk - tor, termos kabi о‘zlashma sо‘zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi. 3. Ii harfi: 2) ish, iz, qil; xirmon, ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira, qishloq, chi - roq kabi sо‘zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2) о‘tin, о‘rik, bо‘lim kabi oldingi bо‘g‘inida о‘ unlisi keladigan sо‘zlarning keyingi bо‘g‘inida i aytiladi va yoziladi.

4. Uu harfi: 1) uy, kun; buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq, usul, yulduz; mafkura; kо‘zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi sо‘zlarda orqa qator tor un - lini ifodalash uchun yoziladi; 2) qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg‘ovul, chirmovuq kabi so‘zlarning oldingi bо‘g‘inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bо‘g‘in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi. 5. О‘о‘ harfi о‘t, о‘q, о‘zbek, о‘simlik, dо‘ ppi; bо‘takо‘z, semizо‘t, gulkо‘rpa, noо‘rin kabi sо‘zlarda orqa qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi. 6. Ee harfi ekin, esla, evara, ekran, eksport; kel, zehn; kecha, behi; telefon, teatr; poyezd, atelye; e’lon, ne’mat, she’r kabi sо‘zlarda old qator о‘rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.

7. Yonma-yon keladigan unlilar im - losi: unlilar orasiga ba’zan y undoshi qо‘shib aytilsa ham, yozilmaydi: a) ia: material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b) io: biologiya, million, stadion, radio kabi; d) ai: mozaika, ukrain, said, maishat kabi; e) oi: alkoloid, ellipsoid, doim, shoir, oila kabi; f) ea: teatr, okean, laureat kabi;

Undoshlar imlosi 8. Bb harfi: 1) bobo, bahor, bir, majbur, zarb kabi sо‘zlarda jarangli portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) kitob, yuzlab, kelib kabi sо‘zlar oxirida p aytilsa ham, b yoziladi; 3) qibla, tobla kabi sо‘zlarda ba’zan v aytilsa ham, b yoziladi. 9. Pp harfi paxta, pichoq, opa, tepa, tup, yop kabi sо‘zlarda jarangsiz portlovchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi. 10. Vv harfi: 2) ov, suv, kuyov; ovoz, savol; volida, vatan kabi sо‘zlarda ovozdor sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) avtobus, avtomat kabi о‘zlashma sо‘zlarda v ba’zan f aytilsa ham, v yoziladi. 11. Ff harfi: 3) fan, fe’l, futbol, fizika; asfalt, juft; insof, isrof kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi lab undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) fasl, fayz, Fotima, fursat kabi sо‘zlarda f tovushi ba'zan p aytilsa ham, asliga muvofiq f yoziladi.

12. Mm harfi moy, muborak, tomon, ilhom kabi sо‘zlarda ovozdor lab- lab burun undoshini ifodalash uchun yoziladi. 13. Dd harfi: 1) dala, odat, bunyod, modda, jiddiy kabi sо‘zlarda til oldi jarangli port lovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi; 2) odob, savod, marvarid; zavod, pud, sud; badqovoq, badxо‘r kabi sо‘zlarda t aytilsa ham, d yoziladi. 14. Tt harfi tong, tun; butun, o‘tin, о‘t, kut kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi.

15. Zz harfi: 1) zar, zamon; toza,о‘zbek,yoz, g‘oz kabi so‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi un - doshni ifodalash uchun yoziladi; 2 ) iztirob, izquvar, bо‘zchi, tuzsiz kabi sо‘zlarda jarangsiz undoshdan oldin s aytilsa ham, z yoziladi. 16. Ss harfi sog‘, somon, oson, asos, olmos kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi

• 17. Sh sh harflar birikmasi shahar, shisha, shodlik; ishq, pishiq; bosh, tosh kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. • S h harflari ikki tovushni ifodalasa, ular orasiga tutuq (’) belgisi qо‘yiladi: Is'hoq, as'hob kabi. • 18. Jj harfi: • 1) jon, jahon, jiyda, tijorat; rivoj, vaj kabi sо‘zlarda til oldi jarangli qorishiq undoshni ifodalash uchun yoziladi; • 2) jurnal, projektor; gijda, ajdar, tiraj kabi о‘zlashma sо‘zlarda til oldi jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. • 19. Ch ch harflar birikmasi choy, chevar, chiroyli, chaman; achchiq uchun, bichiqchi; kuch, kech kabi sо‘zlarda til oldi jarangsiz • qorishiq un doshni ifodalash uchun yoziladi .

20. Rr harfi rahmat, rohat, orom, doira, bor, diyor kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor titroq undoshni ifodalash uchun yoziladi. 21. Ll harfi lola, loyiq, la’l; iloj, mahal kabi sо‘zlarda sirg‘aluvchi ovozdor yon undoshni ifodalash uchun yoziladi. 22. Nn harfi: 1) non, nomus; ona, tana; bilan, tomon kabi sо‘zlarda til oldi ovozdor burun undoshini ifodalash uchun yoziladi; 2) shanba, yonbosh, jonbozlik; yonma-yon, kо‘rinmaslik kabi sо‘zlarda n tovushi ba’zan m aytilsa ham, n yoziladi.

23. Gg harfi gul, gо‘zal; ega, gugurt; teg, eg kabi sо‘zlarda til orqa jarangli portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 24. Kk harfi kо‘l, kо‘ylak; uka, moki; tok, bilak kabi sо‘zlarda til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 25. Yy harfi yо‘l, yigit, yetti, yaxshi, yoz, yulduz; tuya, dunyo, tayyor; soy, tuy kabi sо‘zlarda til о‘rta sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 26. Ng ng harflar birikmasi yangi, kо‘ngil, dengiz, singil, keling, bordingiz; tong, ming, teng kabi sо‘zlarda til orqa ovozdor burun tovushini ifodalash uchun yoziladi.

27. Qq harfi qizil, qimiz, qirq, haqiqiy, aql kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz portlovchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 28. G‘g‘ harfi g‘oz, bag‘ir , tog‘ kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangli sirg‘aluvchi undoshni ifodalash uchun yoziladi. 29. Xx harfi xabar, xо‘roz, xohish, xushnud, baxt, axborot, mix kabi sо‘zlarda chuqur til orqa jarangsiz sirg‘aluvchi un - doshni ifodalash uchun yoziladi. 30. Hh harfi hosil, hamma, bahor; isloh, nikoh kabi sо‘zlarda jarangsiz sirg‘aluvchi bо‘g‘iz undoshini ifodalash uchun yoziladi.

Asos va qо‘shimchalar imlosi Qо‘shimcha qо‘shilishi bilan sо‘z oxiridagi unli о‘zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qо‘shim - chasi qо‘shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; sо‘ra-sо‘roq, bо‘ya-bо‘yoq; о‘yna-о‘ynoqi, sayra-sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan kо‘pchilik fe’llarga -v, -q qо‘shimchasi qо‘shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: о‘qi - о‘quvchi, qazi - qazuvchi, sovi - sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qо‘shimchasi qо‘shil - ganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi.

Qo‘shib yozish Xona , noma, poya, bop, xush, ham, baxsh, kam, umum, rang, mi joz, sifat, talab kabi sо‘zlar yordamida yasalgan qо‘shma ot va qо‘shma sifat lar qо‘shib yoziladi: qab - ulxona, taklifnoma, bedapoya, omma bop, xushxabar, hamsuhbat, orombaxshbug`doyrang, sovuqmijoz, suvta - lab kabi . -(a) r (inkori -mas) qо‘shimchasi bilan tugay - digan qо‘shma ot va qо‘shma sifatlar qо‘shib yoziladi: о‘rinbosar, otboqar, chо‘lquvar, ishy - oqmas, qushqо‘nmas kabi.

• Juft sо‘z va takror sо‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehr-shafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha- kunduz, yozin-qishin, asta -sekin, uch-tо‘rt, о‘n-о‘n beshta (10- 15 ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuy di-pishdi, don-dun, oz- moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, о‘ylab-netib, sо‘ramay- netmay, kiyim-kechak, adi-badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, yop-qop, ming-ming (ming-minglab), bitta-bitta (bitta-bittalab), baland -baland, chopa-chopa, ishlay-ishlay, yaqin- yaqinlargacha, hamma-hamma si, uy-uyiga, ich-ichidan kabi. Chiziqcha bilan yozish

Qо‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bо‘l, sotib ol, olib kel, olib chiq, miq etma kabi. Kо‘makchi fe’l va tо‘liqsiz fe’l mus - taqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib kо‘r, sо‘rab qо‘y, kо‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ket - gan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush о‘zgarishi bo’lsa, bunday qismlar qо‘shib yozi - ladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi.Ajratib yozish 22/01 BTM TOHIROVA SEVINCHOY

Bosh harflar imlosi 22/01 BTM TOHIROVA SEVINCHOY

• Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, О‘rinova Azamat Shuhrat о‘g‘li, Hamza Hakimzoda, Sо‘fizoda, Mannon OtaboySalomjon Alikov kabi1. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andi - jon, Yangiyо‘l (shaharlar), Naymancha, Buloq - boshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig‘atoy (mahal - lalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog‘,2. • Yulduz va sayyoralar, boshqa xil os - mon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs.3.

Kо‘p bо‘g‘inli sо‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bо‘g‘inlab kо‘chiriladi: tо‘q-son, si- fatli, sifat-li, pax-ta-kor, paxta- kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bо‘g‘inda qoldiri - ladi: va’-da, ma’-rifat, mash’al, in’-om kabi. Ko’chirish qoidalari О‘zlashma sо‘zlarning bо‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki un dan ortiq undosh quyidagicha kо‘chiriladi: 1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda kо‘chiriladi: dia-gramma, mono- grafiya kabi. 2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi un - dosh oldingi satrda qoldi rilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga kо‘chiriladi: silin-drik kabi.22/01 BTM TOHIROVA SEVINCHOY

Eski (1956-y.) va yangi (1995-y.) imlo qoidalari o‘rtasidagi ayrim farqlar haqida Yangi alifboga o‘tilgandan kеyin 1995-yil 24-avgustda “O‘zbеk alif - bosining yangi imlo qoidalari” qabul qilindi. Oldingi imlo qoidalari bilan hozirgi imlo qoidalari o‘rtasida quyidagi ayrim o‘zgarishlar mavjud: 1) juft so‘zlar orasida bog‘lovchi bo‘lib kеlgan yuklamalar o‘zi bog‘langan so‘zdan chiziqcha bilan ajratiladi: dost-u dushman, kecha-yu kun - duz; 2) yil, oyni ko‘rsatuvchi raqamlardan kеyin ham chiziqcha qo‘yi - ladi: 1995-yil 24-avgust, 1993-yil 2-sentabr; 3) kirilchadagi ts harfi so‘z boshida va oxirida s harfi bilan bеriladi: ц ирк – s irk, аbза ц – abza s . So‘z o‘rtasida unlidan kеyin ts harfiy birikmasi, undoshdan kеyin esa s harfi bilan bеriladi: ли ц ей – lit - s ey, ак ц ия – ak s iya.

E’ti - boringiz uchun rahmat! 22/01 BTM TOHIROVA SEVIN - CHOY

Похожие

Fuqarolik jamiyati va uning asosiy belgilari

“Davlat tilida ish yuritish” fanining maqsad va vazifalari. Imlo va savodxonlik masalalari. Og‘zaki va yozma nutq, uning xususiyatlari

Yo’riqnoma, Nizom va ustav

F.M.Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo” asarida qahramonlarning huquqlari va xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi qonun bandlari tahlili

Iltimos xati va davo xati