Ishlab chiqarish sanitariyasi asoslari - БЖД - Рефераты

Ishlab chiqarish sanitariyasi asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

195 KB

Ishlab chiqarish sanitariyasi asoslari Reja: 1. Ishlab chiqarish sanitariyasi haqida tushuncha va uning vazifalari. 2. Ishlab chiqarish shovqini va titrashlarni xususiyatlari va ularni inson organizmiga ta’siri. 3. Zararli moddalar va nurlarni inson organizmiga ta’siri va ulardan himoyalanish. 4. CHang va uni organizmga ta’siri.

1. Ishlab chiqarish sanitariyasi haqida tushuncha va uning vazifalari Ishlab chiqarish sanitariyasi - ishchilarga zararli ishlab chiqarish omillarini ta’sirini oldini oluvchi vositalar, sanitarik-texnik gigienik va tashkiliy tadbirlar sistemasidir. Ishlab chiqarish sanitariyasida asosiy e’tibor insonga havo muhiti va bevosita tegish orqali salbiy ta’sir etadigan ishlab chiqarishning zararli omillariga qaratiladi. Havo orqali ishchiga ta’sir etadigan zararlar, noqulay mikroiqlim, changlar, gazlar, shovqinlar, infra va ultratovushlar, ish joylarini yoki xonani etarlicha bo’lmagan va juda ham yoritilganligi elektromagnit, infraqizil, ultrabinafsha, radioaktiv va boshqa nurlanishlar ko’rinishlarida bo’lishi mumkin. Insonga zararli omillar ularga bevosita tekkanda ham salbiy ta’sir qilishi mumkin. Ularga qattiq yoki suyuq zararli ,,moddali" uskunalar yoki jihozlarni misol qilib keltirish mumkin. Ochiq maydonlarda dalada jarayonlarni bajarishda ishchilar xavfsizligi va sog’ligi meteorologik (havo haroratining yuqori yoki pastligi, shamol, yomg’ir, q or, quyosh radiasiyasi va boshqalar) sharoitga ham bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish sanitariyasining vazifasi esa ishlab chiqarish zararlarining ruxsat etilgan darajasi asosida sog’lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishdir. Ishlab chiqarishdagi zararli omillarni ruxsat etilgan darajalari (RED) yoki miqdorlari (REM), mehnat sharoit lari tavsifini boshqa optimal ko’rsatkichlari, ishlab chiqarish ob’ektlari va xonalariga sanitar talablar maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va laboratoriyalarida ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan talablar esa qonun kuchini oladi va standartlar, sanitar va qurilish normalari hamda qoidalari ko’rinishida joriy etiladi. Ishlab chiqarishda sog’lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish uchun ulardagi har bir mashina va mexanizmlardagi ish sharoiti, xavfsizlik standartlari va normalariga javob berilishi uchun vazirliklar va tegishli tashkilotlar o’zlarining asosiy e’tiborlarini qaratadilar.

Ishlab chiqarishdagi mutaxassislarning vazifasi esa qayd qilingan mashinalarning hammasida ish sharoitini xavfsizlik standartlari va sanitariya normalari talabi bo’yicha taminlashdan iborat. Ishlab chiqarishdagi mutaxassislar bu masalalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishi uchun ishlab chiqarish sharoi tidagi zararli omillar ning xossalari haqida , mehnat sharoitini tahlil qilish usllari bo’yicha va ular asosida mehnat sharoitini yaxshilash va tashkil etish tadbirlarni ilmiy asoslash uchun etarlicha nazariy va amaliy bilimlarga ega bo’lishikerak. 2. Ishlab chiqarish shovqini va titrashlarni xususiyatlari va ularni inson organizmiga ta’siri Ba’zi bir texnologik jarayonlar, masalan, parchinlash, pnevmatik asbob bilan qo’yilgan asboblarni va qolipga solingan narsalarni kesish, shtampovka qilish, qo’yilgan buyumlarni barabanlarda tozalash, motorlarni sinab k o’ rishdagi shovqinlar faqat eshitish organigagina yomon ta’sir qilib qolmay balki ishchining asab sistemasiga ham yomon ta’sir ko’rsatadigan qattiq ovoz chiqaradi. SHuning uchun ham ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan shovqinlarga qarshi kurashish professional gigiyenaning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga qarshi kurash masalalari muhim masalalar qatoriga kiradi. Bu masala asosan mashinasozlik sanoatida, transport vositalarini ishlatishda va enyergetika sanoatida juda jiddiy masala bo’lib turibdi. SHovqinning zararli oqibatlari ma’lum. U birinchi navbatda ishlab chiqarishda faoliyat ko’rsatayotgan kishilarni ruhiy toliqtiradi, ishlab chiqarish vositalariga xizmat ko’rsatayotgan ishchilar va ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan opyeratorlar ishiga halaqit byerib, ularni xatoliklarga yo’l qo’yishiga sabab bo’ladi. Bunday tashqari shovqin ishlab chiqarishda jarohatlanishlarni keltirib chiqaradigan asosiy manba hamdir. Katta shovqin ta’sirida insonning asab sistemalari zirkillaydi, eshitish

organining faoliyati pasayishi kuzatiladi. SHu sababli ishlab chiqarishda shovqinni kamaytirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Insonning mavjud beshta sezgi organi ichida, eshitish a’zosi o’ziga xos ahamiyatga egadir. Aynan eshitish orqali inson boshqa insonlar bilan muloqat qiladi, xavf-xatarni farqlaydi, anglaydi va o’z madaniyatini yuksaltiradi. Inson o’zining eshitish sezgilari yordamida toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovqinni farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir. Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. Tovush chastotasi fizik olimi Genrix Gyers (1857-1894 y.y) sharafiga “gyers” (Gs) bilan o’lchanadi. Aralash tovush bir necha toza tovushlarning yig’indisidan iborat. SHovqin esa har xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir. Tovush intensivligining o’lchov birligi “Bel” qabul qilingan. U telefon yaratilishining asoschisi, Aleksandr Geyama Bel (1847-1922) sharafiga qo’yilgan. Turli balandlikdagi va chastotadagi tovushlarning tartibsiz ravishda qo’shilib eshitilishi shovqin deb ataladi. Tovush (shovqin) fizik holat bo’lib havoda, suvda va boshqa tarang muhitda kelib chiqadigan to’lqinsimon harakatlardan iboratdir. U tovush chiqaradigan jismlarning tebranishi natijasida hosil bo’ladi va bizning eshitish organi z mi tomonidan qabul qilinadi. Ritmlarga rioya qilingan holda muntazam ravishda kelib chiqadigan o h angrabo tovushlarning tebranishi musi q ali tovushlar deb ataladi. Tovushning (tonning, shovqinning) kuchi yoki intensivligini pyerpendikulyar bo’lgan sathdan bir sekund ichida 1 sm 2 orqali o’tadigan tovush quvvati miqdori bilan aniqlanadi. Tovushning kuchi quvvat birliklarida-sek u ndig a 1 sm 2 ga yerglar bilan o’lchanadi. Yerg bir dina kuch bilan qilinadigan ish, ya’ni bir gramm og’irlikdagi massaga 1 sm/sek tezlikni beradigan kuchdan iboratdir. Tovushlar tebranish quvvatini to’g’ridan-to’g’ri aniqlash usullari bo’lmagani sababli jismlar ustiga tushadigan tovush tebranishidan hosil bo’ladigan bosimlar bilan o’lchanadi. Tovush bosimning birligi bar hisoblanadi va bu 1 sm 2 sathga 1 dina kuchning to’g’ri kelgan bosimidan yoki 0, 0001 atmosfera bosimidan

iboratdir. Normal eshitishda insonning eshitish organi tomonidan tovush tebranishlarining 16 dan 20000 gyersgacha chastotasi qabul qilinadi (Gs bir sekundda bir tebranish) shunda ham eng yuqori chegara faqat yosh bolalarga mosdir. U balo g’ atga etgani sari eshitish organlari tomonidan qabul qilinadigan tovushlarning chastotasi borgan sari kamaya boradi va yoshi o’tib qolganda 15000 Gs dan oshmaydi. Inson 800-4000 Gs chastotali tovushlarni yaxshi eshitadi, 16- 100 Gs chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi. Tovush quvvatining minimal ta’siri uning bilinar-bilinmas sezgisini hosil qiladigan tovush kuchiga mos keladi va tovushning eshitilish busa g’ asida turadi. Quvvatning maksimal ta’siri og’riq bo’sag’asiga mos keladi, tovush quvvati keyinchalik zo’rayganda tovushning kuchayishi eshitilmay, balki ikkala quloq ham zir q irab o g’ riy boshlaydi. Ma’lum bo’lishicha eshitish organi tomonidan qabul qilinadigan tovushning balandligi tovush tebranishining mutloq o’sishiga parallel ravishda kuchayibgina bormay, uning kuchayishi logarifmga taxminan proporsional ham ekan. SHuning uchun ham tovush kuchini o’lchash uchun logarifm sistemasi birligidan foydalaniladi. Masalan: 1000 Gs lik ikkita tovushni olib k o’ raylik. Ulardan biri-eshitilish bo’sag’asida turgan tovush (0,000000001=10 -9 yerg/sm 2 sekund), ikkinchisi, qattiq aytilgan so’zning tovushi (0,01=10 -2 yerg/sm 2 sekund). Ikkinchi tovushning kuchini birinchisiga bo’lgan nisbati: 10000000 000000001,0 01,0  yoki 7 9 2 10 10 10    ko’rinishida bo’ladi, ya’ni ikkinchi tovush o’zining fizik quvvati bilan birinchidan 10 7 marta ortiq bo’ladi. Bu nisbat logarifm shkalasi bo’yicha 7 bilan ko’rsatiladi. Tovushlarni o’lchashda logarifm birligi “Bel” tyermini bilan belgilanadi. Bu misol ikkinchi tovush kuchining birinchisiga nisbati 7 bel miqdorini tashkil qiladi. Odatda qulay b o’ lsin uchun bellarda emas, balki bellardan 10 marta kichikroq bo’lgan miqdorlardan, ya’ni desibellardan foydalaniladi. Demak yuqoridagi

misolda ikkinchi tovush kuchining birinchi tovush kuchiga nisbati 70 desibelni tashkil etadi. SHunday qilib, bir tovushning ikkinchi tovushdan qanchalik kattaligini desibellar bilan hisoblab chiqarish uchun, tovush quvvatining ko’p miqdorini kam miqdoriga bo’lishkerak, bu nisbatning u nli logarifmini hisoblab chiqarib, olingan miqdorni 10 marta kamaytirish kerak. Lg 10  1 2 I I , (8.1) Qattiq shovqinning eshitish organiga yomon ta’sir qilishi tufayli shovqinli kasb egalari bo’lgan ishchilarda eshitish qobiliyatining pasayib ketishini quyidagi statik ma’lumotlardan ham k o’ rish mumkin. -jadval Qozon yasash jarayonida faoliyat ko’rsatadigan ishchilar eshitish qobiliyati ning pasayishi Ish staji Normal eshitadigan kishilarning soni, % da 1 yilgacha 1-4 yilgacha 5-9 yilgacha 10-14 yilgacha 15-19 yilgacha 20-24 yilgacha 25-29 yilgacha 30 yil va undan ortiq 99,0 76,3 50,0 33,0 20,0 10,0 8,7 4,7 Insonni doimiy yuqori intensivlikdagi shovqin ta’sirida bo’lishi uchun sog’ligiga ta’sir etadi, u tez charchaydi, ruhiy reaksiya tezligi kamayadi, xotirasi susayadi. SHuningdek, shovqin insonga diqqatini bir joyga jamlashiga halaqit qiladi, harakatida muvozanatni buzadi, tovush va yorug’lik signallarini qabul qilish qobiliyatini susaytiradi va natijada turli xil baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga

sabab bo’ladi. Bunday tashqari shovqin qon bosimining oshishiga, ko’z qorachig’ining kengayishiga, oshqozon-ichak faoliyatining buzilishiga, yurak va tomir urishining tezlashishiga, asab sistemasining buzilishiga, uyqusizlikka va eshitish qobiliyatining buzilishiga ham olib keladi. Ayniqsa inson qulog’i eshitmaydigan shovqinlar-infratovushlar (tovush chastotasi 16 Gs dan kichik shovqinlar) va ultratovushlar (tovush chastotasi 20000 Gs dan katta) inson sog’ligiga katta ta’sir ko’rsatadi. SHovqin darajasini me’yorlashtirish va o’lchash. SHovqin darajasini me’yorlashtirish-shovqinning insonga salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan asosiy tadbirlardan biri hisoblanadi. SHovqinning inson sog’ligiga ta’siri uning chastotasiga bog’liq bo’lganligi sababli, har bir shovqin oktava polosasi uchun alohida ruxsat etilgan shovqin darajasi belgilangan. SHovqinning eng yuqori ruxsat etilgan darajasi past chastotalar uchun, ruxsat etilgan past darajasi esa yuqori chastotali shovqinlar uchun qabul qilingan. Masalan, eng kichik tovush bosimi nazariy va ilmiy ishlar bajariladigan ish joylari uchun belgilangan bo’lib, u o’rtacha geometrik chastota 8000 Gs bo’lganda 30 dB deb qabul qilingan. Eng yuqori tovush bosimi esa doimiy ish joylarida, ishlab chiqarish binolari, mashina va traktorlarning kabinalari uchun belgilangan bo’lib, u o’rtacha geometrik chastota 63 Gs bo’lganda 99 dB ga teng. SHovqin darajasini aniqlash uchun SHum-1, ISHV-1 markali shovqin o’lchagichlardan foydalaniladi. SHovqinni spektr chastotasi bo’yicha baholash uchun ASH-2M, AS-3 markadagi chastotali anilizatorlar ishlatiladi. Ushbu anilizatorlar o’tkazish kengligi bo’yicha oktavali, yarim oktavali, 1/3 oktavali va qisqa oktavali bo’ladi. SHovqindan himoyalash vositalari va usullari. SHovqindan himoyalash usullari turlicha bo’lib, u birinchi navbatda shovqin manbasiga hamda shovqin darajasiga bog’liq holda tanlanadi. SHovqinni inson sog’ligiga va ish qobiliyatiga salbiy ta’sirini bir usul orqali bartaraf etish mushkul bo’lganligi sababli, amalda kompleks usullardan foydalaniladi. Bunday kompleks usul o’z ichiga quyidagi tadbirlarni birlashtiradi:

-shovqinni uning manbasida kamaytirish ; -shovqinning tarqalish yo’nalishini o’zgartirish; -binoning akustik holatini yaxshilash; -ishlab chiqarish binolari va uchastkalarini joylashishini oqilona rejalashtirish; -shovqinni tarqalish yo’lida kamaytirish. Ushbu usullar ichida shovqinni uning manbaida kamaytirish eng samarali yo’l hisoblanadi. SHovqinning kelib chiqishiga asosiy sabab mashina va mexanizm yoki uning ayrim qismlari harakati natijasida havoda elastik to’lqinlar harakatini vujudga keltiradi. Bunday to’lqinlarning hosil bo’lishiga olib keladigan harakatlanuvchi qismlarni o’z navbatida mexanik, ayerodinamik, gidrodinamik va elektrodinamik turlarga bo’lib qarash maqsadga muvofiqdir. M ashina va mexanizmlarning ishlash prinsiplaridagi tavsiflari va shovqin chiqarishga olib keladigan omillar har xil bo’ladi. SHovqin hosil bo’lishiga sabab bo’ladigan asosiy bit t a band hammasi uchun umumiydir. Bu mashina va mexanizmlarni ishlatishda, ta’mirlashda standart talablariga rioya qilishdir. Qayd qilingan tadbirlarni amalga oshirishda yo’l qo’yilgan noaniqliklar shovqin chiqishini asosiy omili hisoblanadi. Mexanik shovqinlar. Ishlab chiqarishda mexanik shovqin chiqaruvchi omillarga quyidagilarni misol sifatida keltirish mumkin: har xil mashina mexanizmlar qismlarining turli tezlanishda harakatlanishi natijasida kelib chiqadigan inyersiya kuchlari, birikmalardagi zarba kuchlari ta’sirida; birikmalardagi ishqalanish kuchlari, zarba yo’li b ilan ishlov berish (toblash, shtampovka); mashina bajarayotgan ishga bog’liq bo’lmagan shovqinlarga sharikli podshipniklar, tishli g’ildiraklar, qayishli uzatishlar va mexanizmlarning muvofiqlashtirilmagan aylanma harakat qiluvchi qismlari chiqarayotgan tovushlar kiradi. Aylanuvchi qismlar tebranish chastotalari n/60 nisbat b ilan aniqlanadi. Tovush bosimi aylanish tezligiga bog’liq bo’ladi. Masalan, sharikli podshipniklarning aylanish tezligi n 1 dan n 2 (ayl/min)ga ko’paysa, shovqin quyidagicha aniqlanadi.

1 2/ lg3, 23 n n L  Mashina va mexanizmlarda, qurilmalarda, texnologik liniyalarda shovqinni kamaytirish, detallarni tayyorlash sifatini oshirish, kam shovqin hosil qiluvchi materiallardan foydalanish, uzatmalarni to’g’ri tanlash, eyilgan det a llarni o’z vaqtida almashtirish va shu kabi yo’llar orqali amalga oshiriladi. Masalan, dumalash podshipniklar i ni ishqalanish podshibniklar i ga almashtirish shovqin darajasini 10…15 dB ga, to’g’ri tishli g’ildiraklarni boshqa g’ildiraklarga almashtirish 10…12 dB ga, zanjirli uzatmalar o’rniga ponasimon tasmali uzatmalardan foydalanish 10…15 dB ga, tishli uzatmalarni yig’ish sifatini oshirish 5…10 dB ga kamaytirishga imkon beradi. Bunday tashqari shovqin darajasini kamaytirishda aylanuvchi detallarni balansirlash ham muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, gazlar va suyuqliklarni quvurlarda harakatlanishi natijasida shovqin hosil bo’ladi. Bunday tashqari, bunday shovqinlar shamollatkichlar, kompressorlar, nasoslar va ichki yonuv dvigatellarini ishlashi vaqtida ham yuzaga keladi. Bunday ayerogidrodinamik shovqinlar gazlar va suyuqliklarni uyurmasimon harakati natijasida sodir bo’lganligi sababli, ularni manbasida kamaytirishning samarasi kam bo’ladi. SHu sababli bunday shovqinlar darajasi uning yo’liga shovqinni susaytiruvchi qurilmalar o’rnatish orqali kamaytiriladi. Elektr qurilmalari va mashinalarda elektromagnit xaraktyerdagi shovqinlar yuzaga keladi. B unday shovqinlar hosil bo’lishining asosiy sababi, o’zgaruvchan magnit maydonlari ta’sirida fyerromagnit massalarning titrashi hisoblanadi. Transformatorlardagi bunday shovqinlar paketlarni zich joylashtirish va demfyer (tebranishni pasaytiruvchi, yutuvchi) materiallardan foydalanish orqali kamaytiriladi. Iloji boricha tishli g’ildirakli va zanjirli uzatmalarni ponasimon tasmali uzatmalar bilan almashtirish lozim. Bunda biz shovqinni 10-14 dB kamaytirish imkoniyati yaratiladi. SHarikli potishipniklarni sirgaluvchi potishipniklar bilan almashtirish maqsadga muvofiq, bu esa shovqinni 10-15 dB ga kamaytiradi.

Iloji boricha metalldan tayyorlangan detallarni nometall detallar, masalan, kapron, tekstolit, plastmassa detallar bilan almashtirish yoki metall tishli g’ildiraklar juftligi o’rniga kapron tekstolitdan yasalgan g’irdiraklar o’rnatish shovqinni 10-12 dB ga kamaytirishi mumkin. Korpus detallarini tayyorlashda plastmassa materiallardan foydalanish , masalan, reduktor qopqog’i plastmassadan tayyorlanganda past chastotadagi shovqinlarni 2-6 dB ga, yuqori chastotadagi shovqinlarni esa 7-15 dB ga kamaytiradi. Metall detallarni tanlaganda har xil metallarning ichki qarshiligi turlicha ekanligini hisobga olish muhim. CHunki ichki qarshilikning o’zgarishi metall jarangdorligini oshirishga yoki kamaytirishga yordam beradi. Masalan, ch o’ yanga nisbatan po’lat jarangdor hisoblanadi. Ba’zi bir qotishmalar jarangdorligi keskin kam bo’lishi bilan ajralib turadi. SHuning uchun ham birikmalarda qotishmalardan foydalanish yaxshi natija beradi. Mexanizmlarning aylanuvchi qismlarining mutanosibligini taminlash zarur. Tosh maydalash qurilmalarida shovqinni kamaytirish maqsadida uning devorlarini rezinadan qilingan materiallar yoki asbestdan qilingan karton vositalari bilan qoplash maqsadga muvofiqdir. Ayerodinamik shovqinlar. Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida havo va suyuqliklarni bir joydan ikkinchi joyga yuborish ishlari keng qo’llanilmoqda. Bunday ishlarni bajarish davrida havo bosimi hosil qilish va ularni uzatish shovqin darajasini kuchayishi bilan kechadi. Masalan, vetilyatorlar, kompressorlar, gaz turbinalari, havo va bug’ning bosimini oshib ketmasligini ta’minlovchi saqlash qurilmalari, ichki yonuv dvigatellari ayerodinamik shovqin chiqarish manbalari hisoblanadi. Demak, ayerodinamik shovqinlarga aylanuvchi parraklar ta’sirida hosil bo’lgan havodagi bosim har xil yo’nalishlar bo’ylab havoning keskin oshuvchi harakat yo’nalishlarini vujudga keltiradi. Bu harakatlanayotgan oqimda har xil qarshiliklar tufayli aylanma harakat hodisalari vujudga keladiki, bunda harakatlanayotgan oqim sistemasida bir vaqtning o’zida ham siqiluvchi, ham siyraklanuvchi qatlamlar vujudga keladi, bunday hodisalar navbatma-navbat

takrorlanishi, vaqti-vaqti bilan hosil bo’lishi ham mumkin. Bunday harakatlar, atrof-muhitga ovoz to’lqinlari sifatida tarqaladi. Bunday tovush aylanuvchi tovush deb yuritiladi. Aylanuvchi tovushning chastotasi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: ) / ( D n f   (8.2.) bu yerda: n-Struhal soni, tajriba yo’li bilan aniqlanadi;  - oqimning tezligi, m/s; D-sharsimon va silindrsimon oqim yo’naltiruvchilar uchun ularning diametrlari. Aylanuvchi tovush chastotasi ta’siridagi shovqin biror bir murakkab formadagi to’siqni aylanib o’tganda tekis spektr hosil qiladi. Uning bosimi quyidagicha aniqlanadi. R=KS 2 x  V 6 D 2 (8.3.) Bunda: K-to’siq formasi va oqim rejimiga bog’liq bo’lgan koeffisient; S x – qarshilik koeffisienti. Vetilyatorlarning tarqatayotgan shovqin darajasi quvvatini aniqlaganda SNiP 11-12-77 (KN va X) asosida ish tutiladi. Bunda ventilyator hosil qilayotgan to’liq bosim N (kgs/m 2 ) va uning quvvatiga qarab (Q m 3 /s) shovqin darajasi tanlab olinadi. Bu daraja har xil vetilyatorlar uchun  =35…50 dB ni tashkil etadi. L p =L+25lgH+10lgQ ( 8.4. ) Boshqa shovqin chiqaruvchi ayerodinamik sistemalarda shovqining xarakteri va chiqayotgan manbaiga qarab, shuningdek, chastotalarini hisobga olgan holda umumiy maxrajga keltirilgan yig’indi-shovqin darajasi aniqlanadi. Masalan, eng qattiq shovqin hosil qiluvchi kompressorlarda shovqin darajasi umumiy yig’indi sifatida 135-145 dB ni tashkil qiladi. Bunda so’rish sistemasida n

chiqayotgan shovqin-yuqori chastotadagi diskret to’lqinlardir. Gidrodinamik shovqinlar. Gidrodinamik shovqinlarga suyuqliklarni nasoslar yordamida bir joydan ikkinchi joyga yuborishda hosil bo’ladigan shovqinlar ni, asosan nasosning harakatlantiruvchi qismlarining nosozligi va gidravlik zarbalar ta’sirida kelib chiqadigan shovqinlarni misol qilib keltirish mumkin. Bu shovqinlarni yo’qotishda mana shu shovqinlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni, ya’ni nasoslarning harakatlanuvchi ismlarining mutanosibligini taminlash, gidravlik zarbalar kelib chiqishini yo’qotishga qaratilgan chora- tadbirlarni belgilash zarur. Elektromagnit shovqinlar. Elektromagnit shovqinlarning kelib chiqishi elektr motorlarda stator va rotorning o’zaro magnit maydonlari hosil qilishlari natijasida rotor aylanib magnit maydonni kesib o’tishi bilan hosil bo’ladigan to’lqinlar elektromagnit shovqin sifatida tarqaladi. Bu shovqinlarni yo’qotishga asosan elektr motorlarini konstruktiv o’zgartirishlar bilan kamaytirilishiga yerishiladi. Masalan, rotor ya k orining to’g’ri pazlari o’rniga qiyshiq pazlar o’rnatish yaxshi natija beradi. Elektr mashinalari ishlaganda, shuningdek, ayerodinamik shovqinlar ham chiqadi. Masalan, rotor aylanganda havoni keskin to’lqinlanishi ayerodinamik shovqin sifatida tarqaladi. Bunday tashqari mexanik shovqinlar ham bo’lishi mumkinki, buni masalan, elektr qabul qiluvchi shetkalarni yaxshilab silliqlab o’rnatish elektrodvigatel ishlaganda ajralayotgan shovqinni 6-10 dB ga kamaytiradi. O’ta kuchli shovqinda ishlovchi qurilmalarni izolyasiyalashda tovush kamaytiruvchi ekranlar ishlatiladi. Ishlab chiqarish binolarida shovqinni susaytirish yo’llaridan yana bir binolarga akustik ishlov berish, binolar va sexlarni to’g’ri joylashtirish hisoblanadi. Tovush yutuvchi materiallar sifatida kapron tolalari, porolon va boshqa g’ovak materiallar ishlatiladi. Bunday g’ovak materiallar o’ta va yuqori chastotali shovqinlarni maksimal darajada yutadi va susaytiradi. Agar yuqorida ko’rsatilgan usullar orqali shovqinni yoki uning darajasini susaytirish va me’yorlashtirish imkoniyati bo’lmasa,

shaxsiy himoya vositalaridan, quloqchinlardan (8.1.-rasm) va vatadan tayyorlangan tamponlardan foydalaniladi. Ishlab chiqarishda titrash va uning ko’rinishlari. Mashinalarning yoki uning detallarini mexanik tebranishlari titrash deb yuritiladi. Davlat standartiga ko’ra titrash odamga uzatishish (ta’sir etish) usuli, tasir yo’nalishi va yuzaga kelish manbai bo’yicha klassifikasiyalanadi. -Odamga uzatish (ta’sir etish) usuli bo’yicha titrash, umumiy titrash (odam tanasiga tayanch yuza orqali uzatiladi) va lokal titrashlarga (odam qo’li orqali uzatiladi) bo’linadi. -rasm. SHovqindan himoyalovchi quloqchin: 1-plastmassali korpus; 2-shisha vata; 3-jipslashtiruvchi prokladka; 4-chexol. -Tebranish yo’nalishi bo’yicha titrash ortogonal koordinatalar sistemasining o’qlari bo’ylab ta’sir etuvchi titrashlarga bo’linadi. -YUzaga kelish manbai bo’yicha titrash umumiy titrash , transport titrash , texnologik va transport-texnologik titrashlarga bo’linadi. Titrash chastota, amplituda va tezlik bilan xaraktyerlanadi. Titrashning b a rcha diapazon chastotalari oktav polosalariga bo’lingan ya’ni: 1; 2; 4; 8; 16; 32; 63; 125; 250; 1000; 2000 Gs. Bunday tashqari titrashni xaraktyerlashda titrash parametrlari darajasi ham qo’llaniladi.

Titrashning asosiy xarakteristikasi tebranish tezligi darajasining spektrlari hisoblanadi. Tebranish tezligi darajasi L (dB), L = 10lg v d 2 / v 0 2 = 20lg v d / v 0 , (8.5) tenglamasi orqali aniqlanadi. Bu yerda v d - o’lchash no’qtasidagi tebranuvchi tezlik; v 0 – tebranuvchi tezlikning bo’sag’asi (kuchsiz) qiymati, v 0 =5 10 -8 m/s. Titrashning organizmga ta’siri. Titrash spektrida past chastotali titrash mavjud bo’lib, inson organizmiga salbiy ta’sir etadi. Titrash ta’sirida ishchilarning ish unumdorligi pasayadi, jarohatlanish soni o’sadi. Ayrim titrash ko’rinishlari asab va yurak sistemalariga yomon ta’sir etadi. Ayniqsa insonni ayrim ichki organlari tebranishi chastotasiga mos tushadigan titrashlar juda zararli hisoblanadi. Lokal titrashlar asab muskullari, tayanch harakatlantiruvchi organlarini jarohatlaydi va titrash kasalligiga olib keladi. Titrashning ta’sirida inson yurak faoliyatida charchash, og’riqlar paydo bo’lishi tormozlanish kuzatiladi. SHu bilan bir vaqtda titrash qon aylanishiga, eshitish va k o’ rish organlariga salbiy ta’sir etadi. Titrashni normalash. Titrashni normalash bilan uni inson organizmiga salbiy ta’sirini oldini olish mumkin. Titrashni ta’sirini normalashning quyidagi 3 ta talabi mavjud: 1. ishlash qobiliyatini saqlash; 2. qulaylikni taminlash; 3. sog’likni saqlash va xavfsizlikni taminlash. Titrash NVA-1, ISHV-1 vibrometrlari bilan o’lchanadi. Titrash parametrlarining o’zgarish diapozonlari bo’yicha uning haqiqiy qiymatini logarifmik daraja ko’rinishida o’lchash qulaydir. Titrashning o’lchov birligi desibel (dB) bilan belgilanadi. Titrash tezligining logarifmik darajasi L v (dB) L v = 20 lg v tt / 5  10 -8 , (8.6.)

formula bo’yicha aniqlanadi. Bu yerda v tt - tebranish tezligining haqiqiy qiymati, m/s; 5 10 -8 tebranish tezligining bo’sag’a qiymati, m/s. Agar titrashni o’lchovchi moslama tirashni logarifmik darajasini dB da ko’rsatib titrash normasi m/s da berilgan bo’lsa unda titrashning o’rtacha arifmetik qiymati v tt (m/c) jadval yoki formula b o’ y i cha hisoblab topiladi. YA’ni v sk = 5  10 -8  10 L v /20 , (8.7.) U holda tebranish tezlanishning W sk (m/s 2 o’rtacha arifmetik qiymati) ham shu kabi formula bilan hisoblanadi. W sk = 3  10 -4  10 L v /20 , (8.8) bu yerda 3  10 -4 tebranish tezlanishini bo’sag’a (tayanch) qiymati. L w - moslamaning ko’rsatishi bo’yicha tebranish tezlanishining logarifmik darajasi, dB. Titrashning turli chastotalari inson organizmiga turlicha ta’sir qiladi. Titrovchi yuzada tik turgan odamga ikki rezonans piki 5…12 Gs va 17…25 Gs, o’tirgan odamda esa bu 4-6 Gs chastotada bo’ladi. Odamning boshi uchun titrashning rezonans chastotalari 20…30 Gs atrofida bo’ladi. Titrashdan himoyalash. Titrash kasalligi oldini olishda titrash paydo bo’ladigan manbada titrashning uzatish mexanizmlarini kinematik sxemalarini o’zgartirish, harakatlanayotgan yukni muvozanatlashtirish, mashinalarni yig’ishda va detallarni tayyorlashda o’lchamlarda farqni qisqartirish, tebranishlarni o’chiruvchi qurilmalardan foydalanish kabi tashkiliy-texnik tadbirlar asosiy tadbirlar hisoblanadi. Titrash kasalligiga qarshi kurashishda eng samarali yo’l titrash xavfi mavjud

mashina va mexanizmlarni masofadan boshqarish yoki titrash xavfi yuqori (ishlab chiqarish) jarayonlarni to’liq avtomatlashtirish hisoblanadi. Qo’lda ishlatiladigan mexanizasiyalashgan, elektrik va pnevmatik qurollardan foydalanishda titrashdan himoyalanish uchun har xil titrashdan himoyalovchi dastalar, qo’lqop va boshqalar ishlatiladi. Titrashni kamaytirishda, texnik tadbirlarga qo’shimcha ravishda, titrash kasalligini oldini olish bo’yicha profilaktik tadbirlar bajariladi. Buning uchun titrovchi qurol va uskunalarda ishlashga 18 yoshdan kichik bo’lmagan, tibbiy ko’rikdan va yo’riqnomadan o’tgan kishilar qo’yiladi. Ultratovush va infrashovqindan himoyalash. Tebranish to’lqinlarining takrorlanish tezligi 16 Gs dan kam bo’lgan tovushlar infratovush va 20000 Gs dan yuqorisi esa ultratovushlar deb ataladi. Tovush to’lqinlarining havoda tarqalishi jarayonida ularning quvvati muayyan yo’nalishga qarab kuchayadi. SHuning uchun uvvati yuza birligiga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi. YA’ni Vt/m с Р I  2  , (8.9) bunda R – tovush bosimining vaqt birligidagi qiymati, Pa;  - muhitning zichligi, kg/m 3 ; s-tovushning tarqalish tezligi, m/s. Infra va ultratovushlarning ishlatilishi haqida gap yuritishdan oldin, ultratovushning hayotda noo’rin ishlatilishi, tirik mavjudotga naqadar xavfli ekanligini hayotiy misolda ko’rib chi q amiz. 1985 yili London shahrining otchoparida, 49 yoshli Djeyms Leming ismli ixtirochi fizik, o’zi yasagan ultratovush milti g’ i yordamida qi rolicha poygasida birinchi bo’lib kelayotgan Grevill Ctarkni 110 ming f u nt styerling uchun otidan qo’latadi. Bunda katta tezlikda chopib kelayotgan ot kutilmaganda yo’nalishini o’zgartirishi natijasida chavandoz otdan qo’lab tushadi. Keyinchalik sudda Starkning aytishicha, o’ sha daqiqada uning qo’lo g’ i miya qobig’ini yorib yuborgudek kuchli tovush impulsini sezgan ekan.

So’nggi vaqtlarda tabiatdagi tabiiy ultratovushlardan boshqa tovushlar ham paydo bo’ldiki, ular sun’iy qurilmalar yordamida hosil qilinadi. Ko’p hollarda ular qurilmalar ishlashi natijasida hosil bo’lsa, ba’zan texnologik maqsadlar uchun maxsus hosil qilinadi. Masalan, ultratovush medisinada har xil kasalliklarni davolashda, sanoatda har xil detallarni tozalashda, elektrolitik jarayonlarni va ximiyaviy reaksiyalarni tezlatish uchun, qishloq xo’jalikda uru g’ larga ishlov berish va ta’mirlash ishlarida foydalaniladi. Insonga yuqori quvvatli ultratovushlarning doimiy ta’siri, ularni tez charchashiga, quloq va bosh og’riqlariga, asab, yurak qon tomirlari sistemalarining buzilishiga olib kelishi mumkin. SHu sababli ultratovush chiqaradigan qurilmalar bilan bevosita kontaktda ishlashga ruxsat berilmaydi. Ular odamlar ishlayotgan xonadan, tovushga qarshi izolyasiyalangan bo’lishikerak. Umumiy xavfsizlik talablari» (davlat standarti) ishchi joylarda tovush bosimini quyidagicha bo’lishiga ruxsat etiladi. 12500 Gs 75 dB 16000 Gs 85 dB 20000 Gs 110 dB Uskunani ta’mirlagandan so’ng har yili tovush bosimi darajasi nazorat qilinishikerak. Tekshiruv shovqin o’lchagich bilan amalga oshiriladi. Bunda uning quloqka tutiladigan qismi bilan 5 sm masofa qolishikerak. Infratovush to’lqinlari tabiatda yer qimirlaganda, vulqon otilganda, dengiz to’lqini va bo’ronlarida hosil bo’ladi. Bunday tovushlar zamonaviy ishlab chiqarishda kompressorlar, dizel dvigatellari, sanoat shamollatkichlari va boshqa katta o’lchamli mashinalar va mexanizmlar ishlaganda ham hosil bo’ladi. Infratovush to’lqinlari insonning mehnat qobiliyatini pasaytiradi va inson organizmiga zararli ta’sir ko’rsatadi. Past chastotali tebranishning organizmga uzoq vaqt ta’siri charchash, bosh aylanish, tanada og’riq, uyquni buzilishiga, ruhiy buzilishiga, markaziy asab sistemasida va oshqozonda qon aylanishining buzilishiga olib keladi. I nson qisqa

vaqtda 150 dB gacha bosimli infratovush to’lqinini qabul qilishi mumkin. Undan ortig’i ayniqsa, (2…10 Gs) chastota diapozondagisi juda xavfli hisoblanadi. Nafas olish organi uchun 1…3 Gs chastotali infratovush to’lqini, miya uchun 8 Gs, oshqozon uchun 5…9 Gs infratovushlar to’lqini xavflidir. Infratovushlarni o’lchash uchun maxsus infratovush mikrafonlaridan va moslamalaridan foydalaniladi. Infratovushlarning zararli ta’sirini tabiiy profilaktikasini muhim tadbiri, ishchilarni ishga qabul qilish vaqtida va davriy tibbiy ko’riklardan o’tkazib turish hisoblanadi. .3. Zararli moddalar va nurlarni inson organizmiga ta’siri va ulardan himoyalanish Ishlab chiqarishdagi ishchi zonalar havosi ko’p hollarda texnologik jarayonlarning tabiiy zaharlari bilan ifloslanadi. Pechkalarda, qozonxonalarda va ichki yonuv dvigatellarida yoqilg’ilarni yonishi is gazini hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Masalan, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan ko’pgina zaharli moddalar, maxsus moddalar hisoblanib o’simliklarni hosildorligini oshiradi, ularning zarar kunandalarini esa o’ldiradi. Ular tarkibiga minyeral o’g’itlarni va 150 xilga yaqin zaharli ximikatlarni kiritish mumkin. Bulardan tashqari neft mahsulotlari, lak, bo’yoq, kislotalar, ishqorlarning xavfli bug’lari, gazlari ham mavjudki, ular ham qishloq. xo’jaligi va sanoatda keng qo’llanilib inson uchun xavfli moddalar ekanini u nutmaslik lozim. Ayrim zaharlar inson organizmiga nafas olish va ovqat qabul qilish organlari orqali kiradi. Uncha ko’p bo’lmagan miqdordagi zaharli moddalarni (qo’rg’oshin, simob) uzoq vaqtli ta’siri uzluksiz kasb iy zaharlanishga olib kelsa, uning katta miqdori o’tkir zaharlanishga sabab bo’ladi. Ko’pgina zaharli moddalar haroratining oshishi bilan suyuq holatdan bug’ va gaz holatga oson o’tadi va shu ko’rinishda nafas olish organlari orqali inson organizmiga kiradi.

Inson o’pkasining nafas olish yo’llari orqali bu moddalar havo bilan birgalikda qonga so’riladi va katta qon aylanish sistemasiga o’tib, boshqa yo’l bilan organizmga kirgan shunday moddalarga nisbatan organizmga 20 baravar kuchli ta’sir etadi. Masalan, benzin xona haroratida 1 m 2 sirtdan 400 g/soat tezlik bilan bug’lanadi. Boshqa neft mahsulotlariga nisbatan u organizmni ko’proq zaharlaydi. Benzinning konsentrasiyasi 3...4 g/m 3 bo’lganda, undan nafas olgan kishi 2...3 minutdan so’ng yutala boshlaydi, ko’zidan yosh oqib, yurishda muvozanati buziladi, 30...40 g/m 3 li konsentrasiyasi esa 3...4 nafas olgandan so’ng zaharlanishga va hushni yo’qotishga olib keladi. Oltingugurt vodorodi va ammiak yanada xavfli hisoblanadi. Ular chorvachilik fyermalarida va gung saqlanadigan joylarda to’planadi. Ba’zan ularning konsentrasiyasi shunchalik yuqori bo’ladiki, gung to’plash joylariga tushib, bir- ikki nafas olish bilan kishi hushini yo’qotadi. Ayrim zaharlarli moddalar gazi va bug’ining konsentrasiyasi portlashi mumkinligi bilan xavfli dir. Masalan, 16...27% ammiak konsentrasiyasi va 0,76...5,03 % benzin konsentrasiyasi portlaydi. SHunday qilib ishchilarning zaharlanishini, yong’in chiqishini va portlashni oldini olish uchun ishchi zonalar havosidagi zararli moddalar konsentrasiyasini nazorat qilib turishkerak bo’ladi. Buning uchun laboratoriya va ekspress usullardan foydalaniladi. Laboratoriya usulida ish joyidan olingan iflos havoning kimyoviy tarkibi laboratoriyada mukammal tekshiriladi. Ekspress usulda havodagi zararli modda konsentr asiyasi bevosit a i sh joyi da tekshiriladigan havoni indiqator quvuridan o’tkazish orqali tekshiriladi. Bu ish UG-2 (8. 2 -racm) yoki GX-2 gaz tahlil qilgichi yordamida amalga oshiriladi. Havodagi zararli gaz yoki bug’ning konsentrasiyasi aniqlangandan so’ng, u standart bo’yicha zararli moddalarning havodagi ruxsat etilgan konsentrasiyasi bilan taqqoslanadi.

Bu ish agar zararli moddaning havodagi konsentrasiyasi ruxsat etilgan normadan ortiq bo’lsa, ishchi zona havosini tozalash bo’yicha tadbirlar o’tkaziladi. Ishlovchilarni gaz, bug’ holatidagi yoki qattiq zararli moddalardan himoyalashning eng samarali usuli, zararli ish va texnologik jarayonlarni kompleks mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish hisoblanadi. Zararli moddalar inson organizmini jarohatlashi, kasb kasalliklarini keltirib chiqarishi va boshqa ko’ngilsiz holatlarga olib kelishi mumkin. Organizmga kirib unda har xil buzilishlar, xastaliklar keltirib chiqaradigan kimyoviy moddalar ishlab chiqarish zaharlari hisoblanadi. Ular gazlar, bug’lar, -rasm. UG-2 gaz ta h lil q ilgichi: 1-korpus; 2-s o’ rish q uvuri; 3-indikator q uvuri; 4-filtirlovchi patron; 5-silfon q uvuri; 6-ampulali yashik.

changlar ko’rinishida bo’ladi. Sanoat zaharlari organik bo’lmagan (galogenlar - xlor, brom va boshqalar; oltingugurt birikmalari - oltingugurt vodorod, oltingugurtli gaz va boshqalar; azot birikmasi - ammiak, azot oksidlari va boshqalar; fosfor va uning birikmalari - fosforli vodorod va boshqalar) va organik (benzol, spirtlar, oddiy efirlar) zaharlarga bo’linadi. Biologik zararli omillar organizmga har xil ta’sir ko’rsatadi. Bularga ularning allyergiya, bosh aylanishi, ko’ngil aynishi, organizmni qizishi va boshqa ta’sir ko’rinishlarni misol qilib keltirish mumkin. YUqorida qayd qilingan omillar ta’sirini profilaktikasiga ishchi xona havosi tarkibidagi mikroorganizmlar miqdorini kamaytirish, dezinfeksiyani qo’llash, bakteriyaga qarshi lampalardan foydalanish; shamollatish sistemalari, kabinalar va uskunalarni gyermitizasiyasini yaxshilash, bilan havodagi organik changlarni miqdorini kamaytirish, maxsus kiyimlardan foydalanish va medisina nazorati kiradi. Bundan tashqari organizmga boshqa omillar ham zararli ta’sir etadi. Bular jumlasiga kislotalar, ishqorlar, yonilg’i moylash materiallari va boshqalar kiradi. Masalan, benzin teriga ta’sir etib uni yallig’lantirishi, surunkali ekzemalarga sabab bo’lishi mumkin. YOg’lash materiallari ta’sirida ham terida ekzema va shunga o’xshash asoratlar paydo bo’lishi mumkin. Benzin va moylash materiallari bug’idan zaharlanganda bosh og’rishi, kuchsizlanish, k o’ ngil aynishi, yurak urishi ni tezlashishi, bosh aylanishi kabi o’zgarishlar kuzatiladi. Benzin va yog’lash materiallari portlashi mumkinligi bilan ham xavflidir. Ular bilan ishlaganda gazga qarshi niqoblar, maxsus kiyimlardan foydalanish tavsiya etiladi. Qo’l terisi ni biologik qo’lqoplar bilan himoya qilinishi tavsiya etiladi. Qurilish uchun ishlab chiqarish ob’ektlari maydoni qator sanitar talablarni hisobga olgan holda tanlanadi. Bularga ichimlik suv manbalarini mavjudligi, botqoqliklarni yo’qligi va boshqalar kiradi. Korxona hududida binolar va inshootlar, ularni tabiiy yoritish va shamollatish maqsadida yorug’lik va shamol yo’nalishiga nisbatan qaratib q uriladi.

Ishlab chiqarish qurilishlari atrofida aholi yashaydigan uylar shamol esadigan tomondan q uriladi. Buning sababi ishlab chiqarish korxonasidan ko’tarilayotgan tutun, chang, shovqin va boshqalarni ta’sirini kamaytirish hisoblanadi. Ishlab chiqarish korxonalari yoki q u rilmalari va aholi yashaydigan rayon o’rtasida zararli chiqindilar xarakteriga va miqdoriga bog’liq, ravishda 500- 1000 m kenglikda sanitar himoya zonasi tashkil etiladi. Ishlab chiqarish xonasida ishlayotgan har bir ishlovchiga 15 m 3 dan kam bo’lmagan maydon to’g’ri kelishikerak. Uning poldan shiftgacha balandligi esa 3,2 m dan kam bo’lmasligikerak. Ishlab chiqarishda shovqinli yoki zararli moddalar ajralib turadigan jarayonlarni alohida xonada joylashtirishkerak. Ish joyidagi pollar tekis va sirpanchiq bo’lmasligikerak. Agar pollar sovuq, bo’lsa ish joylarida gilam yoki yog’och panjara to’shalishikerak. Elvizakni oldini olish uchun tashqi eshiklarda tanbur o’rnatilishikerak hamda ularning eshiklarini o’zi yopiladigan qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ishlab chiqarish uskunalari, vyerstaklar ish joylarida shunday joylashtirilishikerakki, ish joylari orasida 1 metr kenglikdagi o’tish joyi qolishikerak. Sanitar-maishiy xona - bu shaxsiy va maxsus kiyimlar uchun shkafli echinadigan, yuvinadigan va ovqat eydigan xona hisoblanadi. Bundan tashqari 300 dan ortiq ishlovchilar ishlaydigan korxonalarda feldshyerlik-sog’lomlashtirish punkti bo’lishikerak. Agar bir smenada korxonada 15 yoki undan ortiq, xotin- qizlar ishlasa ular uchun shaxsiy gigiyena xonasi ham bo’lishikerak. Ishlab chiqarishda nurlanishlarning quyidagi turlari tarqalgan: infraqizil, ultrabinafsha, elektromagnit va radi o aktiv. Infraqizil nurlarning ta’sir joylari issiq sexlar, ultrabinafsha nurlarning manbai quyosh, simob-kvars lampalari, elektropayvand yoylari, elektromagnit nurlarining manbai esa radio to’lqinlar, elektr uzatish tarmoqlari va har xil yuqori genyeratorlardir. So’nggi yillarda qishloq xo’jalik fani va amaliyotida sun’iy radioaktiv moddalar keng tarqalmoqda. Ulardan urug’larni, o’simliklarni, oziq-ovqat mahsulotlarini nurlashda, tuproq unumdorligini baholashda, o’g’itlarning samaradorligini, mikroelementlarning rolini, detallarni ta’mirlash sifati va

yoyilishiga chidamliligini baholashda foydalaniladi. Infraqizil nurlar organizmni qizishga, ultrabinafsha nurlanish esa teri osti to’qimalarida biologik o’zgarishlarga olib keladi. Eng xavfli nurlanish ultrayuqori chastotali (UYUCH) elektromagnitli va genyeratorlardagi juda yuqori chastotali (JYUCH) nurlanishlar hisoblanadi va ular radiolakatorlarda, yadroviy fizikada, televideniyalarda, medisinada, metallar g a tyermik ishlov berishlarda keng foydalaniladi. YUqori va ultrayuqori chastotalar maydonlarining ishchi xonalardagi manbalari energiyalarni uzatish tarmoqlari, induksion katushka, kondensatorlar va tebranuvchi konturlarni ekranlashtirilmagan elementlari bo’lishi mumkin. jadval Sanoat chastotasidagi elektr maydonining insonga ta’sirini gigienik normasi Elektr maydoni kuchlanganligi kV/m Insonni bir sutkada elektr maydonida bo’lishi, minut 5 dan katta 5…10 10…15 15…20 20…25 CHegaralanmagan 180 dan ko’pmas 90 dan ko’pmas 10 dan ko’pmas 5 dan ko’pmas YUqori chastotali (YUCH) va ultrayuqori chastotalarning elektromagnit maydonlari ta’sirida markaziy asab sistemasi faoliyati buziladi, organizmda umumiy kuchsizlik, tez charchash, bosh og’rig’i, uyqusizlik, yurak urushining sekinlashishi va qon bosimining pasayishi kuzatiladi. Elektromagnit tebranishlarning inson organizmiga ta’sirini oldini olish uchun sanitar qoidalar bilan nurlanishni ruxsat etiladigan eng kam miqdori belgilangan. Nurlantiruvchi qurilmalar (YUCH, UYUS, JYUCH) dagi elektromagnit tebranishlar intensivligi metrga voltlarda V/m (elektr maydoni kuchlanganligi), metrga ampyerlarda–A/m (magnit maydoni kuchlanganligi) va

1sm 2 ga mikrovattlarda–mkVt/sm 2 (energiya oqimi zichligi) baholanadi. Elektr qurilmalariga xizmat ko’rsatishdagi mehnat rejimi va elektromagnit tebranish parametrlarining xavfsiz chegarasi quyidagi jadvalda keltirilgan. Odamlar mehnati jarayonida bo’ladigan barcha zonalarda elektr maydonining kuchlanganligini nazorat qilish PZ-1 moslamasi bilan amalga oshiriladi. Elektr maydonidan himoyalash har xil ekranlovchi qurilmalar va maxsus ekranlovchi kiyimlar yordamida amalga oshiriladi va ular albatta yyerga ulanishikerak. Bunda yyerga ulagich qarshiligi 10 Om dan yuqori bo’lmasligikerak. Elektromagnit maydonlari (EMM) himoyalanishning eng samarali usullari ularning manbaini ekranlashtirish, masofadan boshqarish va shaxsiy himoya vositalarini qo’llash hisoblanadi. Elektromagnit tebranishidan himoyalashning asosiy vositasi nurlanish manbalarining yopiq temir devorli kamyera yoki mayda metall to’rli kamyera yordamida ekranlashtirishdir. Individual vosita sifatida ekranlovchi kiyimdan foydalaniladi. Ko’zni himoyalash uchun latundan mayda to’rli ko’z oynak tavsiya etiladi. YUCH va UYUCH qurilmalarga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar bir yilda bir marta, JYUCH qurilmalariga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar esa 6 oyda bir marta tibbiy ko’rikdan o’tkaziladi. Bunday tashqari JYUCH qurilmalarga xizmat qiluvchi ishchilarga ishlarida har yili ikki oylik tanaffus beriladi. Nurlanishlarning ichida eng xavflisi radioaktiv nurlanish hisoblanadi. Uning ta’siri markaziy asab sistemasida, qonda, qon hosil qilish organlarida, qon tomirlarda va boshqa joylarda kompleks og’ir o’zgarishlarga olib keladigan nurlanish kasalliklariga olib kelishi mumkin. Bu kasallikning xaraktyerli belgilari organizmdagi ezilgan holat, bosh aylanishi, k o’ ngil aynishi, umumiy kuchsizlik va boshqalar hisoblanadi. Radioaktiv nurlardan nurlanish ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Ichki nurlanish organizmni ichkarisiga radioaktiv bug’lar, gazlar va ayerozolli havodan nafas olgan hamda oziq-ovqat mahsulotlari bilan radioaktiv moddalar kirganda yuz

beradi. Tashqi radioaktiv nurlanishdan himoyalanish uning manbaini ekranlashtirish bilan hal etiladi. Ichki radioaktiv nurlanish d an maxsus profilaktik tadbirlar yordamida va maxsus sanitar gigienik rejimni saqlash bilan himoyalaniladi .

4. CHang va uni organizmga ta’siri Davlat standartiga ko’ra ishchining doimiy yoki vaqtinchalik bo’ladigan ish joyidagi pol sathidan 2 m balandlik ishchi zona hisoblanadi. Traktor, kombayn va boshqa mashinalarning kabinalari ichidagi fazo ham ish joyi hisoblanadi. Ko’p hollarda ishlab chiqarishda ishchi zonalar chang bilan ifloslanadi. Ayniqsa har xil ekinlarni kombayn bilan yig’ishtirishda, donlarni tozalashda, yyerga ishlov berishda, oziqalar tayyorlashda, xuddi shuningdek hayvonlarni boqishda changlarning havodagi miqdori intensiv ravishda oshadi. Qattiq moddaning havoda muallaq holatda bo’la oladigan eng mayda zarrachalari chang deb ataladi. Havodagi changlar aspiratorlar yordamida aniqlanadi. CHanglarning zarralari organik (o’simlik va hayvon changlari), organik bo’lmagan (minyeral va metall changlari) va aralashgan holda bo’lishi mumkin. CHang ko’zga, nafas olish yo’llariga, o’pkaga va teriga zararli ta’sir qiladi. CHanglarning fizik va ximiyaviy xossalari ularning dispyersligi, yer silkinish zarrachalarning shakli, yerish qobiliyati hamda ximiyaviy tarkibiga bog’liq. CHanglarning havoda muallaq holatda bo’lishi davomiyligi, nafas olish organlariga kirib borish chuqurligi, fizik va ximiyaviy faolligi va boshqa xossalari chang zarrachalarining o’lchamlariga bog’liq bo’ladi. O’lchami 200 mk dan katta chang zarrachalari tez o’tiradi. O’lchami 200 mk dan kichik (0,1 mk gacha) chang zarrachalari havoning qarshiligi tufayli sekin o’tiradi. O’lchami 0,1 mk dan kichik (ko’zga ko’rinmaydigan) chang zarrachalari deyarli o’tirmaydi va havoda tartibsiz harakatda bo’ladi. Bunday changlarni nafas olish organlari orqali ichki organizmlarga kirishi ehtimoli katta. Modda qanchalik qattiq va uning maydalanishi qanchalik intensiv bo’lsa, uning dispyerslik darajasi shunchalik yuqori va inson organizmiga ta’siri shunchalik zararli bo’ladi. Qurilish korxonalarining ishlab chiqarish xonalari havosida 70-80 % 5 mk gacha kattalikdagi chang zarrachalari bo’ladi. CHangning biologik faolligi xususan uning inson organizimiga ta’siri ga , ximiyaviy tarkibiga bog’liq. CHangning

dispyersligi ortishi, ya’ni maydalangan moddalarning solishtirma sirtining kattalashishi bilan uning ximiyaviy faolligi ortadi. CHangning yeruvchanligi katta ahamiyatga ega. Zaharli changlarning hujayra suyuqliklarida yaxshi yeruvchanligi juda zararli hisoblanadi. Kattaligi 5 mk bo’lgan va undan katta chang zarrachalari yuqori nafas olish yo’llarida, bu r un bo’shlig’ida ushlanib qoladi va ular shilliq pardani shikastlaydi, yalli g’ laydi. Bu holning oldi olinmasa u zo’rayib burun bo’shlig’ining tozalash (filtrlash) xususiyati pasayadi. O’lchami 5 mk dan kichik chang zarrachalari o’pkaga kirib boradi. Nafas olish yo’llariga chuqur kirib, bu yerda uzoq turib qolgan changlar har xil og’ir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarishda chang hosil bo’lishiga va uning inson organizmiga zararli ta’sir qilishiga qarshi kurash tadbirlari quyidagi yo’nalishlarda olib borilishi zarur: 1. chang hosil bo’lishini butunlay yo’qotadigan texnologik jarayonlarni takomillashtirish; 2.apparatlar, jihozlar, elevatorlar, transportyorlar, shneklar, bo’nkyerlar va hakozalarni gyermetiklash; 3. qo’lda maydalash ishlarini mexanizasiyalashtirish; 4.qurilishda gidrochangsizlantirgich, pnevmotransportlardan keng foydalanish; 5.changlarga qarshi shamollatkichlar o’rnatish, chang manbalarini izolasiya qilish; 6.xonani nam usulda tozalash; 7.ishchilarni individual himoya vositalari bilan taminlash. Qishloq xo’jaligida esa bularga qo’shimcha ravishda gyermetik kabinalardan foydalanish va unga majburiy holda toza havoni uzatish hamda uning mikroiqlim parametrlarini yaxshilashni amalga oshirish juda foydali hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi . Toshkent, ,,O’zbekiston", 1992 y. 2. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent « SHarq",1998 y. 3 .O’zbekiston Respublikasini Mehnat kodeksi Toshkent, 1996 y. 4.O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni Toshkent, 1993 y. 5.V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g. 6.O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»-2004. 7. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000. 8. O’ .R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami. Qarshi- 2000. 9. G’ .E.YOrmatov. Hayot faoliyat xavfsizligi (Ma’ruza matnlari to’plami), Toshkent-2003 10. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Pod ob щ ey redaksiey doktora texn. nauk, professora S.V.Belova. Moskva, «V ы sshaya shkola» 2003.

Похожие

Ishlab chiqarish sanitariyasi

Ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigiyenasi

Sanoat korxonalarida mеhnat gigiеnasi va ishlab chiqarish sanitariyasi

Ishlab chiqarishning sanitariyasi va gigienasi me’yorlari, mazmuni

Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigiyenik normalari