Shoxlarning turlari. Poyaning birlamchi va ikkilamchi anatomik tuzilishi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2588.71875 KB

Скачать

SHOXLARNING TURLARI. POYANING BIRLAMCHI VA IKKILAMCHI ANATOMIK TUZILISHI REJA: Poya Novda Qo’shimcha kurtaklar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar www.arxiv.uz01 06 0A 0E 1A 1B

POYA O'simliklarning o'suv organlari ikki asosiy qism-nova va ildiz sistemasidan iborat. Novda tuzilishi jihatidan asosisy novda qismlari: poya, barga va kurtaklardan iboratdir. Ildiz sistemasi esa asosiy o'q va yon ildizlardan tashkil topgan. Evolyutsiya jarayonida o'suv organlar ilk bor quruqlik sharoitida yashashga moslashgan riniofi tlarda yuzaga keladi. Riniofi tlarning tanasi dixotomik shoxlangan bo'lib, bargsiz telomdan iborat bo'lgan. Ko'pchilik olimlarning fi kricha, tellomdan novda rivojlangan. Qadimgi yuksak o'simliklarning novda va uning shaklan o'zgargan qismlari o'suv organining funksiyasini (vazifasini) bajargan. Evolyutsiya jarayonida ildiz novdadan kechroq, quruqlikka yasashga moslashgan riniofi tlarning rizomoidlaridan vujudga kelgan. www.arxiv.uz

 Novda yuksak o'simliklarning asosiy o'suv organi hisoblanadi. Odatda, novda rivojlanishi ontogenezdan dastlabki davridan boshlab, apikal meristemadan hosil bo'ladi. u poya, barg va kurtaklarga ajraladi. Novda o'sish hususiyatiga ega.  Rivojlanishning dastlabki davrida, ya'ni urug'ning unishidan o'simta hosil bo'ladi. Osimtalarda urug'palla barglari va birinchi chin barglar orasidan poyacha taraqqiy etadi. Poyaning eng uchuda bargchalar orasida o'sish nuqtasi (apiks) bo'lib, undan novda, ya'ni poyaning bir o'suv davrida o'sib chiqqan bargi va kurtagi qismi (bir yillik novda) rivojlanadi. Rivojlanishning keyingiz bosqichlarida har bir novda apikal meristemadan, ya'ni uchki kurtaklarning rivojlanishidan vujudga keladi. Demak, kurtak boshlang'ich novda bo'lib, u o'sish va rivojlanish xususiyatiga ega. www.arxiv.uz

O'simliklarning eng asosiy birinchi tartib novdasi boshlang'ich poyachaning o'sishidan hosil bo'ladi, keyinchalik uning yon kurtaklaridan ikkilamchi, undan uchlamchi tartib novdalar hosil bo'ladi. Hozirgi zamon morfologlari novdaga uchki (apiks) meristemadan hosil bo'ladigan yaxlit bir organ sifatida qarashadi. Novda ancha murakkab tuzilishga ega, chunki u rivojlanishning dastlabki davridan boshlab, poya, barga va kurtaklarga ajralgan. www.arxiv.uz

 Novdalar o'suvchi va generativ bo'ladi. O'suvchi novdaning bo'g'in oralig'i uzun bo'lbi, har tomonlama osish qobiliyatiga ega, ular havo orqali oziqlanadi, ammo bundan tashqari boshqa funksiyani ham bajarishi, hamda turli metamorfozaga uchrashi mumkin. O'rta Osiyo cho'llarida, masalan, qumli cho'llarda oq saksovul, qora saksovul, juzg'un, qizilcha yoki barjoq, qulonquyruq kabi o'simliklar novdasidagi barglari juda ham mayda qipiqchalar shaklida yoki butunlay reduksiyalangan bo'lib, assimiliyatsiya funksiyasini yosh novdalar bajaradi. Bunday novdalarning xlorenxima to'qimalarida xlorofill ko'p bo'ladi. www.arxiv.uz

 Reproduktiv yoki generativ (lotincha ratsio- tug'ilish, kelib chiqish) novdalarning bo'g'im oralig'i qisqa bo'lib. gul va mevalarning tutib turuvchi organ vazifasini bajaradi. Unda assimilyatsiya etuvchi yashil barglar juda kam bo'ladi.  Novdanig eng xususiyatli belgisi shundan iboratki, birinchidan, u bo'g'imlarga ajralgan, ikkinchidan esa, har qaysi bo'g'imda bitta, ikkita yoki bir necha barglar joylashadi. Shu xususiyati bilan novda, ildizdan keskin farq qiladi. www.arxiv.uz

$ Novdanig barg bilan birikkan joyi - bo'g'im, bir bo'g'im bilan ikkinchi bo'g'im oralig'i - bo'g'im oralig'i deb ataladi. Agar bargning asosi yoki barglar xalqasi (bir qancha barglar) poyani to'liq o'rab olsa - yopiq, to'liq o\rab olmasa ochiq bo'g'im deyiladi. Odatda, poya bir necha yoki ko'p bo'g'im va bo'g'im oraliqlaridan ketma-ket joylashadi. Bo'g'imlarning bunday joylashishi metamer (yunoncha meta - orasida, ketma-ket) joylashish deyiladi. Poya uchiga yaqinlashgan sayin bo'g'im oralig'i qisqarib barglar maydaroq va zichroq bo'lib boradi, poyaning eng uchida tepa kurtak (apiks) joylashadi. Bu kurtak boshlang'ich novda hisoblanadi. Undan asosiy novda rivojlanadi. Asosiy novdaning poya bilan barg o'rtasidagi burchakka barg qo'ltig'i deyiladi. Barg qo'ltig'idan kelgusida novda o'sib chiqadigan bir necha yon kurtaklar vujudga keladi. Yon kurtaklarning o'sishidan I-II tartib novdalar taraqqiy etadi. Natijada I,II va III tartib novdalar hosil bo'ladi, bularning yig'indisiga novdalar sistemasi deb ataladi. www.arxiv.uz$

 Kurtak. Kurtak o'simlikning tana, barg, gul va boshqa qismlarini hosil qiluvchi murtak shaklidagi novdadir. Kurtak murtak oq'idan va undagi murtak bargchalaridan iborat bo'lib, uning uchida o'sih nuqtasi bo'ladi. Kurtklar joylashishiga ko'ra uchki hamda yon (qo'ltiq) kurtaklarga bo'linadi. Yon kurtaklar bitta va ba'zan bir necha kurtaklardan iborat bo'ladi. Ular ustma-ust joylashsa serial (lot. series-qator) kurtak deb ataladi, (masalan, uchqat, yomg'oq, oq akatsiya va boshqalarda uchraydi.) Agar kurtak birgalikda yonma-yon joylashsa, kollateral (lot.kol-birgalikda; lateragis-yon tomon) deyiladi. Bundan tashqari qo'shimcha yoki adventiv (lot.adventikus-kelgindi, tasodifi y) kurtaklar ham bo'ladi. Adventiv kurtaklar vegetativ ko'payish vazifasini bajaradi. www.arxiv.uz

 Tuziliahi va vazifasiga ko'ra, kurtaklar xar xil-o'suv, o'suv- generativ hamda generativ kurtaklar bo'ladi.  o'suv kurtaklaridan bargli va kurtakli poya o'sib chiqadi, bunday kurtaklarda tashqi boshlang'ich barglar (barg kurtaklari) uchlari bilan qayrilib o'sish nuqtasini o'rab oladi. Kurtakda bo'g'im zich joylashgan, shuning uchun bo'g'im oraliqlarini aniqlash qiyin. Boshlang'ich barg qo'ltig'ida yon kurtaklar murtaklari ham hosil bo'lishi mumkin. Demak, novdaning cheksiz sohlanishiga bo'lgan yashirin, ammo yuzaga chiqishi mumkin bo'lgan imkoniyat kurtakda mavjud. www.arxiv.uz

 O'suv-generativ kurtaklarning tuzilishi o'suv kurtakning tuzilishiga o'xshaydi, lekin o'sish nuqtasida boshlang'ich holatdagi gul yoki to'pgul bo'ladi. Bunday kurtaklar ko'pincha o'tchil o'simliklarga hos bo'lsa-da, daraxt va butalarda ham uchraydi (masalan, srin, buzina=marjondaraxt).  Bundan tashqari to'pgullar hosil qiladigan gul kurtaklar ham uchraydi, bular shaklan o'zgargan novdadir. Nixoyat, aralash kurtaklar deb ataladigan kurtaklardan novdalar bilan gullar o'sib chiqadi. www.arxiv.uz

Qoshimcha kurtaklar.  Ekzogen yo'l bilan hosil bo'ladigan odatdagi yon kurtaklardan tashqari qo'shimcha yoki adventiv kurtaklar ham paydo bo'lishi mumkin. Ular poyalarda indogen, barglarda esa ekzogen yo'l bilan hosil bo'ladi va tartibsi z joylashadi. Qoshimcha kurtaklar poya, barg va ildizda ularning perisikl kambiy, o'zak nurlarida va hattoki bargning mezofil yoki epidermisidan ham hosil bo'lishi mumkin. Qaysi organdan hosil bo'lishidan qat'i nazar, tuzilishiga ko'ra ular oddiy uchli yoki yon kurtaklardan farq qilmaydi. www.arxiv.uz

 Qo'shimcha kurtaklarning biologik ahamiyati katta. Ular k'opchilik o'simliklarda vegetativ ko'payishda hizmat qildai, masalan, ildiz bachkilari orqali ko'payadigan o'simliklarda (malina-o'jag'at, qulupnay va boshqalar)da albatta qo'shimcha kurtaklar bo'ladi. ildiz bachkilari - ildizda joylashgan qo'shimcha o'sib chiqqan novda (tog' teragi, shumtol, oq akatsiya, olcha, olxo'ri, serin, yantoq, chirmoqvuq, sariq bo'ztikan va boshqalar).  Qo'shimcha kurtaklar barglarda ham hosil bo'ladi. Masalan, briofillium o'simligining barglarida qo'shimcha kurtaklar barg chetida rivojlanadi. Ana shu kurtaklar bargdan uzilmasdanoq, ildizcha va bargchalar hosil qiladi. Keyin uzilib yerga tushgandan so'ng, o'sib yangi o'simlikka aylanadi, Bunday hildagi qo'shimcha kurtaklar ajraluvcih kurtaklar deyiladi. Begoniya gulining uy sharoitidaa o'stiriladigan xillarining barg qalamchalari orqali ko'paytirish mumkin. Ularda qo'shimcha kurtaklar jarohatlanish natijasida hosil bo'ladi. www.arxiv.uz

 Tiklanish yoki yangitdan o'suvchi kurtaklar. O'simliklar olamida shunday kurtaklar ham uchraydiki, ular ma;lum bir muddt ichida tinchlik, tinim davriga ketadi, so'ngra yana novda beradi. Bunday kurtaklarni qishlovchi kurtaklar deyiladi, qish bo'lmaydigan mintaqalarda ularni tinim davridagi kurtaklar deyiladi. Bajaradigan vazifasiga qarab bunday kurtaklarni doimiy tiklanish kurtaklari deb yuritsh mumkin, chunki aynan shu kurtaklar tufayli tinchlik davridan keyin novdalar sistemasi qayta tiklanadi. Bunday kurtaklar daraxt va o'tchil o'simliklarga xosdir. Kelib chiqishiga ko'ra tiklanish kurtaklari ekzogen yoki endogen bo'lishi mumkin. www.arxiv.uz

$ Uxlovchi yoki yashirin kurtaklar. Daraxt, buta, butacha va ko'p yillik o'tchil o'simliklarda uxlovchi kurtaklar uchraydi. Kelib chiqish jihatidan ular tiklanish kurtaklariga o'xshaydi, lekin farqi shundaki, bu kurtaklar bir necha yillar mobaynida ba'zi o'simliklarda umrining oxirigacha ham o'sib novda hosil qilmaydi. hunday bo'lsa-da ular o'sish qobiliyatini uzoq muddat saqlab qoladi. Qachonki o'simlikning asosiy novdasi shikastlansa, sinsa, kesib tashlansa yoki o'simlik qarisa uxlovchi kurtaklar o'sa boshlaydi (uyg'onadi). Daraxtlar kesilsa, to'nka atrofida yosh novdalar hosil bo'lishi kuzatilgan. Ayrim o'simliklarda (lipa yoki juka, tollar va boshqalarda) novda uchki tomonidan quriy boshlaganda uxlovchi kurtaklar yangi\ yosh novdalarni hosil qilishi mumkin. www.arxiv.uz$

 Ba'zi o'simliklarda, masalan, shokolad daraxtdia (Theobtoma kakao, qovun daraxti) uxlovchi kurtaklarning o'sishida vegetativ novda o'smasdan, qisqargan bargsiz novda hosil bo'ladi, ularning uchida meva osilib turadi. Bu xodisaga kaulifloriya (lot. kaulis-poya, floris-gul) deb ataladi.  Kurtaklar ochilganda, tashqi po'stlar tushib ketadi, o'suvchi novdaning asosida uzoq saqlanadigan choklar qoladi, o'sha choklar kurtak xaltalari deb ataladi.  Ular daraxtlarda yillik novdalar chegarasini hosil qiladi. Kurtakdan yilda bir marta o'sib chiqadigan novdalar yillik novdalar deyiladi. www.arxiv.uz

 Sovuq va o'rta iqlim mintaqalarida o'suvchi daraxt va butalarning novdalaridagi kurtaklar tashqi tomondan maxsus kurtak tangachalari bilan o'ralib, kurtakning ichki meristema to'qimalarini himoya qiladi va qurishidan saqlaydi, Bunday kurtaklar yopiq kurtaklar deb ataladi. Agar o'sha tangachalar bo'lmasa ochiq kurtaklar deyiladi. Ko'pincha ochiq kurtaklarning o'sish konusi yoki o'sish zonasi butunlay ochiq bo'lmay, ularni usti barg qismlari yoki yonbargchalari bilan o'raladi (masalan, oq qayin, beda va boshqa sitrus o'simliklari). g'alladoshlarda o'suvchi novda novda qin ichida joylashgan. Yopiq kurtaklar aksariyat daraxt va butalarda (masalan, o'rik, olma, nok, gilos, terak, marjon daraxt va boshqalarda) bo''ladi. www.arxiv.uz

 Novdaning bo'yiga o'sishi uchki kurtak-apiks meristema hujayralarining o'sishi vositasida hosil bo'ladi. Novdaning bu xildagi o'sishi uchidan o'sish deyiladi. Apiks ichida inisial (lot. inisialis-boshlang'ich) hujayralar mavjuddir. Ular ochiq urug'li o'simliklarda guruh tariqasida, urug;li o'simliklarda esa bir nechta bo'lishi mumkin. www.arxiv.uz

 Kurtak apiksining ostki tomonida doimiy ravishda ekzogen bo'rtmalar shaklida primordial (lot. primordium-dastlabki, boshlang'ich) barglar akropetal tartibda, ya'ni pastdan yuqoriga qarab vujudga keladi. Apiksning eng uchki qismi siliq bolsib, unda distal (lot. distalis-markazdan uzoqlashgan) o'sish konusi yoki o'sish zonasi joylashadi. O'sish konusining faoliyati natijasida gistogenez (yun. gistos-to'qima) va organogenez, ya'ni hamma organlar (novda, barg, kurtak va gul) yuzaga keladi. Ko'pchilik sporali (yo'sinlar, plaunlar, qirqbo'g'imlar, qirqquloqlar) va yuksak o'simliklarning apiksi bitta yoki bir nechta initsial hujayralardan tashkil topgan, bularning bittasi yirikroq bo'lib, ikki qirrali shaklada, birlamchi meristemasi ko'phujayrali. Bu hujayralarning shakli va kattaligi har hil. Ularning eniga va ko'ndalangiga bolinishi natijasida primordial (boshlang'ich) barg do'mboqlari hamda novda hosil bo'ladi. www.arxiv.uz

 Ochiq urug'li o'simliklarning initsial hujayralar guruhi ancha murakkab tuzilishga ega. Ularning apiksi tuzilishi jihatidan zonalarga bo'lingan. Distal atrofi dagi markaziy nerv sistema hujayrasi yirik vakuolaga ega. Ular juda ham sekin bo'linadi. Bu zonaning pastrog'ida joylashgan meristema hujayralari takomillashgan. Ulardan ustunsimon meristema hujayralarining bo'linishidan poyaning bo'g'in oralig'i va o'zak hosil bo'ladi. Apiksning yon mersitema hujayralari kichik va juda tez bo'linish hususiyatlariga ega. Ularning faoliyatidan primordial barg va novdalar shakllanadi. www.arxiv.uz

$ Gulli o'simliklarning o'sish konusi bir nechta zonalarga bo'linadi, har qaysi zonada mersitema hujayralarinining faoliyati har hildir. Bu zonalarning tuzilishini isbotlovchi bir qancha nazariyalar mavjud. Jumladan, nemis botanigi A .Shmidt tomonidan yaratilgan "tunuka-korpus" nazariyasiga binoan yopiq urug'li o'simliklarning o'sish konusi ikki xil gistologik qavatdan tashkil topgan bo\lib, mersitema hujayralarning faoliyati har qaysi qavatda har xildir. Bu nazariyaga binoan o'sish nuqtasining tashqi qavati tunuka (lot. tunuka-ustki qavati) va ichki qavati korpus (lot. korpus-tana, gavda) deb ataladi. Tunuka hujayralaridan birlamchi qpolovchi to'qima-epiderma yoki birlamchi po'stloq hosil bo'ladi. Korpus hujayralarining bo'linishidan o'tkazuvchi to'qimalar rivojlanadi. www.arxiv.uz$

Shoxlarning turlari. Poyaning birlamchi va ikkilamchi anatomik tuzilishi

23.09.2019

0

2588.71875 KB

Похожие