Yashil suvo‘tlari bo‘limi

Yashil suvo‘tlari bo‘limi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1301 KB

Yashil suvo‘tlari bo‘limi Reja: • 1. Yashil suvo‘tlar bo’limining tallom tuzilishi va hujayrasidagi pigmentlari. • 2. Yashil suvo‘tlar bo‘limining ajdodlarga va qabilalarga bo‘linishi. • 3. Volvokslar qabila va ularning asosiy vakillari. • 4. Protokokklar qabilaning umumiy tavsifi, muhim vakillari va xo‘jalik ahamiyati. • 5. Ulotrikslar va Edogoniumlar qabilalarining umumiy tavsifi va muhim vakillari. • 6. Sifonlilar va Sifonokladiallar qabilalarining umumiy tavsifi va muhim vakillari. • 7. Konyugatlar yoki matashuvchilar ajdodi. • 8. Xaralar yoki nurlilar ajdodi. wwwarxiv.uz

Tallomli, yadroli plastidli avtotrof o’simliklar - Talladiontha eucaryata . Hozircha bu bo‘limning 360 avlod va 5700 turi ma’lum, Ular chuchuk va sho‘r suvlarda, zah yerlarda, ba’zi turlari esa hatto, yer betida quruq joylarda ham yashaydi. Yashil suvo‘tlar sof, tiniq yashil rangli bo‘ladi, chunki xromatoforida qo‘shimcha bo‘yoqlar bo‘lmaydi. Bu bo‘limga mansub o‘simliklar bir hujayrali, koloniyali va ko‘p ho‘jayrali suvo‘tlari kiradi. • Yashil suvo‘tlarning hujayra tuzilishi differensiyalangan bo‘lib, po‘st, protoplazma, yadro va xromatoforga aniq ajralgan. Umuman, ularning hujayra tuzilishi yuksak o‘simliklarning hujayra tuzilishiga o‘xshaydi. Juda sodda tuzilgan yashil suvo‘tlarning hujayrasi hamda gametalari yalong‘och holda, ba’zan, hujayrasida kletchatka, pektindan iborat qalin po‘st bo‘ladi. • Protoplazma yopishgan holda bo‘lib, uning ichida bitta yoki bir nechta yadro joylashgan. Xromatoforining shakli xilma-xil bo‘lib, ustki qatlamida joylashgan. Ichki tuzilishi esa yuksak o‘simliklarning xlorofill donalari tuzilishiga o‘xshaydi. Xromatofor tanachalari xlorofillga to‘yingan oqsil va lipoidlardan tuzilgan bo‘lib, ichida pirenoidlar ham joylashgan. Pirenoidlar yumaloq tanachalar bo‘lib, uning atrofida asosan kraxmaldan iborat zapas oziq moddalar to‘planadi. Hujayra markazini esa rangsiz hujayra shirasi bilan to‘lgan vakuolalar tashkil etadi. Fotosintez mahsuloti sifatida asosan kraxmal , ba’zilarida yog‘lar to‘planadi. wwwarxiv.uz

• Ko‘payishi . Yashil suvo‘tlarning ko‘payshi vegetativ, jinssiz va jinsiy yo‘l bilan boradi. Nasllarining gallanishi esa bularda yaxshi ifodalangan. Taraqqiyot davrida ustunlik qiluvchi nasl gametofitdan iborat. • Vegetativ ko‘payshi tallomining bir qancha qismlarga bo‘linishi bilan boradi, jinssiz ko‘payishi esa zoosporalar vositasi bilan sodir bo‘ladi. Xivchin, protoplazma xromatofor, bitta yoki bir qancha yadrolarga ega bo‘lgan harakatchan noksimon tanachalar zoospora deb ataladi. • Zoosporaning mustaqil harakat qiluvchi, boshqa bir hujayrali organizmlardan farqi zoosporada kletchatkali po‘st bo‘lmaydi. Sirt protoplazma pardasi bilan o‘ralgan bo‘ladi. Sitoplazmaning organoidlardan tashqari, xivchinlari, qizil ko‘zchalari, tebranuvchi vakuolalari ham bo‘ladi. Zoosporalar hosil bo‘ladigan joy zooporangiy deb ataladi. Zoosporangiyda bir yoki bir qancha zoosporalar hosil bo‘ladi. Ular zoosporangiyda chiqadi, ma’lum masofaga suzib borib, to‘xtab, po‘st hosil qiladi va o‘sib yangi individga aylanadi. • Ba’zan yashil suvo‘tlardagi reduksiyalangan spora, ya’ni aplanospora harakatsiz sporalar vositasi bilan ham ko‘payadi. Aplanosporalarda xivchin bo‘lmay, ona hujayra ichida po‘st vujudga keladi. • Yashil suvo‘tlarning jinsiy ko‘payshi ham har xil bo‘lib, u asosan 3 tipga bo‘linadi. 1)izogamiya; 2)geterogamiya; 3) oogamiya. wwwarxiv.uz

• Izogamiyada o‘sishi va tuzilishi jihatidan zoosporalarga o‘xshash, shaklan bir xilda va teig harakatchan gametalar qo‘shiladi. • Geterogamiyada shakli har xil, ya’ni bnri kichikroq va serharakat, ikkinchisi kattaroq va sust harakatli gametalar qo‘shiladi. Bularning kattarog‘ini urg‘ochi, kichikrog‘ini esa erkak gameta deb aytish mumkin. • Oogamiyada qo‘shilishga qatnashuvchi gametalarniig biri ancha ynrik va harakatsiz, ikkinchisi juda kichik va serharakat bo‘ladi. • Yirik, harakatsiz gameta urg‘ochi gameta yoki tuxum hujayra deb , kichik harakatchan gameta erkak gameta yoki spermato zoid deb ataladi . Gametalar hosil bo‘ladigan hujayra gametangiy deyiladi. • Oogoniyda tuxum hujayrasi anteridiyda spermatozoidlar hosil bo‘ladi. Spermatozoidlar rangsiz, ko‘pincha, ikki xivchinli bo‘ladi va shu xivchinlar vosntasida harakatlanadi. Gametalarnnng qo‘shilishidan hosil bo‘lgan individ zigota deb ataladi. • Zigota tinchlik davrini kechirgandan keyin o‘sib yangi indi vidga aylanadi. • Zigota yadrosining reduksion yo‘l bilai bo‘linishi natijasida gaploid xromosomali to‘rtta harakatchan yoki harakatsiz zoospora hosil bo‘ladi, ularning hammasi yoki bir qismi yangi individga aylanadi. wwwarxiv.uz

• Yashil suvo‘tlarining turlarini ko‘pligi, morfologik jihatidan xilma - xil strukturalarni hosil qilishi va boshqa bir qator xususiyatlari bilan suvo‘tlari ichida markaziy o‘rinni egallaydi. Tallomining tuzilishi va ko‘payish xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni uchta sinfga bo‘lib o‘rganiladi. • 1. Chin yashil suv o’ t lyoki teng xivchinlilar sinfi - Euchlorophy сеае ёки Isocontae . • 2. Matashuvchisimonlar — Conjugatophyceae . • 3 . Xarasimonla— Charophyceae sinfi wwwarxiv.uz

1 . Chin yashil suv o’ t l yoki teng xivchinlilar sinfi ga mansub suvo‘tlarining monand hujayralari (vegitativ yoki reproduktiv) bir xil uzunlikda va bir xil tuzilishga ega bo‘lgan silliq xivchinlar hosil qiladi. Morfologik strukturasining xilma — xilligiga qarab ushbu sinf bir necha qabila larga bo‘linadi Volvoksnamolar qabilasi — Volvocales Protokokknamolar qabilasi — Protococcales Ulotriksnamolar qabilasi - Ulofrichales. Xetofora namo lar qabilasi — Chaetophorales Edogoniumnamolar qabilasi - Oedogonales Sifon namo lar qabilasi - Siphonales Sifonokladia namo lar qabilasi — Siphonocladiales. wwwarxiv.uz

wwwarxiv.uz

Volvoksnamolar qabilasi — Volvocales • Bu qabila ga mansub suvo‘tlar bir hujayrali yoki koloniyali organizmlar bo‘lib, plankton holda yashaydi. Ular faqat palmelloid holatidagina harakatsiz shilimshiq koloniya shaklida bo‘ladi. Bu qabila 2 oilaga bo‘linadi: • Xlamidomonadadoshlar — Chlamidomonadinaceae • Volvoksdoshlar — Volvocaceae • Xlamidomonadadoshlar oilasining tipik vakili sifatida xlamidomonada ( Chlamidomonas ) bilan tanishamiz. • Bu nihoyatda sodda tuzilgan, harakatchan, noksimon yoki dumaloq cho‘ziqroq suvo‘t bo‘lib, tabiatda keng tarqalgan. • Xlamidomonadaning turlari ko‘lmak va halqob suvlarda, ariqlarda, xususan, organik moddalarga boy hovuzchalarda, ba’zan, akvariumlarning devorlarida yashaydi. Jinssiz yo‘l bilan juda tez ko‘payadi, natijada, u yashagan suv, ko‘pincha, yashil tus oladi. • Xlamidomonadalar yashil suvo‘tlarning bir hujayrali va harakatchan vakillariga tipik misol bo‘la oladi. Xlamidomonada hujayrasi po‘st, protoplazma, xromatofor va markazda o‘rnashgan bitta yadroga ega. wwwarxiv.uz

Xlamidomonadaning jinssiz ko‘payishi: 1 – vegetativ tana; 2 – zoosporaning shakllanishi; 3 – palmelloid davr.1 2 3 Xlamidomonadaning jinsiy k o‘ payishi : 1 – izogametaning shakllanishi; 2 – izogametalar kopulyatsiyasi; 3 – geterogamiya; 4 – oogamiya; 5 – zigota. 1 2 3 4 5 wwwarxiv.uz

• Hujayra po‘sti, protoplazmaga zich yopishgan pektiidap iborat. Hujayrasining ostki tomonida yirik kosachasimon va kesik holda taqasimon xromatofori bor. • Xromatoforida pirenoidi bo‘ladi. Pirenoidda assimilyatsiya mahsuloti — kraxmal to‘planadi. Hujayrasining oldingi tomo nida protoplazma ichida ikkita tebranuvchi vokuola joylashgan. Old tomonida blefaroplastga birikkan ikkita teng xivchini, xromatofor uchida esa stigma deb ataluvchi kichik qizil ko‘zcha joylashgan. • Xlamidomonada jinssiz va jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Jin siy ko‘payish jarayoni ko‘pincha kechasi bo‘ladi. Jinssiz ko‘payish oldidan uning xivchinlari yo‘qoladi, po‘sti ivib, shilimshiqlanadi, protoplasta bo‘yiga qarab 2—4 ga yoki 8 ga bo‘linadi. Bola hujayralar, xivchinlar hosil qilib, ona hujayra ichidan suvga chiqib, suza boshlaydi. Bular zoosporalar deb ataladi. • Zoosporalar o‘sib, po‘stga o‘ralib, voyaga yetgan xlamidomona da individiga aylanadi va bo‘linishni davom ettiradi. Xlamidomonadaning har qaysi zoosporasi zoosporangiyga aylanadi. wwwarxiv.uz

• Noqulay sharoitda, kislorod va namlik yetishmasligi sababli, xlamidomonadalar xivchinlarini yo‘qotib, harakatdan to‘xtaydi, po‘sti shilimshiqlanib, parda hosil qiladi, hujayra atrofini o‘raydi. Xlamidomonadalarning hujayra protoplasta bo‘liiishi va shilimshiqlangan bola hujayralarning harakatlanmasligi natijasida, yashil hujayralar uyumi hosil bo‘ladi. Ulardagi bu holatga palmelloid holat deb ataladi. Palmelloid holatida xlamidomonada hujayralari uzoq muddatgacha noqulay (suvsiz, quruq) sharoitga chidaydi. Qulay sharoitga tushishi bilan hujayrasi rivojlanib, xivchinlar hosil qiladi, harakatlanadi,o‘sadi va ko‘payadi. • Xlamidomonada sovuq tushishi va namlik kamayishi bilan jinsny ko‘payishga o‘tadi. Jinsiy ko‘payish xlamidomonadaning turlariga qarab, har xil: izogamiya, geterogamiya va oogamiya tipida bo‘lishi mumkin. • Jinsiy ko‘payishda gametalar yoki jinsiy hujayralar hosil bo‘ladi. Gametalar vegetativ hujayralardan yoki zoosporalardan faqat o‘zining kichykligi va gametangiy deb ataladigan ona hujayra ichida hosil bo‘lishi bilan farq qiladi. Gametangiyda 8 —16—32—64 gacha gameta hosil bo‘ladi. wwwarxiv.uz

• Xlamidomonadaning jinsiy ko‘payish jarayonida suvo‘tlar uchun xos bo‘lgan jinsiy ko‘payishning hamma tipini kuzatish mumkin. Uning ba’zi turlarida qo‘shiluvchi gametalar tashqi belgilari bilan bir-biridan aslo farq qilmaydi. Bu gametalarning qaysisi erkak va qaysisi urg‘ochi gameta ekanini hech ajratib bo‘lmaydi. Ana shunga izogamiya deyiladi. Ba’zi turla rida qo‘shiluvchi gametalar tashqi belgilari bilan bir-biridan farq qiladi. Shularning kichigi mikrogameta , kattasi esa makrogameta deyiladi. • Gametalar xivchinlari bilan bir-biriga qo‘shiladi. Protoplastlarining qo‘shilishidan xivchinsiz zigota hosil bo‘ladn. U, ikki qavatdan iborat po‘stga ega bo‘lib, ma’lum vaqtgacha o‘zidagi zapas oziq moddalar hisobiga tinchlik davrinn kechiradi. Tinchlik davr tugagach, zigota rivojlanib, dastlab reduksion bo‘linadi, uning hosilalari, o‘z navbatida, ikkitaga bo‘linadi, iatijada, po‘st ichida to‘rtta zoospora hosil bo‘ladi. • Xlamidomonada zigotasining dastlabki reduksion bo‘linishidan hosil bo‘lgan harakatchan davri doim gaploid fazada, faqat zigotasigina diploid fazada bo‘ladi. Xlamidomonadaning taraqqiy etish tarixi rus olimi I. N. Gorojankin tomonidan batafsil o‘rganilgan. wwwarxiv.uz

• Vakillarining ichida eng ko‘p h ujayralardan tashkil topgan Volvoks ( Volvox ) koloniyasining kattaligi bilan ajralib turadi. H ujayralar soni esa turlarga qarab 500 tadan 60.000 gacha bo‘ladi. Sharsimon koloniyaning chetki q ismlarida Xl a midomonadaning hujayralariga o‘xshash xivchinli, qator hujayralar joylashgan bo‘lib, ichki qismi xivchinsiz hujayralar va shilimshiq qavatlardan iborat. Volvoks jinssiz ko‘payganda ma’lum sondagi maxsus hujayralar to‘plami uzluksiz bo‘linishi natijasida ona koloniya ichida kichik qiz koloniyalar vujudga keladi. Ushbu koloniyalar kattalashib, ona koloniyani yemiradi va mustaqil hayot kechirishga o‘tadi. Koloniyali vakillarning jinsiy ko‘payishi har xil bo‘ladi. Jumladan, Volvoks oogamiya yo‘li bilan ko‘payadi. Ushbu jarayonni yuzaga keltiruvchi maxsus hujayralar to‘plami oogoniy va anteridiylarni vujudga keltiradi. Anteridiyda hosil bo‘lgan spermatozoidlar oogoniydagi yagona tuxum hujayrani otalantiradi. Otalangan tuxum hujayra esa ketma - ket bo‘linishi natijasida qiz koloniyani hosil qiladi. wwwarxiv.uz

Protokoklar tartibi — Protococcales Ushbu tartibning vakillari kokkoid strukturali suvo‘tlari bo‘lib, vegetativ h ayoti davomida harakatsiz bir h ujayrali yoki kolonial b o’ ladi. Ayrim vakillari jinssiz k o’ payishda zoosporalar hosil qilsa (Suv to‘ri, Pediastrum), a y rimlari avtosporalar (Xlorella, Ssenedesmus) yordamida ko‘payish xususiyatiga ega. Vakillarining deyarli hammasi chuchuk suvlarda, tuproqda yoki s uv sachratqilarida hayot kechiradi. 6- rasm. Protokokklar: 1 – xlorokokk: a – umumiy ko‘rinishi; b – zoospora; 2 – xlorella: a – umumiy ko‘rinish; b – autosporalarning shakllanishi. 1 a б а б 2 wwwarxiv.uz

Ulotrikslar tarkibi - Ulofrichales. • Ulotrikslar tartibiga kiruvchi suvo‘tlari shoxlanmagan ipsimon strukturali bo‘lib, uchki h ujayralari ko‘ndalangiga bo‘linishi hisobiga ipi uzunlashib boradi (masalan, Ulotriks). Ayrim vakillari plastingkasimon tuzilishga ega bo‘lsada (masalan, Ulva), o‘sishining boshlangich davrida ipsimon tallom hosil qiladi. Ushbu tartibning tipik vakillaridan biri Ulotriksning (Ulotrix) ipi bir teks joylashgan h ujayralardan iborat bo‘lib, pastki qismidagi substratga yopishuvchi rangsiz h ujayrasi rizoid vazifasini bajaradi. Xromatofori h ujayra qobig‘i tagida plastinka shaklidagi, uchlari birlashmagan belbog‘ni eslatadi. Ulotriks vegitativ h ujayralarida 4 xivchinli zoosporalar hosil qilib, jinssiz ko‘payadi. Jinsiy ko‘payishi esa izogamiya usulida bo‘lib, ikki xivchinli gametalar yuzaga keladi. wwwarxiv.uz

wwwarxiv.uz

2. Matashuvchisimonlar — Conjugatophyceae . • Bu sinfga bir h ujayrali kokkid va oddiy ipsimon, shoxlanmagan suvo‘tlar kiradi. Ularning xarakterli belgisi rivojlanish siklida haraktchan stadiyasining yo‘qligi va jinsiy ko‘payishida oogamiyaning o‘ziga xos ko‘rinishi hisoblanuvchi ikki vegetativ h ujayralarning o‘zaro qo‘shilishi yoki «matashishi» (konyugatsiya) bo‘lib hisoblanadi. Matashish jarayoni har xil vakillarida o‘ziga xos ko‘rinishda amalga oshadi. Ko‘pchilik ipsimon vakillarida yonma - yon joylashgan iplar orasida qator o‘simtalar hosil bo‘li6, h ujayralar sitoplazmasi b iridan ikkinchisiga o‘tadi va zigota hosil bo‘ladi (narvonsimon konyugatsiya). O‘simtalar bir ipdagi h ujayralar orasida (bir - biridan harxil uzoqdagi h ujayralar) ham yuzaga kelishi mo‘mkin (yon konyugatsiya). Hosil bo‘ladigan zigota koopulyatsion kanal (o‘simta) ichida yuzaga kelish hollari ham uchrab turadi (oraliq konyugatsiya). Matashuvchilarda jinssiz ko‘payish uchramaydi. Matashishdan tashqari tallomlari bo‘laklarga bo‘linib vegitativ yo‘li bilan ko‘payishi mo‘mkin. Matashuvchilarning tartiblarga bo‘linishiga asos qilib tallomining tuzilishi va zigotalaridan o‘sib chiqadigan o‘simtalarining soni olingan. wwwarxiv.uz

Spirogira (Spirogyra) : 1 – h ujayrasi; 2 – ikkita zigota h osil q ilgan narvonsimon konyugatsiya ( o‘ ngda) va bitta zigota h osil q ilgan yon konyugatsiya (chapda). 1 2Zignemalar tartibi -Zygnemales. . wwwarxiv.uz

Xara suvo‘tlari sinfi - Charophyceae • Xara suvo‘tlari o‘zining yuksak darajada tuzilganligi bilan boshqa suvo‘tlaridan keskin farq qiladi. Ularning tashqi tuzilishi qirqbo‘g‘imga o‘xshab ketadi. Mutovka shaklida shoxlangan bo‘lib, bo‘g‘in va bug‘in oraliqlarini hosil qiladi. H ujayralari uzunligi jihatidan bug‘in oraligini to‘li q egallagan bo‘lib, rangsizroq markaziy va uning ustida bir nechta po‘stloq h ujayralari joylashgan. Lekin xara suvo‘tlarining ayrim vakillarida po‘stloq h ujayralari bo‘lmaydi va bo‘g‘in oraligi bir dona uzun h ujayradan iborat bo‘ladi wwwarxiv.uz

Xara (Chara) : 1 – poyasi; 2 – ustida oogoniy va ostida anteridiy joylashgan “barg”ning bir qismi.1 2 wwwarxiv.uz

Adabiyotlar: 1. Kursanov A. va boshqalar . Botanika. Toshkent O‘rta va Oliy maktab Davlat nashriyoti. 1963. 2. 2. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 3. 3. Sahobiddinov S. S . O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1976. 4. 4. Sh. Ch. Tojiboyev . Tuban o‘simliklardan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, “O‘qituvchi”, 19 8 6 . 5. 5. Xudoyqulov S. M., Nazarenko L. N . O‘simliklar sistematikasidan amaliy mashg‘ulot. “O‘qituvchi”, Toshkent, 1984. 6. 6. Zokirov K. Z., Jamolxonov X. A . Botanikadan ruscha- o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at. I tom. “O‘qituvchi” Toshkent, 1973. wwwarxiv.uz

Похожие

Suvo‘tlarining umumiy tavsifi

O’simliklarning qayta tiklanishi va ko’payishi

Botanika bog’lari va uning ahamiyati

Suvo’tlar

Suvo`tlari (algae) va ularning klassifikatsiyasi