Ген муҳандислиги асослари - Биология - Презентации

Ген муҳандислиги асослари

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

511 KB

Ген муҳандислиги асослариГен муҳандислиги асослари РежаРежа :: 1. Микроорганизмлар асосида 1. Микроорганизмлар асосида биотехнологикбиотехнологик жараёнлар яратиш жараёнлар яратиш усуллари.усуллари. 2. Ген му2. Ген му ҳҳ андислигининг моддий андислигининг моддий асослари. асослари. Нуклеин кислоталар. Нуклеин кислоталар. Транспозонлар. Геном. Транспозонлар. Геном. Транскрипция. Трансдукция.Транскрипция. Трансдукция. 3. Плазмидалар.3. Плазмидалар. 4. Бактериофаглар. Генни ажратиш 4. Бактериофаглар. Генни ажратиш усуллари. Генни кўчириб ўтказиш усуллари. Генни кўчириб ўтказиш усуллари.усуллари. www.arxiv.uz

Микроорганизмлар асосида биотехнологик Микроорганизмлар асосида биотехнологик жараёнлар яратиш усулларижараёнлар яратиш усуллари Биотехнология саноатида продуцент сифатида Биотехнология саноатида продуцент сифатида прокариотлар – (бир ҳужайрали, ядроси мукаммал прокариотлар – (бир ҳужайрали, ядроси мукаммал бўлмаган организмлар) – бактериялар, бўлмаган организмлар) – бактериялар, актиномицетлар, риккетсийлар ва тубан эукариотлар актиномицетлар, риккетсийлар ва тубан эукариотлар (бир ва кўп ҳужайрали, ядроси мукаммал, (бир ва кўп ҳужайрали, ядроси мукаммал, хромосомалари махсус липопротеид табиатли хромосомалари махсус липопротеид табиатли мембраналар билан ўралган) – ачитқи ва мицелиал мембраналар билан ўралган) – ачитқи ва мицелиал замбуруғлар, энг содда жониворлар ва сув ўтлари замбуруғлар, энг содда жониворлар ва сув ўтлари ҳамда уларни ҳар хил усуллар (селекция, мутагенез, ҳамда уларни ҳар хил усуллар (селекция, мутагенез, ҳужайра ва ген муҳандислиги) орқали олинган ҳужайра ва ген муҳандислиги) орқали олинган мутантларидан фойдаланилади.мутантларидан фойдаланилади. Бугунги кунда биотехнологик жараёнларда табиатда Бугунги кунда биотехнологик жараёнларда табиатда тарқалган 100 мингдан ортиқ туркумга мансуб тарқалган 100 мингдан ортиқ туркумга мансуб бўлган микроорганизмлардан фақатгина бир неча бўлган микроорганизмлардан фақатгина бир неча юзтаси ишлатилади холос.юзтаси ишлатилади холос. www.arxiv.uz

 Микробиология саноатида ишлатиш учун Микробиология саноатида ишлатиш учун тавсия этиладиган продуцентларга катта тавсия этиладиган продуцентларга катта талаблар қўяди, уларнинг умумийлари талаблар қўяди, уларнинг умумийлари қуйидагилардан иборат: қуйидагилардан иборат:  ўсиш тезлигининг баландлигиўсиш тезлигининг баландлиги ;;  арзон озарзон оз уу қа муҳитида ўсишиқа муҳитида ўсиши ;; ,,  бошқа микрофлорага ва фагга чидамлилигибошқа микрофлорага ва фагга чидамлилиги ;;  юқори ҳосилдорлиги.юқори ҳосилдорлиги. www.arxiv.uz

 Продуцентларни яратиш усуллариПродуцентларни яратиш усуллари  Микроорганизмларнинг табиий штаммларини Микроорганизмларнинг табиий штаммларини ҳосилдорлиги кўпинча талаб даражасидан паст ҳосилдорлиги кўпинча талаб даражасидан паст бўлади.бўлади.  Ҳосилдор штаммлар яратиш учун Ҳосилдор штаммлар яратиш учун йўналтирилган селекция-усулидан йўналтирилган селекция-усулидан фойдаланилади фойдаланилади . Бунинг учун кимёвий . Бунинг учун кимёвий мутагенлар ёки радиацион нурлардан мутагенлар ёки радиацион нурлардан фойдаланилади. Селекция ва танлов ишлари фойдаланилади. Селекция ва танлов ишлари баъзида йиллаб вақт эгаллайди ва натижада баъзида йиллаб вақт эгаллайди ва натижада микроб ҳосилдорлигини 100 ва ундан ҳам микроб ҳосилдорлигини 100 ва ундан ҳам кўпроқ маротабалаб ошириш мумкин бўлади. кўпроқ маротабалаб ошириш мумкин бўлади. Масалан, ҳозирги даврда саноат усулида Масалан, ҳозирги даврда саноат усулида ишлатиб келинаётган пенициллин антибиотиги ишлатиб келинаётган пенициллин антибиотиги синтез қиладиган продуцентнинг фаоллиги синтез қиладиган продуцентнинг фаоллиги дастлабки штаммларга қараганда 10 минг дастлабки штаммларга қараганда 10 минг маротабадан ошиб кетган.маротабадан ошиб кетган. www.arxiv.uz

 Микроорганизм – продуцентларни ген муҳандислиги Микроорганизм – продуцентларни ген муҳандислиги усуллари ёрдамида яратишусуллари ёрдамида яратиш  Ўтган асрнинг 70Ўтган асрнинг 70 –– йилларида биотехнологияда янги йилларида биотехнологияда янги тажриба технологияси – тажриба технологияси – генетик (ген) муҳандисликгенетик (ген) муҳандислик яратилди. Бу усулнинг асосида ҳужайрадан ташқарида яратилди. Бу усулнинг асосида ҳужайрадан ташқарида рекомбинант ДНК яратиш ётади. Бу технологиядан рекомбинант ДНК яратиш ётади. Бу технологиядан фойдаланиш оқибатида генларни соф ҳолда ажратиш, фойдаланиш оқибатида генларни соф ҳолда ажратиш, уларни модификация қилиш, бирини иккинчисига улаш, уларни модификация қилиш, бирини иккинчисига улаш, “генлар мажмуаси”“генлар мажмуаси” яратиш, оқибатда бутунлай янги яратиш, оқибатда бутунлай янги хусусиятига эга бўлган оқсил синтез қилиш имконияти хусусиятига эга бўлган оқсил синтез қилиш имконияти яратилди ва уни оқсиллар муҳандислиги деб аталди.яратилди ва уни оқсиллар муҳандислиги деб аталди.  Вектор ген билан лигаза ферменти ёрдамида Вектор ген билан лигаза ферменти ёрдамида бириккандан кейин рекомбинант ДНК ҳосил бўлади. бириккандан кейин рекомбинант ДНК ҳосил бўлади. Кейин, бу бирикма (вектор ген) микроорганизм Кейин, бу бирикма (вектор ген) микроорганизм ҳужайрасига юборилади ҳужайрасига юборилади (трансформация)(трансформация) ва у ерда ва у ерда амплификацияамплификация (кўпайиш) амалга ошади. (кўпайиш) амалга ошади.  НатижадаНатижада ,, бир геннинг бир неча нусхаси – бир геннинг бир неча нусхаси – клонклон пайдо пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам бу йўлни бўлади. Шунинг учун ҳам бу йўлни клонлашклонлаш деб деб аталади. Агар клонлаш мақсадида ҳамма генлар аталади. Агар клонлаш мақсадида ҳамма генлар сақловчи одам ДНК си ишлатилса, одамнинг ген сақловчи одам ДНК си ишлатилса, одамнинг ген кутубхонаси кутубхонаси (клонотека)(клонотека) ҳосил бўлади. ҳосил бўлади. www.arxiv.uz

 Биотехнологияда ген муҳандислигиБиотехнологияда ген муҳандислиги  Ҳозирги ваҲозирги ва ққ тда тда ққ айси продуцент микроорганизмдан айси продуцент микроорганизмдан фойдаланган ҳолда фойдали маҳсулотлар олиш фойдаланган ҳолда фойдали маҳсулотлар олиш мумкинлигини анимумкинлигини ани қ қ кўрсатиб бериш мумкинкўрсатиб бериш мумкин . . АгардаАгарда бундайбундай продуцентпродуцент бўлмасабўлмаса , қ, қ айай таритари ққ аа вава қ қ андайандай шароитдашароитда юю ққ ориори даражададаражада исталганисталган турдагитурдаги мама ҳҳ сулотнисулотни олишолиш хусусиятнихусусиятни намоённамоён қ қ илувчиилувчи продуцентнипродуцентни яратишяратиш мумкинлигинимумкинлигини олдинданолдиндан айтибайтиб беришбериш имкониятлариимкониятлари мавжуддирмавжуддир . .  Биотехнологик ишлаб чиқаришда бугунги кунда Биотехнологик ишлаб чиқаришда бугунги кунда микроорганизмларни минглаб штаммларидан микроорганизмларни минглаб штаммларидан фойдаланилмоқда. фойдаланилмоқда.  Ўзбекистон Ўзбекистон РР еспубликаси мустақилликка эришгандан еспубликаси мустақилликка эришгандан сўнг халқ хўжалигисўнг халқ хўжалиги , шу жумладан, , шу жумладан, қишлоқ хўжалиги, ва қишлоқ хўжалиги, ва озиқ-овқат ишлаб чиқариш соҳасига бўлган муносабат озиқ-овқат ишлаб чиқариш соҳасига бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Шу боисдан озиқ-овқат матубдан ўзгарди. Шу боисдан озиқ-овқат ма ҳҳ сулотлари сулотлари ишлаб чиқариш соҳаси мутахассислари жаҳон халқ ишлаб чиқариш соҳаси мутахассислари жаҳон халқ хўжалигида кенг кўламда қўлланилаётган хўжалигида кенг кўламда қўлланилаётган биотехнология фанини замонавий кўринишларидан бири биотехнология фанини замонавий кўринишларидан бири бўлган ген муҳандислиги усулларини мукаммал бўлган ген муҳандислиги усулларини мукаммал эгаллашлари ва амалиётга тадбиқ эта олишлари лозим. эгаллашлари ва амалиётга тадбиқ эта олишлари лозим. www.arxiv.uz

 Ушбу фаннинг асосий вазифаси замонавий Ушбу фаннинг асосий вазифаси замонавий ген муҳандислиги ютуқларини халқ ген муҳандислиги ютуқларини халқ хўжалиги амалиётида кенг кўламда хўжалиги амалиётида кенг кўламда қўллашдан иборат.қўллашдан иборат.  Тирик организмлар ирсий ахборотини Тирик организмлар ирсий ахборотини сунъий йўл билан маълум мақсадга сунъий йўл билан маълум мақсадга мувофиқ ўзгартириш жараёни генетик мувофиқ ўзгартириш жараёни генетик муҳандислик фанининг асосий устқурмаси муҳандислик фанининг асосий устқурмаси ҳисобланади. Генетик муҳандислик ҳисобланади. Генетик муҳандислик ҳужайра, ҳужайра, хромосома ва ген даражасида хромосома ва ген даражасида амалга оширилади:амалга оширилади: www.arxiv.uz

 11 . . Ҳужайра даражасидаги генетик муҲужайра даражасидаги генетик му ҳҳ андислик икки андислик икки ҳужайрани ўзаро қўшиш йўли билан амалга оширилади. ҳужайрани ўзаро қўшиш йўли билан амалга оширилади.  2. Хромосома даражасидаги генетик му2. Хромосома даражасидаги генетик му ҳҳ андислик андислик ҳужайра ядросига қўшимча хромосомалар киритиш ҳужайра ядросига қўшимча хромосомалар киритиш орқали амалга оширилади. орқали амалга оширилади.  3. Ген даражасидаги генетик му3. Ген даражасидаги генетик му ҳҳ андислик ёки ген андислик ёки ген муму ҳҳ андислиги энг мураккаб бўлиб, қуйидаги босқичлар андислиги энг мураккаб бўлиб, қуйидаги босқичлар асосида амалга оширилади: асосида амалга оширилади:  а. а. ққ имматли хўжалик аҳамияти касб этадиган ген имматли хўжалик аҳамияти касб этадиган ген функцияси орқали қидириб топилади, ажратиб функцияси орқали қидириб топилади, ажратиб олинади, клонланади ва тузилиши ўрганиладиолинади, клонланади ва тузилиши ўрганилади ;;  б. б. аа жратиб олинган ген хромосома ДНК си билан жратиб олинган ген хромосома ДНК си билан рекомбинацияланувчи бирор фаг геноми, трарекомбинацияланувчи бирор фаг геноми, тра нн спозон ёки спозон ёки плазмид ДНК си билан бириктирилиб вектор плазмид ДНК си билан бириктирилиб вектор конструкция яратиладиконструкция яратилади ;;  с. с. вв ектор конструкция трансформация усули билан ектор конструкция трансформация усули билан ҳужайрага киритилади ва трансген ҳужайра олинади.ҳужайрага киритилади ва трансген ҳужайра олинади. www.arxiv.uz

 Рекомбинант ДНК олиш усуллариРекомбинант ДНК олиш усуллари  Сунъий шароитда рекомбинант ДНК олиш ва генларни клонлаш илк бор Сунъий шароитда рекомбинант ДНК олиш ва генларни клонлаш илк бор 1972 йилда А1972 йилда А ҚҚ Ш олимлари Бойер ва Коэн томонидан амалга Ш олимлари Бойер ва Коэн томонидан амалга оширилган. Бу олимлар оширилган. Бу олимлар EE .. colicoli бактериясининг хромосома ДНК бактериясининг хромосома ДНК сига ва шу сига ва шу бактерия плазмидасига алоҳида идишларда бактерия плазмидасига алоҳида идишларда EcoRI EcoRI рестриктаза ферменти рестриктаза ферменти билан ишлов берганлар. Плазмида таркибида фақат 1 дона билан ишлов берганлар. Плазмида таркибида фақат 1 дона EcoRIEcoRI рестриктаза ферменти таниб кесадиган махсус нуклеотидлар изчиллиги рестриктаза ферменти таниб кесадиган махсус нуклеотидлар изчиллиги бўлганлиги сабабли фермент плазмиданинг халқасимон ДНК қўш бўлганлиги сабабли фермент плазмиданинг халқасимон ДНК қўш занжирини фақат бир жойдан кесиб, плазмидани занжирини фақат бир жойдан кесиб, плазмидани “ “ ёпишқоқёпишқоқ ”” учли очиқ учли очиқ ҳолатга ўтказади. Хромосома ДНК молекуласида ҳолатга ўтказади. Хромосома ДНК молекуласида EcoRIEcoRI рестриктаза рестриктаза ферменти таний оладиган махсус нуклеотидлар изчиллиги ферменти таний оладиган махсус нуклеотидлар изчиллиги қандай бўлса, қандай бўлса, бу молекула шунча бўлакка бўлинади. бу молекула шунча бўлакка бўлинади. www.arxiv.uz

 Турли хил ўлчамга эга бўлган ДНК молекуласи Турли хил ўлчамга эга бўлган ДНК молекуласи электрофорез услуби ёрдамида ажратиб олинади. электрофорез услуби ёрдамида ажратиб олинади. Ажратиб олинган Ажратиб олинган ““ ёпишқоқёпишқоқ ”” учли хромосома ДНК бўлаги учли хромосома ДНК бўлаги очиқ ҳолатдаги очиқ ҳолатдаги ““ ёпишқоқёпишқоқ ”” учли плазмид ДНК учли плазмид ДНК си билан си билан аралаштирилиб лигаза ферменти ёрдамида тиқилади. аралаштирилиб лигаза ферменти ёрдамида тиқилади. Натижада плазмид таркибига хромосома ДНК бўлаги Натижада плазмид таркибига хромосома ДНК бўлаги киритилади. киритилади.  Шу боисдан рекомбинант ДНК га қуйидагича тариф бериш Шу боисдан рекомбинант ДНК га қуйидагича тариф бериш мумкин: мумкин:  Ҳар қандай тирик организм ирсий молекуласининг Ҳар қандай тирик организм ирсий молекуласининг исталган бўлагини вектор молекулаларига бирикишдан исталган бўлагини вектор молекулаларига бирикишдан ҳосил бўлган сунъий ДНК рекомбинант ДНКҳосил бўлган сунъий ДНК рекомбинант ДНК дейилади. дейилади.  Рекомбинант ДНК олишнинг учта усули мавжудРекомбинант ДНК олишнинг учта усули мавжуд : :  коннектор усуликоннектор усули ; ;  рестриктаза-лигаза рестриктаза-лигаза усули; усули;  линкер молекулаларидан фойдаланиш усулилинкер молекулаларидан фойдаланиш усули .. www.arxiv.uz

 РестриктазаРестриктаза -- лигазалигаза усули энг усули энг содда ва осон рекомбинант ДНК содда ва осон рекомбинант ДНК олиш усули ҳисобланади. Бу усулда олиш усули ҳисобланади. Бу усулда ДНК молекуласи ва вектор ДНК молекуласи ва вектор плазмида плазмида ““ ёпишқоқёпишқоқ ”” учлар ҳосил учлар ҳосил қилувчи рестриктаза билан қилувчи рестриктаза билан қирқилади ва аралаштирилган ҳолда қирқилади ва аралаштирилган ҳолда маълум шароитда реассоциация маълум шароитда реассоциация қилинади. Комплементарлик қилинади. Комплементарлик хусусиятига кўра ДНК хусусиятига кўра ДНК молекулалари ўзаро водород молекулалари ўзаро водород боғлари ёрдамида бирикиб боғлари ёрдамида бирикиб халқасимон структура ҳосил қилади халқасимон структура ҳосил қилади ва ДНК занжирининг бирикмаган ва ДНК занжирининг бирикмаган жойлари ДНКжойлари ДНК -- лигаза ферменти лигаза ферменти ёрдамида уланади. ёрдамида уланади. www.arxiv.uz

 Линкер молекулаларидан Линкер молекулаларидан фойдаланиш усулидафойдаланиш усулида ДНК ДНК молекуласига ва вектор молекуласига ва вектор плазмидага Т4 фаг ДНК-лигаза плазмидага Т4 фаг ДНК-лигаза ферменти ёрдамида махсус ферменти ёрдамида махсус нуклеотид кетма-кетлигига эга нуклеотид кетма-кетлигига эга бўлган линкер молекула бўлган линкер молекула уланади. Олинган икки турдаги уланади. Олинган икки турдаги ДНК молекуласи рестриктаза ДНК молекуласи рестриктаза ферменти ёрдамида кирқилиб ферменти ёрдамида кирқилиб аралаштирилган ҳолда аралаштирилган ҳолда реассоциация қилинади. реассоциация қилинади. ДНК ва ДНК ва вектор плазмида вектор плазмида молекулаларининг бирикмаган молекулаларининг бирикмаган жойлари ДНКжойлари ДНК -- лигаза ферменти лигаза ферменти ёрдамида уланади. Шу йёрдамида уланади. Шу й ўў синда синда рекомбинант ДНК молекуласи рекомбинант ДНК молекуласи ҳосил бўлади.ҳосил бўлади. www.arxiv.uz

Paydalanilg’an adebiyatlar:Paydalanilg’an adebiyatlar:  www.Ziyonet.uzwww.Ziyonet.uz  P.I. ToshxojaevP.I. Toshxojaev  J.R. RaximovJ.R. Raximov www.arxiv.uz

Похожие

Ген мухандислиги

Ўсимликшуносликда стимуляторларни қўллашнинг биотехнологик асослари

Хужайра инженерияси

Биотехнология фанининг предмети вазифалари ва тадкикот усуллари

Биогеография ва экология асослари фанининг методологик aсослари ва ўрганиш объекти