Fermentlar va ularning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashdagi o‘rni - Биология - Презентации

Fermentlar va ularning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashdagi o‘rni

Загружено в:

10.05.2022

Скачано:

0

Размер:

3819 KB

Fermentlar va ularning qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashdagi o‘rni Reja: 1. Fermentlar haqida umumiy tushunchalar 2. Fermentlar sinflanishi (klassifikatsiyasi) 3. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari, oziq-ovqat va sut mahsulotlari ishlab chiqarish, vinochilik texnologiyalarida fermentlarni qo‘llash

Fermentlar haqida umumiy tushunchalar • FЕRMЕNTLAR (lotincha fermentum — achitqi) , enzimlar — hayvon, o‘simlik va bakteriyalarning tirik hujayralaridagi oqsilli katalizatorlar. • Fermentlar maxsus xususiyatlari va kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirishi bilan odatdagi katalizatorlardan farqlanadi. Ular katalizatorlar kabi kimyoviy reaksiyalarning faollanish energiyasini pasaytiradi.

Fermentlar haqida umumiy tushunchalar • Fermentlar kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlar bo‘lib, tabiatiga ko‘ra eng yuqori darajada takomillashgan oqsil moddalardir. Ular hujayra, to‘qima va turli organizmlarning hayotiy jarayonlarining asosi bo‘lgan minglab kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtiradi. • Bu guruh moddalarga, ya’ni biologik katalizatorlarga ferment nomi berilishi yoki ularni ikkinchi nomi enzim deb atalishi bijg‘ish jarayonlarining ochilishi bilan bog‘liq.

Fermentlar va alkimyo… • “ Fermentatsiya” so‘zi uzoq tarixga ega. O‘rta asrlarda bu so‘z - vino yoki xamirni achitish bo‘ladimi, sirli-sinoatli jarayon deya tushunilgan. Alkimyogarlar yillar davomida o‘sha sehrli “fermentlarni” kashf etishga uringan. O‘sha davr tushunchasiga ko‘ra “fermentlar” inson aralashuvisiz kimyoviy jarayonlar sodir etgan. Biroq fermentlar haqidagi bilim kichik bo‘laklar va fragmentlar tarzida shakllangan... Fermentlar tarixi 17-asr o‘rtalarida gollandiyalik olim, anatom va kimyogar Fransisk Silviy inson oshqozonosti bezining o‘ziga xos shira ajratib chiqarishi va uning ovqat bilan aralashib ketishini isbotladi. Shunday qilib inson organizmida fermentlarning roli va o‘rni haqidagi bahslarga nuqta qo‘yildi. 19- asr esa yana bir qancha kashfiyotlarga boy bo‘ldi.

Lui Paster, vinoning achish jarayonini o‘rganish asnosida, xamirturush tarkibi-dagi qandaydir “hayotiy kuch”ning mazkur jarayonga asosiy sabab, degan xulosaga keldi.

Oshqozonosti bezi shirasining (pankreatik shira) achitish reaksiyasini hosil qilishi va ko‘plab miqdorda oqsilga ekani isbotlandi.

• Peterburg haqiqiy a’zosi K.S.Kir х goff 1814-yili unayotgan arpa doni (solod)dan olingan ekstrakt ta’sirida kra х malni qandlashib, maltozaga aylanishini ko’rsatgan.

1883-yili Payon va Perso arpa doni ekstraktidan spirt bilan cho‘ktirish orqali kra х malni qandga aylantiruvchi diastaza (amilaza) fermentini ajratib olishga sazavor bo‘lgan.

So‘lakdan farqli, oshqozonosti bezi shirasining uglevodlar, oqsil va yog‘larni parchalash xususiyati bilan ajralib turishi borasida gipotezalar ilgari suriladi. Ayniqsa, qiyin parchalanadigan yog‘larga nisbatan bu muhim. Steatoriya (yog‘larning so‘rilmasligi) – oshqozonosti bezining bevosita xastalangani alomati ekani haqida xulosaga kelindi. Mazkur organsiz organizm yog‘larni hazm qila olmaydi. Klod Bernard oshqozonosti shirasidan ovqat hazm qilish substansiyasini ajratishga muvaffaq bo‘ldi va uni PANKREATIN deb atadi.

Eduard Buxner to‘qimasiz fermentatsiya kashfiyoti uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.

• 1926 yilda J. Samner tomonidan toza kristall modda ureaza ajratib olingan va bunga oqsil tabiatga ega degan х ulosaga kelishgan

Buzoq oshqozonosti bezi fermenti qantli diabetni davolash uchun ilk bor sinab ko‘rildi. Davo natijasida bemor oganizmi yog‘ va oqsillarni yaxshiroq hazm qila boshladi.

Aleksandr Yakovlevich Danilevskiy pankreatin fermenti yakka o‘zi yog‘lar, oqsil va uglevodlarni bir vaqtda parchalay olmaydi, degan taxminni ilgari surdi. Pankretik shira esa har uchalasini ham parchalaydi. Shunday qilib uch xil fermentlar borligi haqida taxmin yuzaga keldi.

1930-36 yillarda Nortrop kristall holda pepsin, va х imotripsin moddalarini ajratib olgan.

Pankreatin yordamida oshqozonosti bezini muvaffaqiyatli davolaganlik to‘g‘risida ma’ulmot paydo bo‘ldi. Va nihoyat fermentli preparatni tabletka ko‘rinishida ishlab chiqarish uchun birinchi patent olindi.

Hozirgi vaqtda fermentlarni 3000 dan ziyod turlari borligini aniqlangan. Fermentlar haqidagi ta`limot alohida fan – enzimologiya faniga aylangan. Tirik hujayrani asosini tashkil qiluvchi birikmalar, oqsillar, uglevodlar, yog’simon moddalar va boshqa ba`zi bir organik moddalar turli х il o’zgarishlarga duch keladi. Ular hosil bo’ladi, o’zaro bir-biriga aylanadi, qisman parchalanib yo’qoladi. Mana shu o‘zgarishlar nihoyatda tez fermentlar ta`sirida boradi va shuni alohida ta`kidlash kerakki, ular oddiy temperaturada, neytral muhitga yaqin bo‘lgan muhitda va normal bosim sharoitida boradi. Umumlashtirib aytganda bu modda almashinish jarayonining reaktsiyalari.

Bizga ma’lumki, laboratoriya sharoitida esa, shunga o‘ х shash reaktsiyalarni ancha qiyinchilik bilan amalga oshirish mumkin. Masalan, oqsillarning gidrolizlanish reaktsiyalari tirik organizmlarda protein gidrolaza fermentlari ishtirokida nihoyatda tez va oson borsa, laboratoriya sharoitida oqsilning gidrolizi bir necha soat kislotali muhitda bosim ostida qizdirish yordamida amalga oshiriladi. Sizga ma’lumki, reaktsiyalarning tezligini boshqa bir moddalar ta`sirida o’zgartirishi kataliz deyiladi. Tirik organizmda х uddi shunday jarayon biokataliz deb ataladi.

Kataliz tezlashtiruvchi yoki musbat (tezlashtiruvchi) va salbiy (sekinlashtiruvchi) bo‘ladi. Undan tashqari gomogen yoki geterogen katalizlar bo‘ladi, ya’ni reaktsiyalarda, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar biokatalizator bir fazada bo‘lsa gomogen kataliz , turli fazada bo‘lsa, geterogen kataliz deyiladi. Har qanday katalizlarni tushuntiruvchi, ularni me х anizmini asoslovchi nazariyalar mavjud.

Tirik hujayralarda kataliz jarayoni o‘ziga х os katalizatorlar - fermentlar yoki enzimlar , ya’ni oqsil tabiyatiga ega bo‘lgan yuqori molekulyar biologik geterogen katalizatorlar yordamida amalga oshadi. Kimyoviy katalizator lardan farqli ravishda biokatalizatorlar , ya’ni fermentlar reaktsiyalarni o‘ziga х os uch х il asosiy shart asosida amalga oshadi: 1-shart: fermentlar reaktsiyalarini nihoyatda yumshoq sharoitda amalga oshiradi ; 2-shart: fermentlar reaktsiya sharoitida yoki muhiti o‘zgarishi natijasida nihoyatda tez o‘z hususiyatlarini o‘zgartiradi yoki yo‘qotadi ; 3-shart: fermentlar tanlovchandir ya‘ni ko‘pincha bitta ferment faqat bitta reaktsiyani va aynan bitta moddadagi ma’lum reaktsiyani amalga oshishini ta’minlaydi.

Fermentlar asosan 2 xil bo‘linadi: Bir komponentli fermentlar , ya’ni katalitik hususiyatga ega bo’lgan oqsil molekulasidangina hosil topgan fermentlar. Bir komponentli fermentlarda aktiv markaz rolini bajarishda ayrim aminokislotalar qoldig‘i ishtirok etadi. Ikki komponentli fermentlar , ya’ni oqsil qismdan (apofermentdan) va oqsil bo‘lmagan (prostetik gruppadan) qismdan tashkil topgan fermentlar ishtirok etadi.

Fermentlarning tasnifi va nomlanishi Hozirgi vaqtda fermentlarni ikki xil nomlash qabul qilingan: ishchi va sistematik. Fermentlarning ishchi yoki rasional nomi enzim ta’sir etadigan modda (substrat) yoki reaktsiya nomining oxiriga aza qo ‘ shimchasini qo ‘ shish bilan tuziladi. Binobarin aza bilan tugaydigan so ‘ zlar, albatta, ma’lum fermentni ko ‘ rsatadi. Masalan, oqsil (protein)ni parchalovchi ferment proteinaza, gidrolizni tezlatuvchi ferment gidrolaza, oksidlovchi fermentlar oksidaza deb aytiladi. Shunga o ‘ xshash kraxmal (amylum), yog ‘ (lipos), glikozid, peroksid, siydikchil (urea)ga ta’sir etuvchi fermentlar amilaza, lipaza, glikozidaza, peroksidaza, ureaza deb ataladi. Ayrim fermentlarning ilmiy adabiyotlarga kirib qolgan trivial (tarixiy) nomlari ham saqlangan, masalan pepsin, tripsin, papain va boshqalar.

Hozirgi vaqtda butun dunyo bo ‘ yicha fermentlarning umumiy tasnifi va indeksasiyasi qo ‘ llaniladi. Xalqaro Bio kimyo Ittifoqi assambleyasi tomonidan 1961 - yili Moskvada ma’qullangan bu tasnifga ko ‘ ra barcha fermentlarning 6 sinfga va bu sinflar chegarasida ular kichik va eng kichik sinflarga bo ‘ linadi. 1961 - yildan so ‘ ng nomenklaturani tuzatish va bu sohadagi keyingi ma’lumotlar bilan to ‘ ldirib borish uchun doimiy qo ‘ mita tuzilgan.

6 sinfga bo`lingan fermentlarning har bir sinfi qat’iy belgilangan tartib raqamiga ega: 1. Oksidoreduktazalar 4. Liazalar 2. Transferazalar 5. Izomerazalar 3. Gidrolazalar 6. ligazalar (sintetazalar)

Oksidoreduktazalar O ksidlanish –qaytarilish reaktsiyalarini katalizlaydigan fermentlar. Bu sinfga barcha degidrogenazalar, oksidazalar, peroksidazalar, sitoxromreduktazalar kiradi. Oksidoreduktazalar 17 ta kichik sinfga bo`linadi. Oksidoreduktazalar ta’sirida oksidlanadigan substrat vodorodning donori sifatida qaraladi. Shu sababdan bu sinf fermentlari degidrogenazalar yoki reduktazalar deb aytiladi, kislorod akseptor vazifasini o`tagan holatlarda oksidaza atamasi qo`llaniladi. Bu fermentlarning sistematik nomi quyidagicha tuziladi: donor:akseptor – oksidoreduktaza.

Transferazalar T urli kimyoviy guruhlar va qoldiqlarning bir substrat (donor)dan boshqasi (aktseptor)ga ko ‘ chirilishini katalizlaydi. Transferazalar ko ‘ chiradigan guruhlarga qarab 8 ta kichik sinfga bo ‘ linadi. Ular ko ‘ chiradigan radikallarning tabiati har xil va bu sinfga kiradigan fermentlarning ahamiyati va soni yil sayin ortib bormoqda. Transferazalar amino, fosfat, metil, sulfgidril guruhlarni, kislota, glikozil, aldegid va keton, bir uglerodli qoldiqlarning ko ‘ chirilishini ta’minlab, juda ko`p metabolik jarayonlarda ishtirok etadi.

Gidrolazalar M olekula ichidagi bog ‘ larning gidrolitik parchalanishini tezlatadigan fermentlar. Bu fermentlar 11 ta kichik sinfga bo ‘ linadi. Bu sinfga murakkab efirlar, glikozidlar, oqsillar, peptidlar, amidlarni parchalovchi fermentlar kiradi. Gidrolazalarning nomi quyidagicha tuziladi: substrat+gidrolaza. Masalan, peptidgidrolaza, atsetilxolingidrolaza va hokazolar. Bu fermentlarni ham transferazalarga kiritish mumkin, ya’ni gidrolizni donor vazifasini bajaradigan substratning spetsifik guruhini aktseptor vazifasini bajaradigan suv molekulasiga o ‘ tkazilishi deb qarash mumkin. Ammo bu fermentlarning ta’sir etishida suv aktseptor sifatida asosiy o ‘ rinni egallaydi . S hu sababdan ushbu fermentlar alohida gidrolazalar sinfiga ajratilgan.

Liazalar S ubstratga suv birikmasdan yoki oksidlanishsiz bog ‘ larni uzadigan reaktsiyalarni katalizlaydigan fermentlardir. Liazalar 4 ta kichik sinfga bo ‘ linadi. Bu sinfga suv elementlari, ammiak, CO 2 biriktiruvchi va ajratuvchi fermentlar kiradi. Liazalarning hujayra metabolizmida muhim ahamiyatga ega bo ‘ lgan guruhlari quyidagilardan iborat.

Izomerazalar B ir molekula doirasida izomerlanish reaktsiyasini katalizlovchi fermentlar. Izomerlanish natijasida molekula ichidagi turli guruhlarning o ‘ rni o ‘ zgaradi. Bu sinf fermentlari 5 ta kichik sinfga bo ‘ linadi. Fermentning nomi izomerlanish reaktsiyasining turiga qarab nomlanadi: mutazalar, tautomerazalar, ratsemazalar, epimerazalar, izomerazalar; bunda izomerlanish molekula ichida guruhlarning ko ‘ chishidan iborat bo ‘ lsa, ferment mutaza deb ataladi va h.k.

Ligazalar (sintetazalar) ATF yoki unga o ‘ xshash nukleotidtrifosfat molekulasida pirofosfat bog ‘ i uzilishi bilan birga o ‘ tadigan ikki molekulaning birikishini – sintetik jarayonni katalizlovchi fermentlardir. Bu reaktsiyalar natijasida ATF dan ADF yoki AMF hosil bo ‘ ladi: X + Y + ATF → X – Y + ADF + fosfat. Ligazalar 5 ta kichik sinfga bo ‘ linadi.

Qishloq xo‘jalik mahsulotlari, oziq-ovqat va sut mahsulotlari ishlab chiqarish, vinochilik texnologiyalarida fermentlarni qo‘llash Enzimologiyaning jadal rivojlanishi juda ko ‘ p kimyo viy reaktsiyalarni katta tezlik bilan o ‘ tishini ta ’ minlaydigan bu kuchli omilni amalda tobora keng qo ‘ llanilishiga olib kelmoqda. Fermentlar sanoatdagi biologik xom ashyoni ishlashda (non yopish, vino, pivo pishirish, pishloq tayyorlashda, choy, tamaki, teri va mo ‘ ynani ishlov berishda, kulinariyada) qo ‘ llaniladi. Keyingi yillarda kimyo - texnologiyada organik moddalarni o ‘ zgartirish (oksidlanish, qaytarilish, degidratatsiya, kondensatsiya, dekarboksillanish), reaktsiyalarini boshqarish uchun ham qo ‘ llanila boshlandi. Sanoatda fermentlarni ishlatish tez rivojlanayotgan biotexnologiyaning markaziy qismi bo ‘ lib, unga sanoat enzimologiyasi deb ataladi.

Sutdagi fermentlar asosan sut bezida va sutdagi mikroorganizmlar faoliyatidan hosil bo‘ladi. Gidrolazalar, fosfor ilazalar (lipaza, fofotaza, proteinaza). Karbagidrazalar (laktaza, amilaza). Parchalovchi fermentlar (katalaza). Oksidlovchi – qaytaruvchi fermentlar (peroksidaza, reduktaza, aldalaza). Sut qandi turli uyush jarayonida qatnashadi. Sut kislotali uyush. Bu uyush jarayoni sut kislotali bakteriyalar fermenti asosida yuzaga keladi. Bu jarayonda sut qandidan sut kislotasi hosil bo‘ladi. Bu kislota oqsillarni uyutadi va uni xususiyatini o‘zgartiradi. Bu uyush protsessi asosida jo‘da ko‘p nordon sut maxsulotlari va pishloqlar tayyorlashda qo‘laniladi. Propionkislotali uyush. Bu uyush jarayonini propion kislotali bakteriyalar fermenti yuzaga keltiradi. Bu uyush jarayonida Shvetsariya va boshqa qattiq pishloqlar hosil qilinadi.

Похожие

Fermentlar

Fermentlar 2

Bakteriyalarning tuzilishi, tiplari va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Suv o’tlari va ularning klassifikatsiyasi

Qishloq xo'jalik biotexnologiyasi

Muskullar va ularning funksiyasi