Epik tur va uning janrlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

211.9111328125 KB

Скачать

EPIK TUR VA UNING JANRLARI REJA:  Epik turning o`ziga xos spetsifik xususiyatlari.  Rivoya eposning o`zagi sifatida.  Epik tur janrlari, janrlarga ajratish prinsiplari.  Eposning asosiy janrlari. www.arxiv.uz

 Epik turning spetsifik xususiyatlari haqida gap ketganda avvalo voqeabandlikni tilga olinadi. Darhaqiqat, epik asarda makon va zamonda kechuvchi voqea-hodisalar tasvirlanadi, so`z vositasida o`quvchi tasavvurida reallik kartinalariga monand jonlana oladigan to`laqonli badiiy voqelik yaratiladi. Tasavvurda reallikdagiga monand, o`zining tashqi shakli bilan jonlangani uchun ham epik asardagi badiiy voqelikni "plastik" tasvirlangan deb aytiladi. www.arxiv.uz

 Epik asarda plastik elementlar bilan bir qatorda noplastik elementlar ham mavjud bo`lib, bu elementlar muallif obrazini tasavvur qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Epik asarning noplastik elementlari deyilganda muallifning mushohadalari, fikrlari, tasvir predmetiga hissiy munosabati kabilar tushuniladi. Tabiiyki, noplastik unsurlar, plastik unsurlardan farqli o`laroq, asarni o`qish davomida o`quvchi tasavvurda jonlanmaydi. Epik asarda obyektiv va subyektiv ibtidolarning uyg`un birikishi kuzatiladi: asardagi badiiy voqelikni biz shartli ravihda obyektiv ibtido deb olsak, asar to`qimasining har bir nuqtasiga singdirib yuborilgan muallif shaxsini biz subyektiv ibtido deb yuritamiz. Badiiy voqelikni shartli ravishdagina "obyektiv" ibtido deyishimizga sabab, u reallikdan olingan oddiygina nusxa emas, balki voqelikning ijodkor ko`zi bilan ko`rilgan, ideal asosida idrok etilgan, baholangan va ijodiy qayta ishlangan aksi ekanligidir. Shunday ekan, muallif obrazi hatto "obyektiv tasvir" yo`lidan borilib, muallif imkon qadar o`zini chetga olgan asarlarda ham mavjud bo`lishi tabiiydir. Demak, epik asarlarda badiiy voqelik bilan bir qatorda noplastik muallif obrazi ham har vaqt mavjuddir. www.arxiv.uz

 Epik asarda voqea-hodisalarni hikoya qilib berayotgan shaxs roviy yoki hikoyachi deb yuritiladi. Yuqorida aytganimizdek, epik asarda rivoya ko`pincha muallif tilidan, ba`zan esa personajlardan biri tilidan olib boriladi. Masalan, G`afur G`ulomning "Shum bola", "Yodgor", X.To`xtaboyevning "Sariq devni minib", E.A`zamovning "Otoyining tug`ilgan yili" kabi qissalarida rivoya personaj tilidan olib boriladi. www.arxiv.uz

 Shuningdek, rivoya asosan muallif tilidan olib borilgan asarlarda ba`zan epizodik ravishda roviy-personajning paydo bo`lishi ham kuzatiladi. Masalan, "O`tgan kunlar"da rivoya muallif tilidan olib boriladi, romanga kiritilgan "Usta olim hikoyasi"da esa rivoya personaj tilidan olib boriladi. Roviyning o`zgarishi, tabiiyki, muayyan badiiy-estetik maqsadlarga xizmat qiladi. Buni yuqorida eslatganimiz "O`tgan kunlar"da roviyning o`zgarishini yuzakigina mushohada qilinsayoq ko`rish mumkin bo`ladi. www.arxiv.uz

 Epik asarlarni janrga ajratish prinsiplari masalasida adabiyotshunoslikda turlichalik mavjud. Bunda bir qator xususiyatlarni e`tiborga olish zarur bo`ladi. Avvalo, epik asarlardagi hayotni badiiy qamrov ko`lami turlicha bo`lishidan kelib chiqiladi. Masalan, epik asar qahramon hayotidan birgina epizodni (hikoya), butun bir etapni (qissa) yoxud qahramon hayotining katta bir davrini (roman) qalamga oladi. Shunga ko`ra, adabiyotshunoslikda katta, o`rta va kichik epik janrlar ajratiladi. Biroq badiiy adabiyot taraqqiyotining keyingi davrlarida, eposga dramaning kirib kelishi va syujet vaqtining qisqara borishi barobari bu xil tamoyilning ojizligi ayon bo`lib qolayotir. Negaki, zamonviy nasrchilikda, masalan, qahramon hayotidan katta bir davrni emas, atigi bir etapnigina qalamga olingan romanlar ham yaratilmoqda (mas., "Kecha va kunduz", "Ulug`bek hazinasi"). Tabiiyki, bunday holatda epik asarlarni janrlarga ajratishda ularning boshqa jihatlariga ham e`tibor qilish zarur bo`ladi. Jumladan, asarda qo`yilgan muammolar ko`lami janr xususiyatlarini belgilovchi unsur sifatida olinishi mumkin. www.arxiv.uz

 Bu jihatdan katta epik shakl bo`lmish roman dunyoyu davrni bilish maqsadiga qaratilgan bo`lsa, qissa markazida qahramon xarakteri, hikoyada esa konkret hayotiy voqea turadi. Ko`ramizki, roman, qissa, hikoya janrlariga mansub asar qahramonlari asarda tutgan mavqei, ahamiyati, vazifasi jihatidan farqlanadi. Roman muallifi uchun qahramon vosita, — dunyoni anglash (bunisi maqsad) vositasi, qissanavis uchun qahramonning o`zi maqsad (voqea-hodisalar vosita), hikoyanavis uchun voqeaning o`zi maqsad bo`lib qoladi.  Epik asarlarni janrlarga ajratishda, tabiiyki, hajm mezon bo`lolmaydi. Zero, ayrim hikoya yoki romanlar hajman qissalarga yaqin bo`lishi va aksincha holatlar kuzatilishi mumkin. Biroq odatan hikoya, qissa va romanlar hajmi sanoqdagi tartibga mos tarzda kattarib borishi ham inkor qilib bo`lmaydigan haqiqatdir.  Epik janrlar bir-biridan badiiy shakl xususiyatlari bilan ham farqlanadi. Masalan, syujet nuqtai nazaridan olinsa, roman ko`p planli murakkab syujetga egaligi, qissa syujeti asosan bosh qahramon tevaragida uyushishi, hikoya syujeti odatda bitta yoki bir-biriga uzviy bog`liq bir necha voqea asosiga qurilishi kuzatiladi. www.arxiv.uz

HIKOYA, QISSA VA ROMAN EPOSNING ASOSIY JANRLARI SANALADI. SHU BILAN BIRGA, EPIK TURNING ASOSIY BO`LMAGAN QATOR JANRLARI HAM MAVJUD. ULARNI HAYOTNI BADIIY QAMRASH KO`LAMI JIHATIDAN QUYIDAGI TARTIBDA TASNIFLASH MUMKIN:  1) kichik epik shakllar: latifa, masal, hikoyat, rivoyat, ertak, afsona, badia, etyud, ocherk, esse;  2) o`rta epik shakllar: qissa (povest)  3) epos, epik doston, roman, epopeya/ www.arxiv.uz

$ADABIYOTLAR:  Adabiy turlar va janrlar(Tarixi va nazariyasiga doir): 3 tomlik.- T.1.- T.:Fan,1991.  Adabiyot nazariyasi: 2 tomlik. T.2.-T.,1979  O`zbek adabiyotida janrlar tipologiyasi va uslublar rang-barangligi.-T.:Fan,1983.  Normatov U.,Quronov D. Romanning yangi umri\\Jahon adabiyoti.-2001.-№9 www.arxiv.uz$

Epik tur va uning janrlari

23.09.2019

0

211.9111328125 KB

Похожие