Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari - Зоология - Рефераты

Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

616 KB

Qushlar va sut emizuvchilar-biozararlash manbaalari Reja: 1. Qushlar - biozararlanish manbai. 2.Sutemizuvchilarning materiallar va inshoatlarni zararlashi. 3.Sutemizuvchilar sonini nazorat qilish va materiallarni himoyalash.

Qushlar - biozararlanish manbai. Yuqori umurtqali hayvonlarni biozararlanishdagi ishtirok faoliyati nuqtai nazaridan xarakterlaganda, biz bir tomondan ularni evolyusion taraqqiyotidagi yuqori holatini, biotsenotik jarayonlardagi katta ahamiyatini, boshqa tomondan biosferadagi alohida о‘rnini inobatga olishimiz zarur. Shu bilan bir vaqtda ta’kidlash zarurki, biozararlanishlar manbai sifatida asosiy rolni qushlar sinfining shunday vakillari bajarayaptiki, ular ichida alohida turkum, oila va avlod vakillari mavjuddir. Asosiy biozararlantiruvchi turlar amaliy jihatdan doimo ommaviy, sinantrop, kosmopolit tarqalgan, о‘zining miqdoriy jihatidan esa kо‘p sonli, progressiv xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning bilan bir qatorda ularni birlashtirib turuvchi xarakterli xususiyatlari yana shundan iboratki, qushlar odatda zararlantiradigan obyektlarni biologik maqsadlar uchun foydalanmaydilar, shuning uchun ham ularning bu zararidan obyektlarni himoyalashda qushlarning fe’l-atvoriga ta’sir etuvchi etologik vositalardan foydalanish lozim. Yer qurrasida uchraydigan qushlarning 8800 turidan taxminan 1%, ya’ni 100 yaqin turi biozararlantiruvchilar hisoblanadi. Ular xom ashyoga, materiallarga, texnika va inshootlarga zarar yetkazadi. Bir xil turlar muntazam sur’atda samolyotlar bilan tо‘qnashadi, boshqalari elektr uzatish liniyalari ustunlaridan uya qurish va kо‘payish davrining keyingi pallalarida, hamda dam olish uchun foydalanish davomida energotarmoqlarda avariyalar keltirib chiqaradi, uchinchilari axlatlari bilan xiyobonlar, kо‘chalar, yodgorliklar, binolar, ishlab chiqarish korxonalarini ifloslantiradi, metallar korroziyasini kuchayishini tezlashtiradi. Respublikamiz hududlarida biozararlantiruvchi turlarga qoravoylar, qarqaralar, laylaklar, kо‘l baliqchisi, kulrang baliqchi qush, kumushsimon baliqchilar, kо‘k kaptarlar, qumrilar, g‘urraklar, kurkunaklar, qaldirg‘ochlar, chug‘urchiqlar, qarg‘alar, chumchuqlar kiradilar. Ular kurakoyoqlilar, laylaksimonlar, rjankasimonlar, kaptarsimonlar, uzunqanotlar, kо‘kqarg‘asimonlar, chumchuqsimonlar turkumlarining vakillaridir. Qushlar zararlantiradigan o’bektlar. Materiallar, texnik qurilmalar, me’morchilik va sanoat inshootlari, yodgorliklar, obidalar, va nihoyat xom ashyo

resurslari yetishtirish, saqlash, ularni transportirovka qilish, qayta ishlov berish bosqichlarida qushlar tomonidan zararlantirish kabi qator amaliy jahatdan salbiy muammolarni qamrab olgan. Quyida shularning eng muhimlariga tо‘xtalib о‘tamiz. 1. Qushlar teri - mо‘yna buyumlarini bilvosita zararlantirishda ishtirok etib, ularni sifatini pasaytiradi. Chorva fermalarida hayvonlarga tegishli oziqaning bir qismini yeb, jiddiy zarar keltirishini ham aytib о‘tish о‘rinlidir. Bu zarar asosan ola qarg‘alar, maynalar, chumchuqlar tomonidan yetkaziladi. Negaki, mо‘yna fermalarida ayniqsa qish faslida oziqa miqdorining mо‘l-kо‘l bо‘lishligi qishlovchi qushlar populyatsiyasini bunday obyektlar о‘ziga kо‘proq jalb etadi. Chorva fermalari sharoitida ularni chо‘chitib haydash juda qiyin, butunlay yо‘qotish esa undan ham qiyinroq kechadi. Qanchalik darajada samarali chо‘chitib haydash usullari qо‘llanilmasin qushlar bunday joylarga tez-tez galalashib turadi va mо‘ynali hayvonlar uchun beriladigan oziqaga sherik bо‘ladi. Lekin, qushlarning (qarg‘alar) bir qismini tutish va otish yо‘li bilan sonini qisqartirish katta samara bermaydi, chunki qushlar soni atrofda yashayotgan populyatsiya hisobidan tezda tiklanadi. Garchand bu yetkazilayotgan zararlarni miqdoriy kо‘rsatkichlarini hozircha baholash qiyin bо‘lsa ham, uning ancha yuqori ekanligiga shubha yо‘q. Chorva fermalari sharoitida hozirgacha qushlar zararini kamaytirishning samarali chora tadbirlari mavjud emas. Bu borada birdan bir eng istiqbolli usullardan biri о‘rgatilgan yirtqich qushlardan foydalanish mumkin. 2. Qushlarning energetik qurilmalardagi ziyoni. О‘zbekiston sharoitida o q laylaklarning yuqori kuchlanishli elektr ustunlariga uya qо‘yishlari Farg‘ona vodiysi elektr tarmoqlari ishiga juda katta zarar yetkazmoqda. Masalan, faqatgina Namangan elektr tarmoqlari korxonasida 1994 yilda oq laylaklarning uya qо‘yishlari tufayli 92 marotaba qisqa tutashuvlar sodir etilgan. Shundan 40 tasi oq laylaklarning suyuq axlatlari orqali, 52 tasi esa bevosita oq laylaklarning о‘zlari orqali yuzaga kelgan. 1995 yilning yanvar, fevral, mart va aprel oylari ichida 4 marotaba ana shunday qisqa tutashuvlar qayd etilgan. 1995 yil 25 mayda Namangan viloyatining Pop tumani

hududigagi “Obi hayot” stansiyasidagi oq laylaklar tomonidan yetkazilgan moddiy zarar bir necha о‘n ming sо‘mni tashkil etdi (Jabborov, Mamashukurov, 1997). 3. Ma’daniy yodgorliklar, me’morchilik va sanoat inshootlarining zararlanishi. О‘rta Osiyoda, xususan О‘zbekistonda XIV-XV asrlarga oid bir qator qadimgi tarixiy obidalar, me’morchilik yodgorliklari, maqbaralar, madrasa va masjidlar mavjud bо‘lib, о‘tmish xalqlari madaniyati, san’ati, fanining naqadar yuksak darajada bо‘lganligini namoyon etadi. Bu qadimgi tarixiy obidalar, yodgorliklar maqbara va madrasalar ajdodlardan avlodlarga meros bо‘lib, ular Respublikamizda Qonunda belgilanib qо‘yilganidek, Davlat muhofazasiga olingan. YUNESKO va qator nufuzli Xalqaro tashkilotlar tomonidan Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz shaharlari О‘rta Osiyoning yirik turizm xorijiy mehmonlarining qadamjolari, ziyorat qiladigan shaharlari rо‘yxatidan munosib о‘rin olganligi, ularning naqadar qadri qimmati yuqoriligini kо‘rsatadi. Qushlarning qadimgi tarixiy me’morchilik yodgorliklari, maqbara, madrasalar, masjidlar bilan ekologik aloqalarini atroflicha о‘rganish muhim nazariy va katta amaliy ahamiyatga egadir. 2750 yillik tarixga ega bо‘lgan Samarqand shahri me’morchilik yodgorliklari, maqbaralari bilan qushlarning ekologik aloqalarini, biologiyasi, ekologiyasi va ularning ahamiyatini Samarqand davlat universiteti olimlari о‘rgangan. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida me’morchilik yodgorliklarida, maqbaralarda kaptarsimonlar, uzunqanotlar va chumchuqsimonlar turkumlariga mansub о‘ndan ziyod tur qushlar: kо‘k kaptar xalqali musicha, kichik musicha, qora uzunqanot, hakkalar, zag‘chalar, gо‘ngqarg‘alar, ola qarg‘alar, hind chug‘urchig‘i yoki maynalar va dala chumchuqlari qayd etildi. 4. Transport vositalarining zararlanishi. О‘zbekiston Havo Yо‘llari Milliy aviakompaniyasining Toshkent aeroportida samolyotlar bilan qushlarning tо‘qnashuvlari yil davomida mavsumiy о‘zgarib turadi: bahorda - 32,4%, yozda - 17,5, kuzda - 46,5 va qishda - 3,6% ni tashkil etdi. Aeroport hududida umumiy tо‘qnashuvlar soni bahor oylarida yuqori, ammo kuzda aynan samolyotlarning uchish trassasida tо‘qnashuvlar kо‘proq qayd etildi. Yuqorida keltirilgan

ma’lumotlardan kо‘rinib turibdiki tо‘qnashuvlarning kо‘pchiligi (66,6-78,9%) bahor ham kuz oylarida qushlarning migratsiya davrlariga tо‘g‘ri keladi. Bundan tashqari yozgi davrda kо‘pinchalik turlarning polaponlarini uchirma bо‘lishi, tajribasiz yoshlar hisobiga qushlar miqdorining oshishi natijasida tо‘qnashuvlar bо‘yicha sodir etiladigan kо‘rsatgich ham о‘sadi. Shunday qilib, yozgi davrida tо‘qnashuvlar soni avgustda sezilarli darajada oshadi, uyalash davridan keyingi qushlarning kо‘chib yurishlari va ayrim turlarning kuzgi migratsiyasining boshlanishi ornitologik vaziyatni ancha murakkablashtiradi (Ostapenko, Shernazarov, Ayupov, Goncharov, 1984). Qayd etilgan umumiy tо‘qnashuvlarning 64,3 % sutkaning yorug‘ soatlariga va 35,7% tungi soatlarga tо‘g‘ri keladi. 5. Qushlarning qishloq hо‘jaligidagi roli. О‘zbekistonda qushlarning qishloq xо‘jaligi tarmog‘idagi roli yechimini topish zarur bо‘lgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. О‘zbekistonda turli-tuman ekinlarni ekilishi (erta bahor, yoz va kuz mavsumlarida) qushlarni о‘ziga deyarli butun yil bо‘yi jalb qiladi va qishloq xо‘jaligi ekinlariga zarar yetkazishi mumkin bо‘lgan qush turlari tarkibini turli- tumanligi, ular tomonidan keltirilayotgan zarar darajasi va hajmi sezilarli ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan, A.K.Sagitov va S.B.Bakayevlarning (1980) ma’lumotlariga kо‘ra, gо‘ngqarg‘alarning qishloq xо‘jaligiga keltirayotgan g‘oyat katta foydasidan tashqari ba’zi bir hollarda zarar yetkazishlari mumkinligi ham kuzatilgan. Kuzgi va bahorgi bug‘doy ekish davrida gо‘ngqarg‘alar yerdan urug‘larni chо‘qilab chiqarib tashlaydi. Oktabr oyida g‘alla ekilgan dalada 5 gо‘ngqarg‘a oshqozoni tekshirilib kо‘rilganda, ularning har biri 228 bug‘doy doni bо‘lganligi aniqlangan (Sagitov, 1959). Ekin maydonlarida gо‘ngqarg‘alar xush kо‘rib oq jо‘xori va makkajо‘xori donlari va maysalari bilan oziqlanadi. Ba’zan ular g‘о‘zaning yosh maysalarini yerdan sug‘irib olish holatlari ham kuzatiladi. Samarqand viloyati Kattaqо‘rg‘on tumani g‘о‘za maydonlarida ovlangan bir gо‘ngqarg‘aning oshqozonidan 25 dona chigit topilgan. Sut emizuvchilar. Sut emizuvchilar-umurtqalilarning oliy sinfidir. Sut emizuvchilarda barcha organlar va sistemalar, aniq bosh miya va uning pо‘stlog‘i

juda mukammal rivojlangan. Shuning uchun ham, ular yer yuzida keng tarqalganlar, turli-tuman muhit va sharoitlarga moslashganlar, murakkab instinklar hosil qilganlar. Bosh miya nihoyat darajada yaxshi rivojlangan. Kо‘pchiligida bosh miya yarim sharlari, о‘rta miya, oraliq miya, miyacha va uzunchoq miyalar ikkilamchi miya pardasi- neopallium (kulrang modda) bilan qoplangan. Hidlov retseptorlari juda yaxshi rivojlangan. Eshitish, kо‘rish organlari ham yaxshi taraqqiy etgan. Psixik jarayonining murakkablashganligi tufayli, oldingi miya yarim sharlari juda yiriklashgan, orqa miyasi ham ancha yirik va takommillashgan. Sezgi organlari orasida hid bilish organlari mukammal taraqqiy etgan bо‘lib, sutemizuvchilar hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Hid bilish organlari yordamida ular dushmanlarini taniydilar, о‘ljalari va jinsiy juftlarini izlaydilar, о‘z hududlarini chegaralaydilar va h. Taraqqiy etganligi va takommillashganligi jihatdan eshitish organlari hid bilish organlaridan qolishmaydi. Issiqqonli, aralashmagan qon aylanishi, gaz almashuvining kuchayganligi, issiqlikni tartibga solib turish moslamalari (jun qoplami va teri bezlarining rivojlanganligi). Sut emizuvchilarning tez taraqqiy etishiga ularning tirik tug‘ishi va bolalarini sut bilan boqishi ham sabab bо‘ladi. Sut emizuvchilar hamma yerda tarqalganlar, barcha muhitlarni, tuproq, suv havzalari, atmosfera yer qavatini qо‘shib hisoblaganda, egallaganlar. Deyarli barcha biotsenozlarda asosiy rol о‘ynaydi. Barcha guruhlari inson uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Sut emizuvchilar orasida qishloq xо‘jalik chorva mollari, ovlanadigan, inson va uy hayvonlarining kasalliklarini saqlovchi, qishloq va о‘rmon xо‘jaligi, material va inshootlarning zararkunandalari mavjud. Turli obyekt va inshootlarga ayniqsa kemiruvchilar katta zarar yetqazadilar. Kemiruvchilardan tashqari materiallarni quyonlar va qо‘shoyoqlilar ham zararlaydilar.

Biozararlanish guruhlarining sistematik statusi. Tovushqonsimonlar ( Lagomorpha ) turkumi, pishuxalar ( Ochontonidae ) oilasi, tovushqonsimonlar ( Leporidae ) oilasi, jufttuyoqlilar ( Artiodactyla ) turkumi, kavsh qaytarmovchilar ( Nonruminantia ) kenja turkumi, kavsh qaytaruvchilar ( Ruminantia ) kenja turkumi, kemiruvchilar ( Rodentia ) turkumi, Sichqonlar ( Muridae ) oilasi, og‘maxonsimonlar ( Sricetidae ) oilasi, olmaxonlar ( Sciuridae ) oilasi, suv qunduzlar ( Castoridae ) oilasi. Sut emizuvchilarning hayot tarzi, fe’l-atvori. Kо‘pchilik kemiruvchilar quruqlikda hayot kechirib о‘simliklarning vegetativ qismlari, urug‘lari va mevalari bilan oziqlanadilar. Juda kо‘pchilik kemiruvchilar turli darajada murakkablashgan va uzunlikdagi, ayrimda murakkab sistemadagi bir qancha kamerali inlar quradi. Bunday inlar mayda sichqonsimonlar, kemiruvchilar, olmaxonlar, qumsichqonlar, yumronqoziqlar, qо‘shoyoqlilar va boshqalarga xosdir. Kо‘pchilik dalasichqonlar, olachiporlar yer osti yо‘llaridan tashqari inni oziqlanadigan joylar bilan bog‘lash uchun yer yuzi sо‘qmoqchalari hosil qiladi. Bu hayvonchalarni о‘z hududida tez harakatlanish imkonini beradi. О‘rmon malla dalasichqonlari, о‘rmon va sariqtomoq sichqonlari yer usti sо‘qmoqchalarini singan daraxtlar tomirida, ayrimda yerdan bir oz balandroq daraxt kavaklarida quradi. Bu kemiruvchilar anchagina yaxshi chirmashib harakatlanadilar.

Кемирувчилар . А-кулранг каламуш. Б- қора каламуш. В- уй сичқони. Г-дала сичқони. Д-оддий дала сичқони. Е- оддий оғмахон. Ж-юмронқозиқ. З-катта қум сичқон. И- оддий кўрсичқон. К-ондатра

Xulosa Bugungi kunda biozararlanishga qarshi asosiy kurash sterategiyasi material va buyumlarni lokal himoya qilishdir. Shunga kо‘ra dastlabki etaplarda muammo alohida tor yо‘nalishlarda rivojlanib, deyarli bir-biri bilan bog‘lanmagan edi. Hozirgi davrda alohida yо‘nalishlar orasida aloqa bir muncha yо‘lga qо‘yildi. Biologik, kimyoviy va texnik kabi partnerlar (raqiblar) orasidagi aloqa biozararlanish muammolarini yechishda alohida ahamiyat kasb etadi. Ular biozararlanishni inventarizatsiya va boshqa masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. Material va buyumlarning biozararlovchi agentlarini inventrizatsiya qilish katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar, zararlanish obyektlari hamda himoya usullari kiritilgan biozararlanish katalogini tuzish yangi biotsidli materiallar ishlab chiqarishda istiqbolli bashorat va tadbirlar dasturlarini yaratish uchun nihoyatda zarurdir. Biozararlanishni aniqlash va katalogizatsiya qilish, nafaqat material va buyumlarga hujum qiluvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi vaholanki biozararlash agentlar doirasining kengayib borishi bilan ham murakkablashadi. Yangi materiallar va biosfera yangi himoya vosita va formalaridan foydalanadi. Bugungi kunda biozararlanishlar tо‘g‘risidagi bilimlar tirik organizmlar, materiallar va mahsulotlar tuproq, suv va yer usti muhitlari sharoitidagi “tо‘qnashuvli” о‘zaro munosabatlarining murakkab mozaikasini eslatadi. Biozararlanishlar bilan bog‘liq bо‘lgan xо‘jalik vaziyatlarining bahosi va analizi mozaika barcha yacheykalarini saralash yо‘li bilan amalga oshira olmaydi. Bu masalani, hech bо‘lmaganda kо‘zga kо‘rinadigan vaqtda, bajarilmaydigan qiladi. Jonivorlar, о‘simliklar va mikroorganizmlarni turli xil guruhlarda, materiallar va mahsulotlarning turli darajalarida, ularning bir biri bilan о‘zaro munosabatlarida biozararlanish xususiyatlari namoyon bо‘lishiga о‘xshash, parallel xosiyatlarni izlash kerak.

ADABIYOTLAR 1. Aktualniye voprosi biopovrejdeniy / Pod red. B.V.Bocharova. M.,1983. 236 s. 2. BiopovrejdeniY. ucheb. posobiye /Pod red. V.D.Ilicheva.-Moskva: Vissh.shk., 1987.352 s 3. Zashita materialov i texnicheskix ustroystv ot ptits / Pod red. V.D.Ilicheva. M., 1984. 239 s. 4. Ilichev V. D. Upravleniye povedeniyem ptits. M., 1984. 303 s. 5. Ilichev V. D., Bocharov B. V., Gorlenko M. V. Ekologicheskiye osnovi zashiti ot biopovrejdeniy. M., 1985. 261 s. 6. Kurs nizshix rasteniy. M., 1981. 519 s. 7. Metodi eksperimentalnoy mikologi. Spravochnik. Kiyev: Naukova dumka, 1982, 552 s. 8. Mikroorganizmi i nizshiye rasteniya – razrushiteli materialov i izdeliy / Pod red. M.V. Gorlenko. M., 1979. 255 s. 9. Yakobi V. E. Biologicheskiye osnovi predotvrasheniya stolknoveniy samoletov s ptitsami. M., 1977. 166 s. 10. Ellis M.B. Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1971, 608 p. 11. Ellis M.B. More Dematiaccous Hyphomycetes. CMI, Kew, Surrey, England, 1976, 507 p. 12. Gams W., van der A H.A ., van der Plaats A.J., Samson R.A., Stalpers J.A. CBS course of Mycology. Third edition. Inst. Of the Royal Neth. Acad. Of Arts and Sci., Baarn, 1987, 139 p.

Похожие

Bakteriya va zamburug‘lar – biozararlash manbaalari

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi

Qushlar sinfi

Qushlar (AVES)