Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari - БЖД - Рефераты

Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari

Загружено в:

18.08.2023

Скачано:

0

Размер:

142.322265625 KB

1Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari Reja: I BOB Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari 1. Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha 2. Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi va vazifalari II BOB Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil qilish 1. Hayot faoliyati xavfsizligini taminlash asoslari va tarkibiy qismlari 2. Xavfsizlikni taminlash usullari, ta`riflari III BOB Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari 1. Xavflar va ularning turlari 2. Xavflarni o`rganish usullari 3. Faoliyat va uni xavfsizligini ta`minlash

2I BOB Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari 2. Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq barcha fuqarolarni jumladan ishchi xodimlarni ijtimoiy holatini yaxshilash, ularning turmush darajasini yuksaltirishga, ishlash sharoitlarini texnika xavfsizligi va sanitariya talablari darajasidagi asosini yaratishga katta e`tibor qaratib kelinmoqda. Ta`lim jarayonining barcha sohalarida ham keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ta`lim to`g’risidagi Qonunlar asosida ta`lim sohasida katta yutuqlarga erishilmoqda. Ta`lim mazmuni tubdan ijobiy o`zgarishga yuz tutmoqda. Barcha ta`lim tizimida eng zamonaviy o`qitish vositalaridan foydalanilmoqda. Ishlab chiqarish eng qudratli, zamonaviy ishlab chiqarish vositalari bilan qurollantirilmoqda. Ijtimoiy hayot tarzi faollashmoqda. Mamlakatda qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Ta`lim to`g’risida»gi Qonun ta`lim tizimi mazmunini tubdan o`zgartirib yubordi. Jumladan oliy ta`lim o`quv rejalariga zamon va hayot talablaridan kelib chiqib katta o`zgartirishlar kiritildi. Endilikda tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarga har bir sohada chuqur va keng qamrovli ma`lumot berish, ularga berilgan bilim ishlab chiqarishda va jamiyatda o`z aksini va dolzarbligini yo`qotmaydigan bo`lishiga va ularning bilim darajalari dunyo ta`lim standartlari qo`ygan talabga javob berishiga asosiy ahamiyat qaratilmoqda. Zamonaviy hayotdagi ishlab chiqarish samaradorligini etuk kadrlarsiz tasavvur etish mumkin emas. Har sohada inson omili, uning qadr-qimmati birinchi o`ringa qo`yilib ish tashkil etilgan joyda yutuqlar barqaror bo`lishi shubhasiz. Inson tug’ilishi bilan yashash, erkinlik va baxtga intilish huquqiga ega bo`ladi. Inson o`zining yashash, dam olish, sog’ligi haqida qayg’urish, qulay atrof- muhit, xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoitida

3ishlashga bo`lgan xuquqlarini hayot faoliyati jarayonida amalga oshiradi. Uning bu huquqlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlangan. Hayot faoliyat – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash tarzidir. Inson hayoti jarayonida uni o`rab turgan atrof muhit bilan uzluksiz aloqada bo`ladi va shu bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib kelgan va shunday qolaveradi. Inson shuning uchun ham o`zini o`rab turgan atrof-muhit hisobiga oziq-ovqat, havo, suv, dam olish uchun zarur moddiy narsalar va boshqalarga bo`lgan ehtiyojini qanoatlantiradi. Atrof-muhit – bu insonni o`rab turgan muhit bo`lib, insonning hayot faoliyatiga, uning sog’ligi va nasliga to`g’ridan to`g’ri, birdan urinma yoki masofadan ta`sir etishga qobiliyatli omillarning (jismoniy, ximiyaviy, biologik, informatsion, ijtimoiy) shartli yig’indisidir. Inson va atrof-muhit uzluksiz o`zaro ta`sirda bo`lib, doimiy harakatdagi «Inson – atrof muhit» sistemasini tashkil etadi. Dunyoning evolyutsion jarayonida bu sistemani tashkil etuvchilar uzluksiz o`zgarib bordi. Inson mukammallashdi, yyersharining aholisi va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi. Atrof-muhit o`zgardi: inson o`zlashtirgan yyeryuzi va yyerosti hududi kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insoniyat jamiyatining o`sib borayotgan ta`sirini boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish muhiti paydo bo`ldi. Tabiiy muhit o`zi mukammal bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bo`laoladi va rivojlanaoladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq muhiti mustaqil rivojlanaolmaydi va ular paydo bo`lganidan so`ng eskirishga va emirilishga mahkum narsalardir. Insoniyat o`zining dastlabki rivojlanish bosqichida tabiiy atrof-muhit bilan o`zaro uyg’un harakat qilgan. Atrof-muhit asosan biosfera, yyerosti, gallaktika va cheksiz koinotdan tashkil topgan. Biosfera - barcha turdagi organizmlar, jumladan inson yashashi mumkin

4bo`lgan atrof-muhit bo`lib, u murakkab tuzilishdagi yyersharining muhim qobig’idir. Biosfera bir necha milliard yillar davomida shakllangan. Zamonaviy olimlar biosferani moddalarni planeta bo`yicha harakatini ta`minlovchi yirik, global ekosistema sifatida qarashadi. Hozirgi erada hayot yyerqatlamining yuqori (litosfera) qismida, yerning pastki havo (atmosfera) qobig’ida va yyersharining suvli qobig’i (gidrosfera) da tarqalgan. Bu shu bilan izohlanadiki, litosferada yerosti suvlari va tog’ cho`kmalarida chuqurlikni sekin- asta ortib borishi bilan harorat ham ortib 2 km dan 16 km chuqurlikda 100 o S va undan yuqori (vulqonik faollik zonasida esa 200 dan 1500 o S cha)ni tashkil etadi. Erning yuzasida hayotning kontsentratsiyasi va faolligi eng yuqoridir. Inson evolyutsiyasi jarayonida o`zini oziq-ovqat, moddiy boylikka bo`lgan ehtiyojlarini samaraliroq qondirish, iqlim va ob-havo ta`siridan himoyalanish, o`ziga qulaylikni oshirishga intilib tabiiy muhitga, birinchi o`rinda biosferaga to`xtovsiz ta`sirini o`tkazdi. Bu maqsadga etish uchun u biosferani bir qismini texnosfera band etgan joyga aylantirdi. Texnosfera - o`tmishda biosferaga taalluqli bo`lgan keyinchalik insonlar tomonidan moddiy,ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini yanada yaxshilash maqsadida to`g’ridan-to`g’ri yoki sirtdan texnik vositalar bilan ta`sir etgan hududdir. Texnosfera insonlar tomonidan texnik vositalar yordamida yaratilgan shaharlar, qo`rg’onlar, qishloq aholi punktlari, sanoat va korxonalar zonasi band etgan hududlar hisoblanadi. Inson hayot faoliyati jarayonida nafaqat tabiiy muhit bilan balki, ijtimoiy muhit deb ataluvchi odamlar ommasi bilan ham uzluksiz aloqada bo`ladi. Insonni ijtimoiy muhit bilan aloqasi tug’ilishni davom ettirishda, bilim va tajribalar almashishda, ma`naviy ehtiyojlarini qondirishda, intellektual qobiliyatlarni oshirishda foydalaniladi va shakllanadi.

Zamonaviy industrial jamiyatda inson atrof-muhit komponentlari (biosfera, texnosfera va ijtimoiy muhit) bilan o`zaro ta`sirda bo`ladi. YA`ni, inson tabiiy atrof- muhitga uzluksiz ta`sir etsa, o`z navbatida biosfera va insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib uning uzluksiz jismoniy va aqliy faoliyatining mahsuli bo`lgan texnosfera va ijtimoiy muhit ham insonga to`g’ridan to`g’ri yoki sirtdan doimiy ta`sir etadi. YUqorida qayd etilganlar asosida quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: 1. zamonaviy inson uni o`rab turgan atrof-muhitning tashkil etuvchilari ya`ni, tabiiy, texnogen (texnosfera) va ijtimoiy muhit bilan uzluksiz o`zaro ta`sirda bo`ladi; 2. XIX asr oxiridan boshlab XX asr davomida va hozirgi davrda ham texnosfera va ijtimoiy muhit uzluksiz rivojlanmoqda, bunga ushbu sohada inson faoliyati orqali o`zlashtirilgan ulushlarni oshib borayotganligi isbotdir; 3. Texnosferani rivojlanishi tabiiy muhitni o`zgartirish hisobiga amalga oshmoqda. Zamonaviy hayotda insonlarning ijtimoiy mavqelarini yuksalishi bilan birga ularning tinchligiga, sog’ligiga va mehnati xavfsizligiga xavf soladigan omillar soni ham ortib bormoqda. Ma`lum sharoitda ularni insonlarning ruhiy holatiga, sog’ligiga salbiy ta`sirini ko`rsatishi hammaga ma`lum. SHu sababli insonlarni nafaqat ularning aqliy yoki jismoniy mehnat faoliyati davomida balki, yashash joyida, yo`lda va barcha holatlarda xavfsizligini, yaxshi kayfiyatini, mehnat qobiliyati va ish unumdorligini taminlash, sog’ligi haqida qayg’urish masalalarini ijobiy hal etish juda dolzarb masalalardan biridir. Qayd qilingan masalalarni ijobiy hal etishda hayot faoliyati xavfsizligi fanining o`rni, uning nazariy ma`lumotlari bilan bo`lajak mutaxassislarni qurollantirish, muammolarni ijtimoiy hayotda mumkin qadar ijobiy hal etilishiga yordam beradi.

2. Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi va vazifalari Hayot faoliyati xavfsizligi (HFX) — ishlab chiqarish va noishlab chiqarish muhitida insonni atrof muhitga ta`sirini hisobga olgan holda xavfsizligini taminlashga yo`naltirilgan bilimlar sistemasidir. HFXning maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz holatga erishish, jarohatlanishni oldini olish, insonlar sog’ligini saqlash, mehnat qobiliyatini va mehnat sifatini oshirish hisoblanadi. Qo`yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani echish lozim bo`ladi: 1. Ilmiy (inson-mashina sistemasini; atrof muhit-inson, xavfli (zararli) ishlab chiqarish omillari va boshqalarni matematik modellashtirish); 2. Amaliy (uskunalarga xizmat ko`rsatishda mehnat xavfsizligini taminlash). Hayotiy jarayonda insonni atrof-muhit va uning tashkil etuvchilari bilan o`zaro ta`siri YU.N.Kurjakovskiyning «Hayot faqat moddalar, energiyalar va informatsiyalar oqimlarini tirik tana orqali harakati jarayonida mavjud bo`la olmaydi» degan hayotni saqlash qonuniga mos holda elementlar orasidagi moddalar massasining, barcha turdagi energiyalar va informatsiyalarning oqimlari sistemasiga asoslangan. Hayotni saqlash qonunidagi oqimlar insonga o`zini oziq-ovqatga, suvga, havoga, quyosh energiyasiga, o`rab turgan muhit haqidagi informatsiyalarga bo`lgan ehtiyojlarini qanoatlantirishi uchun kerak. SHu bilan bir vaqtda inson hayotiy fazasida o`zidan ongli faoliyati bilan aloqador bo`lgan (mexaniq, intellektual energiyalar) bioliogik jarayon chiqimlari ko`rinishidagi ma`lum massadagi moddalar oqimini, issiqlik energiya va boshqa energiya oqimini ajratadi. Moddalar va energiyalar oqimi almashinuvi inson ishtirok etmaydigan jarayonlar uchun ham xarakterlidir. Tabiiy muhit bizning planetamizga quyosh energiyasi oqimi kirib kelishini

ta`minlaydi. Bu esa o`z navbatida biosferada o`simlik va hayvonlar oqimini, moddalar (havo, suv) adiabatik oqimini, har xil energiyalar oqimini, jumladan favqulodda holatlarda tabiiy muhitdagi energiyalar oqimini ro`yobga keltiradi. Texnosfera uchun barcha turdagi xom ashyo va energiyalar oqimi, mahsulotlar va odamlar navbati oqimlarining har xilligi; chiqindi oqimlari (atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilar, suv hovzalariga tashlanayotgan sanoat chiqindilari, iflos suvlar, suyuq va qattiq chiqindilar, har xil energetik ta`sirlar) xarakterlidir. Har qanday xo`jalik yuritishning chiqindilari va teskari samarasi bo`ladi va ularni butunlay yo`qotib bo`lmaydi. Ularni bir fizik-ximik shakldan boshqa shaklga o`tkazish yoki fazoga chiqarib yuborish mumkin. Bundan tashqari texnosferada yuz beradigan to`satdan portlash, yong’inlar natijasida, qurilish konstruktsiyalarini buzilishida, transport avariyalarida va shunga o`xshashlarda katta miqdordagi chiqindilar hosil bo`lishi va energiya oqimlarini yuzaga keltirishi mumkin. Ijtimoiy muhit tabiiy va texnogen olamni o`zgartirishga yo`naltirilgan insonga xarakterli bo`lgan barcha energiya oqimlarini ishlab chiqaradi va iste`mol qiladi. Bular misol qilib jamiyatdagi chekish, alkogol ichimliklar, narkotik moddalar va shunga o`xshashlarni iste`mol qilishga aloqador zararli holatlarni keltirish mumkin. «Inson - atrof muhit» sistemasini har xil komponentlari, energiya va informatsiyalarini xarakterli massalar oqimini quyida keltiramiz: Tabiiy muhitning asosiy oqimlari. - quyosh nurlanishi, yulduz va planetalar nurlanishi; - kosmik nurlar, chang, asteroidlar; - yerning elektr va magnit maydoni; - ekosistemalarda, biosferada moddalar aylanishi; - atmosfera, gidrosfera va litosfera holatlari shu jumladan favqulodda holatlar; - boshqalar.

Texnosferadagi asosiy oqimlar. - xomashyolar, energiyalar oqimi; - iqtisodiyot sohasi mahsulotlarining oqimi; - iqtisodiyot sohasi chiqindilari; - maishiy chiqindilar; - axborot oqimlari; - transport oqimlari; - yorug’lik oqimi (sun`iy yoritish); - moddalar va texnogen avariyalardagi energiya oqimlari; - boshqalar. Ijtimoiy muhitdagi asosiy oqimlar. - axborot oqimlari (o`qitish, davlat boshqaruvi, xalqaro hamkorlik boshqalar); - odamlar oqimi (demografik portlash, aholi urbanizatsiyasi); - narkotik , alkogol vositalar va boshqa oqimlari; - boshqalar. Hayot faoliyati jarayonida inson iste`mol qiladigan va chiqaradigan asosiy oqimlar. - kislorod, oziq-ovqat, suv va boshqa moddalar (alkogol, tamaki, narkotiklar) oqimlari; - energiyalar oqimi (mexaniq, issiqlik, quyosh va boshqalar); - informatsiya oqimlari; -hayot faoliyat jarayonidagi chiqindilar oqimi; -boshqalar. 3. HFX kursining qisqacha mazmuni HFX insonni har qanday muhitdagi faoliyatida uning xavfsizligi va sog’ligini ta`minlovchi, xavfli va zararli omillardan himoya qiluvchi amaliyot va nazariyani qamrab olgan ilmiy bilimlar majmuidir.

Bu fan quyidagi asosiy masalalarni echadi: - atrof muhitning noqulay ta`sirlarini turkumlaydi (aniqlaydi va sonli baholaydi); - insonni xavflardan himoyalaydi yoki unga noqulay omillar ta`sirini oldini oladi; - xavfli va zararli omillarni ta`siri salbiy oqibatlarini tugatish; - muhitda insonga normal, shinam sharoit yaratish. HFXning integral ko`rsatkichi hayotning davomiyligi hisoblanadi. TSivilizatsiya taraqqiyoti (ilmiy-texnikaning, iqtisodning rivojlanish, qishloq xo`jaligini industrlashtirish, har xil energiyalardan foydalanish - yadro energiyasigacha, yangi mashina va mexanizmlarni yaratilishi, zararkunandalarga qarshi har xil o`g’itlarning qo`llanilishi) inson sog’ligiga salbiy ta`sir etuvchi zararli omillar miqdorini sezilarli darajada ko`paytirmoqda. SHu sababli ushbu omillardan himoyalash inson hayot faoliyatini taminlashning muhim elementi bo`lib qolmoqda. Insoniyat paydo bo`lgandan boshlab o`zining ko`payishi davomida iqtisodiyotni rivojlantirish bilan birga xavfsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy sistemasini yaratdi. Buning oqibatida insonga zararli ta`sirlar sonini oshishiga qaramasdan insonning xavfsizligi darajasi ortdi. Hozirgi vaqtda eng rivojlangan mamlakatlarda insonlarning o`rtacha umr ko`rishi 77 yoshni tashkil qiladi. “Hayot faoliyati xavfsizligi” kursi inson organizmi va atrof muhit o`rtasidagi murakkab aloqalarni bilish jarayonini ko`zda tutadi. Insonni muhitga ta`siri fizikaviy qonunlar bo`yicha muhitning barcha tashkil etuvchilari (komponentlari)ni qarama- qarshi ta`sirini yuzaga keltiradi. Inson organizmi u yoki bu ta`sirlarni moslashish chegarasidan oshmaguncha og’riqsiz qabul qiladi. Hayot faoliyati xavfsizligi quyidagi masalalarni ko`rib chiqadi: - maishiy muhitdagi xavfsizlik;

- ishlab chiqarish muhitidagi xavfsizlik; - shahar muhitidagi hayot faoliyati xavfsizligi; - atrof muhitdagi xavfsizlik; - tinchlik va urush vaqtidagi favqulodda holatlar. Maishiy muhit – bu maishiy sharoitdagi insonga ta`sir qiluvchi barcha omillarning yig’indisidir. Organizmni maishiy omillarga reaktsiyasini fanning sog’lom turmush tarzi, sog’lom turmush tarzining kasallik profilaktikasi bilan aloqasi masalalariga bag’ishlangan mavzularida o`qish mumkin. Ishlab chiqarish muhiti – bu mehnat faoliyati jarayonida insonga ta`sir qiluvchi omillar yig’indisidir. Tabiiy muhitdagi xavfsizlik – bu ekologiyaning sohalaridan biridir. Ekologiya organizmni atrof muhit bilan o`zaro ta`siri qonuniyatlarini o`rganadi.

II BOB Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil qilish 2. Hayot faoliyati xavfsizligini taminlash asoslari va tarkibiy qismlari Xavfsizlik umumiy nazariyasining tuzilishida asoslar va usullar ko`rilayotgan sohadagi aloqalar to`g’risida to`liq tasavvur qilishda metodologik ahamiyatga ega. Asos , bu - fikr, g’oya, maqsad (asosiy holat)dir . Usul , bu – e ng umumiy qonuniyatlarni bilish orqali maqsadga erishish yo`lidir. Xavfsizlikni taminlash asoslari, usullari mantiq hamda dialektikaga xos umumiy usullarga tegishli bo`lmay, maxsus va ayrim usullardan hisoblanadi. Usullar va asoslar o`zaro bog’liqdir. Xavfsizlikni taminlash choralari, bu – usullarni va asoslarni amaliy, tashkiliy, moddiy gavdalantirib amalga oshirishdir. Asoslar, usullar, choralar xavfsizlikni ta`min etishdagi mantiqiy pog’onadir. Ularni tanlab olish faoliyatning aniq sharoitlariga, xavfning darajasiga va boshqa mezonlarga bog’liq. Xavfsizlikni taminlash yo`llari ko`p. Ularni belgilariga qarab bir necha sinfga ajratish mumkin. Masalan , yo`naltiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqaruv. 2. Yo`naltiruvchi belgilari: operatorning faolligi, iqtidori; tizimning tartibsizlanishi (destruktsiya), operatorni almashtirish, tasniflash, xavflarni yo`qotish, tartiblash, xavfni kamaytirish. 3. Texnik belgilari: blokirovkalash, vakuumlash, germetiklash, masofadan boshqarish, mahkamlash, to`siqlar orqali himoyalash, ojiz zveno qo`llash, siqilgan havo qo`llash, harakatlarni sekinlashtirish. 4. Tashkiliy belgilari: vaqt bilan himoyalash, axborot (ma`lumotlar), zahiralash, mos kelmaslik, me`yorlash, xodimlar tanlash, ergonomiklik. 5. Boshqaruv: moslik, nazorat, qarshi aloqa, javobgarlik, rejalilik, rag’batlantirishlar, samaradorlik, boshqarish.

2. Xavfsizlikni taminlash usullari, ta`riflari Inson mehnat faoliyati jarayonida bo`ladigan fazo – ish joyi (gomosfera) , doim mavjud yoki vaqti-vaqti bilan xavf paydo bo`ladigan fazoni noksosfera deyiladi. Xavfsizlikni taminlashga quyidagi usullar orqali erishiladi: a) gomosfera va noksosferani fazoviy va vaqt bo`yicha ajratib qo`yish, buni hal qilish uchun masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, rabotlashtirish vositalari yordamidan foydalaniladi; b) xavflarni yo`qotish yo`li bilan noksosferani me`yorlashtirish. Bu usulga ishchilarning shovqin, gaz, changdan jarohatlanishidan saqlovchi shaxsiy va birgalikdagi himoya vositalarini qo`llashi kiradi; d) bu usul ishchilarni tegishli muhitga moslashtirishga, ularni himoyalash darajasini ko`tarishga yo`naltirilgan har xil vositalar va usullar: kasbiga qarab tanlash, ruhiy ta`sir va (shaxsiy) himoya vositalari qo`llashni o`z ichiga oladi. Amalda esa yuqorida aytilgan usullar birgalikda qo`llaniladi. Xavfsizlikni ta`minlovchi vositalarga, jamoa (JHV) va shaxsiy (SHHV) himoya vositalari kiradi. Ular o`z navbatida xavfsizlikning turi, tuzilishi, ishlatish sohasiga ko`ra guruhlarga bo`linadi. 3. Hayot faoliyati xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari HFX uslubiy va boshqaruv masalalarining xavfsizlik darajasi va «T»ga ob`ektiv ta`siri katta. 1. Boshqarishning tashkiliy ishlarini nazorat qilish va tekshirish tizimini yaratish. 2. Tadbirlarning ta`sir qilishini, foydasini aniqlash. 3. Rag’batlantirish. HFX boshqarilishida inson-muhit tizimi tushuniladi. HFXni boshqarish

ob`ektiv xavfli holatdan kam xavfli holatga o`tkazishdir. Bunga iqtisodiy va texnik maqsadga muvofiqlik shartlariga amal qilinadi. HFX ni boshqarishning vazifalari quyidagilardan iborat: Ob`ekt holatining tahlili va bahosi. 1. Ob`ekt holatining tahlili va hisoboti. 2. Boshqarishning tadbirlari. 3. Boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlarni tashkil qilish. III BOB Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari 4. Xavflar va ularning turlari Xavf-xatar deganda, odam sog’ligiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazadigan ko`ngilsiz hodisalar tushuniladi. Xavfning bunday tushunchasi oldingi standart tushunchalar (ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari)ni o`z ichiga oladi, chunki hayot faoliyat xavfsizligi faoliyatning hamma shakllari va omillarini nazarda tutadi. Hayot faoliyatiga to`g’ri kelmaydigan elementlar tizimi, ximiyaviy hamda biologik faol moddalar yashirin xavfga egadir. Xavflar taksonomiyasi - bu murakkab hodisalarni, tushunchalarni, kishi faoliyatiga qaratilgan narsalarni tasniflash va tizimlash to`g’risidagi fandir. U faoliyat xavfsizligi borasida bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tartibini yanada chuqurroq o`rganishda katta ahamiyatga ega. Taksonomiya yangi fan bo`lib, hali to`la ishlab chiqilmagan. Biroq uning ayrim qismlari quyidagilarni tashkil etadi: - kelib chiqishi bo`yicha xavflar: tabiiy, texnik, ekologik, aralash bo`ladi; - rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga bo`linadi;

- salbiy oqibatlarning ro`y berish vaqti bo`yicha impul’siy (beixtiyor harakat) va kumulyativ (tusatdan keluvchi) turlarda bo`ladi; - xavflar tarqalishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha (lokalizatsiya) – litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo`ladi; - kelib chiqadigan oqibatlariga ko`ra charchash, kasallanish, jarohatlanish, halokatlar, yong’inlar ko`rinishida bo`ladi; - keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga bo`linadi; - namoyon bo`lishi bo`yicha maishiy, sport, yo`l-transport, ishlab chiqarish va harbiy bo`ladi; - olamga ta`siri bo`yicha o`ta ta`sirchan (zaharlar, kislotalar) va sust (narkotik moddalar, arok, sigaret) bo`ladi. Sust ta`sir deganda odamning o`zi sababchi bo`ladigan xavf tushuniladi. Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo`yicha qo`yilgan nomlar, atamalardir (o`zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi, yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in, zaharli moddalar,lazyernuri, elektr yoyi va boshqalar) . Har bir tekshiriladigan ob`ektda o`tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob`ekt (tsex, ish joyi, texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladi. Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taminlashga qaratilgan tadbirlar uchun etarli darajada kerak bo`lgan miqdoriy, vaqtincha, fazoviy va boshqa xususiyatlarni aniqlab amalga oshirish jarayonidir. Sabab va oqibatlar . YAshirin xavflarni amalga oshishiga olib keladigan sharoit-sabab deb ataladi. Sabablar, jarohatlar, yuqumli kasalliklarni keng tarqalishi (epidemiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlarni keltirib chiqaradi. Xavf, sabab, oqibat uchligi-bu yashirin xavflarni va zararlarni amalga oshiruvchi mantiqiy jarayondir. Masalan: Zahar (xavf)- dori tayyorlashning xatosi (sabab)- zaharlanish (kungilsiz oqibatlar). Mutloqa xavfsiz bo`lgan ish (faoliyat) bo`lishi mumkin emas. Demak,

faoliyat qanday bo`lmasin, unda yashirin xavf bo`ladi. Bu aksioma hayot faoliyati xavfsizligida metodologik ahamiyatga ega. 5. Xavflarni o`rganish usullari Xavflarni o`rganish tartibi uch bosqichda amalga oshiriladi: Birinchi bosqich- xavflarni oldindan tahlil etish. Bu bosqich uch qadam bilan bajariladi: 1-qadam-xavf manbalarini aniqlash; 2-qadam-xavflarni vujudga keltiradigan qismlarni aniqlash; 3-qadam-tahlilni chegaralash, ya`ni, tekshirilmaydigan xavflarni chiqarib tashlash. Ikkinchi bosqich- xavfli holatlarni ketma-ketligini aniqlash, hodisa va xavflar daraxtini tuzish. Xavflar daraxti yuqoridan pastga qarab quriladi hamda sabablari hisobga olingan holda tamom bo`ladi. Uchinchi bosqich - oqibatlarni tahlil qilish. Xavfsizlik tizimi, bu- xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo`llarini tayyorlash va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig’indisidir. O`zaro ta`siri bilan aniq bir maqsadga etishtiradigan aloqador qismlar yig’indisi tizim deb ataladi. Tizim deganda birgina moddiy ob`ektdan tashqari aloqalar va bog’lanishlar ham tushuniladi. Har qanday sozlangan mashina texnik tizimga misol bo`lishi mumkin. Tarkibiga odam ham kiradigan element tizimi ergonomik tizim deb ataladi. Masalan, «Odam-mashina», «odam-mashina-atrof-muhit». Tizimlash tamoyili hodisalarni o`zaro bog’liq ravishda bir to`plam tariqasida o`rganadi. Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element deb aytiladi. Masalan, yong’in-yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod, yondiruvchi. Bu yerda yong’in-tizim, yonuvchi modda-oksidlovchi, yondiruvchi- uning elementlari. Agar birorta elementni sho’lardan chiqarib tashlasak, tizim buziladi. Tizimda bor sifat uning elementlarida bo`lmaydi. Bu tizimning muhim xususiyati bo`lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. Ko`ngilsiz voqealarning paydo bo`lish sabablarini aniqlash, ularni kamaytirishga qaratilgan tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlilining asosiy maqsadidir.

Har qanday sabablar natijasida vujudga kelgan xavflar zarar keltiradi. Sababsiz haqiqiy xavf ham, zarar ham yo`q. Demak, xavfdan saqlanish uning kelib chiqish sabablarini bilishga asoslangan. Sodir bo`lgan xavflar bilan sabablar o`rtasida sabab-oqibat aloqasi bor. O`z navbatida bir sabab ikkinchi sababiy oqibatni keltirib chiqaradi va h.k. SHunday qilib, sabablar va xavflar zanjirsimon tizimni yaratadi. Bunday grafikning tasviri shoxli daraxtga o`xshaydi. Quriladigan daraxtlarda sabab va xavf shoxlari bor. Ularni o`zaro ajratib tashlash mumkin emas. SHuning uchun xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan tasvirni sabablar va xavflar daraxti deb atash lozim. Tahlil usuli. Xavfsizlikni ko`ngilsiz voqea ro`y berishdan oldin (aprior) yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo`llaniladigan usul bevosita yoki aksincha bo`ladi. Aprior tahlilda shu tizimga xos bo`lishi mumkin bo`lgan (yashirin) kungilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha holatlar to`plami tuziladi. Aposterior tahlil esa ko`ngilsiz voqea yuz bergandan so`ng kelajakda tadbirlar ishlab chiqishdir. Bu ikki ucho’l bir-birini to`ldiradi. To`g’ri usulda taxrir qilishda oqibatni oldindan kurish uchun sabablar o`rganiladi. Teskari usulda esa oqibat tahlil kilinib, sabablari aniqlanadi. Bu usullarning asosiy maqsadi ko`ngilsiz voqealarni oldini olishdir. Voqealarni kelib chiqish ehtimoli va tezligi ma`lum bo`lsa, vokeaning taxminan qanday natija bilan tamom bo`lishini aniqlash mumkin. Xavfsizlikning tahlilida tizimning parametrlarini yoki chegarasini aniqlash asosiy masala hisoblanadi. Agar tizim juda chegaralangan bo`lsa, biror xavfli hollar yoki omillar etibordan tashqarida qolishi, agar tizimga o`ta keng qaralsa, tahlil natijalari noaniq bo`lishi mumkin. Tahlil o`tkazish darajasi aniq maqsadlarga bog’liq. Aniq bir holatda ogohlantirish yo`li bilan ta`sir qilish mumkin bo`lgan hodisalarni aniqlash umumiy ish uslubi hisoblanadi.

Salbiy oqibat MuhitInson 6. Faoliyat va uni xavfsizligini ta`minlash «Inson-muhit», «inson-ishlab chiqarish» va boshqa tizimlar murakkab ko`p tarkibli uyushmalardan (tizimlardan) hisoblanadi. Xavflarni o`rganish va tahlil jarayonida tarkiblarga ajratiladi (1;2-rasmlar). 1.- rasm. Faoliyat modeli: 1-inson; 2-muhit; 3-aks ta`sir qiluvchi aloqalar. Aniq faoliyat sharoitida bu turkumlar (elementlar) yanada ravshanlashadi. SHuning uchun faoliyatni loyihalashda uning turkumlarini (elementlarini) etarli darajada aniqlab, to`g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanib, ularning xavfli xususiyatlari topiladi.

2.- rasm. Faoliyatni turkumlarga ajratish: 1- inson; 2-mehnat quroli; 3-mehnat vositalari; 4-quvvat (energiya); 5- mehnat mahsulotlari; 6-texnologiya; 7-flora; 8-fauna; 9-ma`lumot; 10-tabiiy iqlim; 11- mehnatni tashkil etish; 12-jamoa; n-boshqalar. 1- jadval HFX ni loyihalashning taxminiy tizimlari T/R Loyihalash ishlarining ketma-ketligi Ishlarning natijalari 1 Loyihalanayotgan yoki mavjud ob`ektni qismlarga ajratish Aniqlanadi: 1. Ish buyumlari 2. Ish vositalari: uskuna, imorat, inshootlar 3. Quvvat 4. Ish mahsulotlari 5. Texnologik jarayonlar 6. Tabiiy iqlim omillari 7.Flora- fao`na 8. Ishchilar 9. Ish joyi, tsex 2 Har bir elementning vujudga keltirishi mumkin bo`lgan xavflarning identifikatsiyalash Xavflar ruyxati 3 Sabablar va xavflar «SHajarasi» ni tuzish Xavflar sabablari 4 Xavflarning miqdoriy va sifatiy bahosi, YQB va «T» darajasi bilan Himoya qilinishi kerak bo`lgan xavflar va sabablar ruyxati

solishtirish 5 Maqsadni aniqlash Erishish kerak bo`lgan ish sharoitining parametrlarini aniqlash 6 Xavfsizlik ko`rsatkichlari bo`yicha ob`ektlarni umumiy baholash Qabul qilingan integral yoki ball ko`rsatkichlari 7 Bo`lishi mumkin bo`lgan asoslar, usullar va xavfsizlikni tamin etadigan vositalar Asoslar, usullar va alternativlarni to`plash 8 Har bir alternativning avzalligi va kamchiligini, zarar va foydasini tahlil etish To`g’ri keladigan xilini tanlab olish 9 Qabul qilinishi mumkin bo`lgan asoslarni, usullarni va vositalarni tahlil etish To`g’ri keladigan xilini tanlab olish 1 0 Hisob-kitob Masalani aniq echish 1 1 Foydasini baholash Texnik, ijtimoiy, iqtisodiy foydasining ko`rsatkichlari

Похожие

Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari

Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy asoslari mazmuni

Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil qilish. Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari

Hayot faoliyat xavfsizligini taminlashni huquqiy me’yoriy va tashkiliy asoslari

Hayot faoliyati xavfsizligi faniga kirish