Фаолият хавфсизлигининг эргономик асослари - БЖД - Рефераты

Фаолият хавфсизлигининг эргономик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

207.5 KB

Фаолият хавфсизлигининг эргономик асослари Режа : 1. Эргономика ҳақида тушунча. 2. Асосий эргономик вазифаларнинг синфланиши. 3. Машинанинг бошқариш қисмлари ва воситалари. 4. Эргономиканинг асосий жихатлари.

Эгрономика илмий фан бўлиб, у техника, психология, физиология ва гигиена фанларининг бирикишидан пайдо бўлган, Унда анатомия, биомеханика, токсикология, антропометрия ва биофизика фанларининг маълумотлари қўлланилади. Эргономика меҳнат жараёнларида қулай (оптимал) шароитларни яратиш мақсадида инсоннинг функционал имкониятлари ва афзалликларини ўрганади. Бунда меҳнат юқори унумли ва ишончли бўлади, ҳамда интеллектуал ва физик ривожланишга янги имкониятлар очади. Бошқача қилиб айтганда инсон характеристикалари билан муҳит характеристикалари ўртасида маълум келишувчанлик ҳақида сўз боради. Албатта бунда ақлга яраша ҳаёт фаолияти хавфсизлигининг айрим масалалари ечилади. Лекин бу соҳа билимларини бир-бирига тенглаштирмоқ тўғри келмайди. Қисман, эргономика техникани инсонларга мослаштиришга интилади, аммо бу масала ҳар доим хам ечилавермайди. ХФХ эса инсонни техникага мослаштириш муаммоларини кўради. Эргономика - бу меҳнат қонуниятлари ва ишчи жараёнлар ҳақидиги фандир. Эргономика тушунчаси грекча: ergon - иш ва nomos - қонун деган сўзлардан келиб чиққандир. Эгрономика сўзини биринчи бўлиб, 1875 йили ўзининг, “Эргономика жиҳатлари, яъни меҳнат ҳақидаги фан” деган ишида поляк олими Ястшембовский таклиф қилган. Янги илмий фанни яратиш ғояси бошида 1921 йилда Совет олимлари Бехтерев В.М. ва Мясиев В.Н.лар уни “эргология” кейин “эргонология” деб аташни таклиф қилишган. 1949 йилда Англияда янги илмий фанни яратиш учун фаннинг хар хил сохаларидан бир гурух мутахассислар бирикканларида эргономика тушунчаси қабул қилинди. Бу тушунча аста-секин кенг тарқала бошлади, наинки у билан биргаликда бошқа таърифлар ҳам ишлатилаб келинди; мисол: инсон инженерияси, инженерлик психологияси, “инсон-машина”

системасини изланиш, инсон омилларини ёки қисқача инсон омиллари каби тушунчалар. Эргономика техника ривожланишининг маълум этапи (босқичи) да пайдо бўлган бўлиб, ишлаб чиқаришда муҳим муаммоларни ечишда зарур шарт-шароитдир. Янги жихоз ва унга тўғри келган ишлаб чиқариш муҳитини лойиҳалашда содир бўладиган кўпчилик саволларни фақат соғлом фикр асосида ечиш мумкин бўлмаганда эргономикага мурожаат қилинади. Айрим янги машиналар намунасини синаш ва фойдаланиш натижасида олинган маълумотларни таҳлил қилиш натижасида конструктор ва инженерларимиз шунга ишонадиларки, инсон организмисиз машиналарга бўлган илмий асосланган талаблар балки энг такомиллашган техник ечимлар хам етарсиз даражада самаралидир. Бу шундай тушунтириладики, машиналарнинг конструкцияси инсоннинг функционал эҳтиёжларига мос келмаслигидир. Демак эргономика “инсон-машина-ишлаб чиқариш- мухит” системасини ўрганади. Эргономика фанининг мақсади - машина ва ишлаб чиқариш қуроллари ўлчам (параметр) ларини, ҳамда “ишлаб чиқариш муҳитини инсон эҳтиёжларига мослаштиришдир, яъни меҳнат жараёнларини меъёрлаш (оптималлаштириш) ва ҳамма кўнгилсиз ишлаб чиқариш омилларини бартараф қилиш ёки максимал камайтиришдан иборатдир. Асосий эргономик вазифаларнинг синфланиши Ишлаб чиқаришда ечиладиган асосий эргономик вазифаларни қуйидаги тартибда синфлашимиз ва турларга бўлишимиз мумкин: 1. Психологик юкланишни камайтириш - назарат тизимларини автоматлаштириш; - ишлаб чиқариш жараёнларини стабиллаштириш; - иш хавфсизлигини таъминлаш; - жиҳозлар ишининг ишончлилигини таъминлаш;

- меъёрий даражагача маълумотлар ҳажмини камайтириш; - созлаш ва назоратнинг қўллай (рационал) тизимларини ташкил қилиш; - назорат ва созлаш тизимларини марказлаштириш. 2. Шинам ишчи мухитини тахмилнаш - шинам хаво иқлимини ва ёруғлигини яратиш; - шовқин ва титрашга қарши кураш тадбирлари; - ишлаб чиқариш зиддиятини яхшилаш. 3.Ишнинг қулайлигини таъминлаш - бунда қулай - бўлган жиҳоз, мебел, асбоб, махсус кийимларни яратиш ва ишлатиш, ҳамда жиҳозларни бадиий конструкциялашни яхшилаш киради. 4. Ишлаб чиқаришни рационал ташкил қилиш - жиҳозларни рационал жойлаштириш; - ишчи зонани тўғри ташкил қилиш; - ташиш ва ўтиш ишларини камайтириш; - ишлаш ва дам олишни тўғри ташкил қилиш; - маиший хизмат қилишни тўғгри ташкил қилиш. 5. Кадрлар билан ишлаш - бунга касбий-танлаш, инструктаж ўтказиш, тажриба алмашиш, касбий ўқитиш ва малака ошириш киради. 6. Физиологик юкланишни камайтириш - жараёнларни механизациялаш ва автоматизациялаш, ҳамда янги жихозларни яратиш; - иш жойини тўғри ташкил қилиш; - ишчи зонани тўғри таъминлаш; - рационал харакатланишни танлаш; - бошқариш қисмларини тўғри танлаш ва жойлаштириш; - бошқаришни марказлаштириш. Машинанинг бошқариш қисмлари ва маълумотларни акс эттирувчи воситалар

Маълумотларни акс эттирувчи воситалар МАЭВ ишлаб чиқариш жараёнининг, ҳамда алоҳида қисм ва механизмлар иш режимининг бориши ҳақида маълумотлар қабул қилиб туриш учун хизмат қилади. Бу воситалардан инсон агар технологик жараённи бевосита ўзи кузата олмаганда ёки унинг сонли ва сифатли ҳолатини мустақил баҳолай олмаганда фойдаланади. Оператор сезги аъзоларига таъсир қилишга қараб МАЭВ қуйидаги: визуал, акустик ва тактил турларга бўлинади. МАЭВ ларга қуйидагилар ёзувли ёки символли тахтани ёритувчи чўғланувчи лампалар, стрелкали-шкалали ўлчов асбоблари, ҳар хил кўрсатгичлар, ҳисоблагичлар, овозли оҳанглар, сиреналар, экранлар, схемалар ва ҳакозолар киради. Улар ўз принципига кўра қуйидаги “ҳа-йўқ” деган маълумотни бериши мумкин (яъни машина ишлаяпти ёки йўқ; бирорта ўлчам меъёрида ёки йўқ), баъзан ўлчамнинг сонли ўзгаришини кўрсатади. Товуш сигналлари авария (800-5000Гц частота, товуш босими даражаси 90-100 дБ оралиқларда), огоҳлантирувчи (200-80 Гц, 80-90 дБ) ва хабар беруви (200-400 Гц, 30-80 дБ) сигналларни бериш учун ишлатилади. Огоҳлантирувчи ва авария сигналлари узилувчан қилиб амалга оширилади ва алоҳида сигналларнинг эшитилиш узунлигига тенг ва улар оралиғидаги интервал камида 0,2 секундгача бўлади. Сигнал товуш босимининг даражаси ишлаб чиқариш жараёни шовқин даражасидан камида 10-16 дБ га баланд бўлиши лозим. Тракторларда товуш сигналининг даражаси трактор шовқинидан камида 6 дБ га кабинасида ва трактордан 1 метр масофада 8 дБ га баланд бўлиши керак. Эргономика бошқариш турадиган пост (жой)ни рационал ташкил қилиш умумий принциплари ва уларда асосий ва қўшимча жиҳозларнинг жойлашишини белгилайди. Бу масалалар туркумига бошқариш жойининг ташқи безатилиши (масалан, алоҳида қисм ва деворларнинг бўялиши) психологик, физиологик - гигиеник ва эстетик талабларни ҳисобга олган ҳолда.

Автоматлашган бошқариш тизимларида оператор иш жойининг асосий элементларига панел киради. У шундай жойлашиши керакки, ундаги асбобларнинг юза текислиги оператор қараш чизиғига перпендикуляр бўлиши керак. Бошқариш пультидаги бошқариш қисмлари қулай ва қўл ета оладиган бўлиши лозим. Пультнинг умумий баландлиги пол сатҳидан кўпи билан 120 см баландликда бўлиши керак. Унда ёзувлар учун 10х20 см дан 30х40 см.гача ўлчамдаги текислик ажратилади. Оёқларнинг эркин жойлашиши ва харакатланишига баландиги - 63 см, кенглиги 50 см ва чуқурлиги 45 см бўлган бўшлиқ кўзда тутилади. Пультда харакатнинг энг қулай зонаси 70 см билан чегараланади. Бошқариш қисм (орган)лари бошқарилаётган - таъсирни инсондан машинага узатиш: уни харакатга келтириш, ишчи қисмларни тўхтатиш, талаб қилинган иш режимини белгилаш, маълумотларни киритиш ёки олиш ва хакозо вазифаларни бажариш учун хизмат қилади. Бошқариш қисмлари юритувчи элемент ва ижро қилуви қисмлардан иборат. Шундан юритувчи элементларга энг қаттиқ эргономик талаблар қўйилади. Бошқариш қисмларининг конструкцияси инсоннинг харакатланувчи аппаратига мос бўлган рухсат қилинган ва меъёрий юкланиш ва унинг антропометрик характеристикаларига биноан бошқаришни амалга оширишда зарур аниқлик ва харакат тезлигини тез аниқлашни таъминлаши лозим. Бошқариш қисмлари қўл ва оёқ орқали бошқариладиган қилиб ишланади. Қўл билан бошқариш анча аниқ бўлиб, оёқ орқали бошқаришга нисбатан устун туради. Бошқариш қисмлари кўп бўлганда ёки уларни катта куч билан ишлатганда қўлларни озод қилиш учун оёқ юритмалари қўлланилади. Бошқариш қисмларининг юритувчи элементларининг шакли ва ўлчамлари қўл билан ушлаганда ишончли ва тоймайдиган бўлиши, уларнинг материаллари захарсиз, ҳамда зарур ҳолатларда иссиқлик - электр ўтказмайдиган бўлиши керак.

Қўл билан бошқариш қисмлари шундай жойлашиши керакки, бунда оператор қўллари 90-135 0 бурчакка букилган ҳолда уларни бемалол силжита олсин. Бошқариш педаллари оператор гавдасининг кўндаланг ўқига яқин жойлаштирилади (100мм дан катта бўлмаган қияликда). Педаллар орасидаги масофа иккала оёқ учун 200-400 мм бўлиши, ҳамда тоймайдиган қилиб ясалган бўлиши керак. Бошқариш қисмлари қўл ёки оёқ оғирлиги остида тасодифан қўшилиб қолиш эҳтимолини камайтириш учун улар етарли даражада қаршиликга эга бўлиши керак. Бошқариш қисмларини ҳаракатга келтиришга сарфланадиган куч ҳаддан ташқари кўп ёки кам бўлмаслиги лозим, акс ҳолда у операторнинг жисмоний толиқишига ёки харакат аниқлигининг йўқолишига олиб келади. Қўлда кўп ишлатиладиган қисмлар минимал кам куч билан бошқарилиши керак. Қуйидаги жадвалда бошқариш қисм (орган)ларига қўйиладиган оптимал куч қийматлари келтирилган.

Жадвал Бошқариш орган органларига қуйиладиган куч катталиги Т Бошқариш қисмлари Н Куч катталиги, 1 Даста: Меъёрий 20-40 Максимал 100 2 Кнопка, тумблер, қўшгичлар: енгил тури 1400-1600 оғир тури 6000-12000 3 Оёқ педаллари: Кам ишлатиладиган 300 гача тез-тез ишлатиладиган 20-50 4 Қўлда бошқариш дастак (ричаг)лари учун: даврий ишлатиладиган 120-160 тез-тез ишлатиладиган 20-40 Бошқариш қисмлари ва маълумотларни акс эттирувчи воситалар дархол сезиладиган ва тез топиладиган жойда ўрнатилган бўлиши лозим. Бунинг учун уларга ёки улар жойлашган ерда тушунтириш ёзувлари ёки маъноли символлар келтирилиши, ҳамда уларни ҳар хил ўлчам, шакл ва рангларда ишланиши лозим. Оператор иш жойини ташкил қилиш Иш жойи - бу инсон меҳнат фаолиятини амалга оширишга “инсон- машина - ишлаб чиқариш мухити” тизимида маълумотларни акс эттириш воситалари, бошқариш қисмлари ва ёрдамчи жихозлар билан жихозланган жойдир. Иш жойлари якка ва коллектив турларга бўлиниб - тикка, ўтириб ва тикка-ўтириб ишлашга мўлжалланади.

Эгрономика иш жойларини лойихалашга талабларни ифодалаб беради. Асосий ва қўшимча харакат зоналарини аниқлайди, тегишлича полдан баландик бўйича, симметрия ўқидан фронт бўйича жихозларнинг жойлашиш зоналарини аниқлаб беради. Одам ҳар хил ишчи холат (тик, ўтирган, ётган ва энгашган) ларининг оптимал ва чегаравий ўлчамларини аниқлаш учун иш жойини рационал ташкил қилишда ишлатиладиган зарур антропометрик маълумотлар системалаштирилади. Ишнинг ва ишчи ҳолатларнинг характерига боғлиқ ҳолда ҳар хил турдаги ишчи столлар ва ўриндиқларни конструкциялаш бўйича умумий тавсиялар яратилади. Иш жойини режалаштириш ва жойлаштиришда қуйидаги принципларга амал қилиш тавсия қилинади: бошида тўлиқ режалаштириш, кейин қисмларини, олдин оптимал ҳолда, кейин амалий рухсат қилинганини; иш жараёни ва жихозни режалаштиришга ягона тизим талаблари билан ёндошиш. Иш жойини лойихалашда антропометрия маълумотларини ҳисобга олиш мухимдир. Эргономика бўйича манбааларда махсус таъкидланадики, конструктор ўзининг антропометрик ва психофизиологик характеристикаларини бошқа одамлар учун ҳам наъмунавий деб қарамаслиги ва шу асосда нарсаларни лойихалаш жараёнини ташкил қилмаслиги керак. Фақат инсон танаси ўлчамлари ва аъзолари ҳақида, унинг ёши ва жинси ўрганилган ҳолда кенг тўпланган системали танланган маълумотларни жалб қилганда ўлчам стандартларини лойихалаш учун мустахкам илмий база бўлиши мумкин. Иш жойини ташкил қилишда қуйидагиларни таъминлаш мақсадча мувофиқ: - операторнинг энг маъқул ишчи ҳолати (тик ёки ўтирган холда);

- муҳимлиги ва кўриш майдони доирасида фойдаланиш жадаллигига қараб бошқариш қисмлари ва индикаторларини рационал жойлаштириш; - операторга харакатланиш ва силжишда етарли эркинлик берилиши; - иш жойи элементларининг энг яхши кўриниши; - инсоннинг антропометрик, физиологик, ва психологик характеристикаларининг иш жойи конструкциясига мослиги; - машинадан келаётган маълумотлар тезлиги ва хажмининг инсон томонидан қабул қилиш ва ишлов бериши имкониятларига мослиги; - операторларнинг иш вақтида қисқа муддатли дам олишлари учун шароит бўлиши; - ишловчиларни хавфли ва зарарли ишлаб чиқариш омилларидан химоя қилиш. Иш жойи ўзида маълумот (МАЭВ жойлашган фазо) ва мотор (бошқариш қисмлари жойлашган фазо) майдонларини ташкил қилади. Маълумот майдонида бир-биридан фарқли учта зона мавжуд: биринчи зонада - кўрсатгичларни аниқ ва тез ҳисоблаш талаб қилинган МАЭВ жойлашган (расмга қаранг); иккинчи зонада - кўрсатгичларни камроқ аниқлик ва тезликда ҳисоблаш талаб қилинган МАЭВ жойлашган; учинчи зонада жуда кам ишлатиладаган воситалар жойлашади. Мотор майдони хам 3 та зонадан иборат: жуда тез фойдаланиладиган (бир минутда камида 2 марта) ва оптимал ета оладиган жуда муҳим бошқариш қисмлари жойлашган - биринчи зона; тез ишлатиладиган бошқариш қисмлари (1соатда 2 мартадан кўп) ва енгил ета оладиган кам мухим воситалар жойлашган - иккинчи зона; кам ишлатиладиган (1 соатда 2 мартадан кам) воситалар жойлашган - учинчи зоналардан иборат.

-расм. Оператор ишчи зоналари

-расм. Горизонталь (а) ва вертикал текисликлардаги (б) кўриш секторлари Иш жойининг асосий қисмларидан бири операторнинг креслоси (ўриндиғи) хисобланади. У операторга физиологик жихатдан мехнат характери ва шароитига биноан рационал ишчи холат (поза)ни таъминлаш ва функционал шинамликни таъминлаш мезони бўлиши лозим. Кресло ўз ичига - ўтиргич, суянчик ва тирсак қўйгичлар, ҳамда қўшимча элементлар - бош қўйгич ва оёқ қўйгичлардан иборат бўлади. Креслонинг ҳамма қисмлари вертикал ва горизонтал текисликда, ҳамда маълум бурчакка созланадиган бўлиши керак. Яна у полга нисбатан фиксацияланадиган мослама, ҳамда зарур бўлган ҳолларда вертикал ўқ бўйича 180360 0 бураладиган мосламага эга бўлиши лозим. Харакатланадиган техникада кресло хавфсизлик тасмаси билан жихозланиши лозим. Иш жойида одамнинг комплекс харакатларини лойихалашда қуйидаги коида ва низомларни билиш фойдали: - харакат траекторияси ва сонини минимумгача қисқартириш; - харакат оддий ва ритмик бўлиши; - хар бир харакат кейинги харакатни бошлаш учун қулай холда тугаши; - ўтган ва бўлажак харакатлар бир бири билан текис боғланган бўлиши; - харакатни бошлаш ва тугатиш учун зарур бўлган вакт тахминан доимий ва йўл узунлигига боғлик бўлмаслиги; - қўлнинг эгри чизиқли узлуксиз харакати тўсатдан йўналишини ўзгартирган якка харакатдан тез бўлиши;

- айланма харакат илгариланма харакатдан тез бўлиши; - қўлнинг горизонтал харакати вертикалга нисбатан аниқ ва тез бўлиши; - агар харакатда иккала қўл қатнашса, улар вақт бўйича симметрик ва синхрон (текис) бўлиши (бир вақтда бошланиши ва тугаши керак). - аниқ харакатларни хар доим ўтириб амалга ошириш лозим. Системаларнинг муваффақиятли ишлаб туришини таъминлаш учун эргономик сохасидаги мутахассислар уни 5 хил жихат (мослик)га ажратадилар: маълумот, биофизик, энергетик, фазовий - антропометрик ва техникавий эстетик жихатлар. Маълумот жиҳатнинг мақсади - машинанинг барча характеристикаларини акс эттириш ва операторнинг бу маълумотларни хатосиз қабул қилиш ва ишлов бериш, уни ва хотирасини зўриқтирмаслик. Натижада оператор мехнатининг хавфсизлиги, аниқлиги, сифати, ва унуми таъминланади. Биофизик жиҳатда - шундай атроф мухитни ташкил қилиш тушуниладики, бунда оператор учун нормал физиологик холат ва зарур иш қобилияти таъминлаб берилади. Мисол: машиналарни яратаётганда мухитнинг шовқин, титраш, ёруғлик ва ҳаво мухитининг кўрсатгичларини махсус изланиш зарурияти пайдо бўлади. Энергетик жиҳатнинг моҳияти - машинанинг бошқариш қисмлари билан оператор оптимал имкониятларининг келишуви кўрилади. Бунда оператор томонидан қўйилган куч, сарфланган қувват хамда машина харакатининг тезлиги ва аниқлиги назарда тутилади. Фазовий-антропометрик жиҳатда - иш жараёнида одам танасининг ўлчамларини, ташқи фазонинг кўриниш имконияти ва операторнинг ҳолатини хисобга олиш назарда тутилади. Бу масалани ечиш учун иш жойининг хажми, операторнинг ета олиш қобилияти ва унинг пультгача булган масофаси ва бошқалар аниқланади.

Эргономиканинг техникавий - эстетик жиҳатлари - меҳнат жараёнида инсоннинг машина билан мулоқотда бўлиши натижасида кай даражада қаноатланганлигининг таъминланишини кўрсатади.

Фойдаланилган адабиётлар 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент. “Ўзбекистон”, 1992 й. 2. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Тошкент. “Шарқ”, 1998й. 3. Ўзбекистон Республикасининг мехнат қонунлари кодекси. Тошкент, 1996 й. 4. Ўзбекистон Республикасининг мехнатни мухофаза қилиш тўғрисидаги қонуни. Тошкент, 1993 й. 5. Қудратов О.Қ. ва Ғаниев Т. Фавқулодда вазиятларда фуқаро муҳофазаси. Тошкент, „Янги аср авлоди”, 2005. 6. Охрана природь Справочник. Под ред. К.П.Митрошкина. М.: Агропромиздат, 1987. 7. Гоипов Х.Э. Мехнат мухофазаси. Тошкент, “Мехнат”, 2000. 8. Луковников А.В. Мехнат мухофазаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1984. 9. Йўлдошев У., Усмонов У., Қудратов О. Мехнатни мухофаза қилиш. Тошкент, “Мехнат”, 2001.

Похожие

Хаётий фаолият хавфсизлигининг назарий асослари

Ишлаб чикаришда хаёт фаолият хавфсизлигининг хукукий ва ташкилий асослари

Мехнат хавфсизлигининг хуқуқий асослари

Хаёт фаолияти хавфсизлигининг назарий асослари

Ҳаёт фаолияти хавфсизлигининг ҳуқуқий ва ташкилий асослари