Umumiy embriologiya asoslari - Валеология - Рефераты

Umumiy embriologiya asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.455078125 KB

Umumiy embriologiya asoslari Reja: 1. Jinsiy hujayralar (gametalar) 2. Erkaklar jinsiy hujayrasi-spermatozoidning tuzilishi 3. Ayollar jinsiy hujayrasi-tuxum hujayraning tuzilishi

Embriologiya yunon. embryon - homila va logia - ta’limot demakdir. Ammo bu nom shu fanning mazmunini to`la ta’riflay olmaydi. Embriologiya fani tuxum hujayralarining otalanishidan tortib, tuxum qo`yuvchilarda homilaning tuxum qobig`idan chiqquncha, tirik tu-g`uvchilarda esa homilaning tug`ilguncha bo`lgan davridagi hamma jarayonlarni ta’riflab beradi. Shuningdek, embriologiya fani pushtdan oldingi, ya’ni j i n s i y hujayralarning rivojlanishi hamda homila tug`ilganidan keyingi dastlabki davrni ham o`rganadi. Chunki taraqqiyoti mutlaqo tuxum qobig`ida yoki tug`ilguncha tugallanib, so`ngra rivojlanmaydigan birorta organizm yo`q. Sut emizuvchilarda organlarning tuzilishi va funksiyasy voyaga yetgan organizmning a’zolari holatini tug`ilgandan so`ng ma’lum vaqt o`tgandan keyingina egallaydi. Embriologiya organizmning normal individual taraqqiyoti va patologik holatlarda embrion rivojlanishinyng buzilishsabablarini va ularning oldini olish yo`llarini o`rganadi. Shuning uchun embriologiya organizmlarning individual taraqqiyoti - ontogenezning bir qismi hisoblanadi. Embriologiya hamma hujayrali organizmlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlaridan tortib, alohida tip, sinf va tur vakillari uchun xarakterli bo`lgan xususiy rivojlanish jarayonlarini ham o`rganadi. Shuning uchun ham embriologiya fani individual rivojlanishniig keng masalalarini o`rganuvchi u m u m i y va ayrim gruppa hayvonlar taraqqiyotini tekshiruvchi x u s u s i y embriologiyaga bo`linadi. Xususiy embriologiyaning muhim bo`limlaridan biri odam embriologiyasidir. Embrional taraqqiyotni o`rganish usullari turlichadir. Oddiy va qadimiy usul bo`lgan tasviriy embriologiya pusht taraqqiyotining qanday o`tganini ta’riflab beradi. Turli xil hayvonlar taraqqiyoti jarayonini qiyoslab o`rganuvchi ta’limot kiyosiy embriologiyadir. A. O. Kovalevskiy, I. I. Mechnikov, E. Gekkel va boshqalarning izlanishlari natijasida qiyosiy embriologiya evolyutsion mazmunga ega bo`ldi. Evolyutsion nazariyani asoslashda muhim rol o`ynagan evolyutsion embriologiya dastlab qiyosiy-tasviriy embriologiyadan kelib chiqdi. Keyinchalik tajriba usuli embriologiyaning asosiy usuli bo`lib qoldi. K. F. Volf, X. I. Pander va K. M. Ber zamonaviy embriologiyaning

asoschilaridan hisoblanadi. Darvinning evolyutsion targ`iboti embriologiya masalalariga materialistik yondoshish uchun zamin yaratdi. Rus olimlaridan I. I. Mechnikov (1845-1916) va A. O. Kovalevskiy (1840-1901) Darvinning evolyutsion nazariyasi bilan qurollanib embriologiyaga ko`pgina yangiliklar kiritdilar. Ular umurtqasiz va sodda umurtqali hayvonlarni o`rganib, turli sinf hayvonlar embrional takomil davomida o`xshash davrlarni boshdan kechirishlarini (masalan, embrional varaqlarni) ko`rsatib berdilar. Bu bilan hayvonot dunyosining birligi yana bir bor tasdiqlandi. I. I. Mechnikov va A. O. Kovalevskiyning bu tadqiqotlari evolyutsion gistologiya va embriologiyaga asos bo`ldi. Hayvon organizmi individual taraqqiyotining hamma jarayonlarini 3 davrga bo`lish mumkin. 1. Taraqqiyotning homiladan oldingi davri - bu jinsiy hujayralarning rivojlanishi va yetilishini o`z ichiga oladi. 2. Urug`lanish jarayonidan boshlab tug`ilguncha davom etadigan homilaning rivojlanish davri. 3. Taraqqiyotning homiladan keyingi davri - tug`ilgandan to jinsiy balog`atga yetguncha bo`lgan o`zgarishlar davri. Homiladan avvalgi davr, yuqorida aytganimizdek, jinsiy hujayralarning taraqqiyoti va yetilishini o`z ichiga oladi. Jinsiy hujayralar (gametalar) Jinsiy hujayralarning yoki gametalarning 2 xil turi tafovut etiladi - erkaklar va ayollar jinsiy hujayralari. Ular bir-birlaridan ham morfologik, ham fiziologik xususiyatlari bilan farq qiladi. Erkaklar jinsiy hujayrasi-spermatozoidning tuzilishi Spermatozoidning boshchasi, bo`yni, tana qismi va dumchasi tafovut qilinadi (31-rasm). Spermatozoidning boshchasi uncha katta bo`lmagan zich yadro va sitoplazmaning yupqa qavatidan tashkil topgan. Boshchaning oldingi yarmida g`ilofcha (akroblast) joylashib, uning ichida bevosita boshchaning oldingi uchida akrosoma (yunon. acron - ustki, soma - tanacha) zich tanacha shaklida yotadi (32- rasm). Akrosoma urug`lanish uchun zarur tuzilma bo`lib, u o`zida ko`p miqdorda

tuxum hujayra qobig`ini yemiradigan gialuro nidaza fermentini saqlaydi. Spermatozoidning bo`yin qismida, yadroning orqa qutbi sohasida proksimal sentriola joylashib, u silindrsimon shaklga ega. Urug`lanish vaqtida proksimal sentriola tuxum hujayraga o`tadi va urug`langan tuxum hujayraning yoki zigotaning bo`linishida ishtirok etadi. Yadrodan birmuncha uzoqda bo`lgan distal sentriola ikki bo`lakdan iborat. Uning tayoqchasimon ko`rinishga ega bo`lgan birinchi yarmi bo`yin chegara sini hosil qiladi va undan spermatozoidning tanasi orqali dumchasiga o`tuvchi o`q ip boshlanadi. Distal sentriolaning halqasimon shaklga ega bo`lgan ikkinchi bo`lagi esa tana oxirida joylashadi. Shunday qilib, spermatozoidning tanasi distal sent-riolaning tayoqchasimon va halqasimon bo`laklari orasida joylashgan tuzilmalardan iborat. Bu yerda o`q ip atrofida spiral holatda mitoxondriyalar joylashadi. Spermatozoidning tana qismida oksidlanish fermentlarining yuqori aktivligi aniqlangan. Bu qismda glikogen, fosfatlar, shuningdek, ko`p miqdorda ATF saqlanadi. ATFning bo`lishi va mitoxondriyalarning ko`pligi tana qismining spermatozoidni energiya bilan ta’minlab turishidan dalolat beradi. 31-rasm. Erkak jinsiy hujayralari- spermatozoidlar. Sperma suyuqlig`ining surtmasi.0b. 40, ok. 10. 1-boshcha; 2-dum qismi. Spermatozoidning dumchasi asos va oxirgi bo`laklarga bo`linadi. Dumchaning asosi faqatgina o`q iplardan va uni o`rab turuvchi adenozintrifosfataza (ATF-aza) fermentini tutuvchi sitoplazmadan iborat. Bu

ferment mitoxondriyalarda sintezlangan ATF ni parchalaydi va shu yo`l bilan energiya ajralishini ta’minlaydi. Sitoplazmada o`q ip atrofida spiralsimon ko`rinishda nozik nplar joylashib, ularni kortikal spiral deb nomlashadi. Uq ip kiprikchalarning o`q ipiga o`xshash bo`lib, klassik tuzilishga ega. U gomogen matriksda joylashgan, 10 juft mikro-naychadan iborat bo`lgan tutamdir. Bunda 9 juft mikronaychalar o`q ipning periferiyasida yotsa, 1 jufti markazda joylashadi. Dumchaning oxirgi bo`limi asta-sekin to`g`ri joylanishini yo`qo tib boruvchi juda ingichka o`q ipchadan tashkil topgan. Oxirgi bo`limning o`q ipi tashqi tomondan faqatgina plazmalemma bilan o`ralgan. Urug`lanish jarayonida spermatozoidlar 3 asosiy vazi-fani bajaradi: 1) bo`lg`usi organizmga otalik genlarini uzatadi; 2) o`zining maxsus harakat apparati yordamida tuxum hujayra bilan to`qnashishni ta’minlaydi va tarkibidagi gialuronidaza fermenti yordamida tuxum hujayraga spermatozoidning boshchasi va bo`yin qismining kirishini yengillashtiradi; 3) tuxum hujayraga urug`langan tuxum hujayraning bo`linishi uchun zarur bo`lgan sentrosomani olib kiradi.

32- rasm. Spermatozoid tuzilishi. 33-22. Elektron mikrofotogramma. 33 - 19. O`rta qismining ko`ndalang kesmasi. X54.000. 33-20. Tana qismining turli sohalaridan olingan ko`ndalang kesmalar. X40.000 33- 21. Dum qismining ko`ndalang kesmasi, X36.000. 33-32. Boshcha old qismining bo`ylama kesmasi. X35.000. 33-23. Boshcha-bo`yin va tananing old qismining bo`ylama kesmasi. X25.500 33-24. Tana qismining bo`ylama kesmasi X32.090. 33-25. Tananing dum qismiga yaqin sohasining bo`ylama kesmasi. x48.000. 1-hujayra qobig`i; 2- akrosoma; 3-akrosoma qalpoqchasi; 4-subakrosomal bo’shlik; 5 - yadro; 6- yadro qobigi; 7-yadroning orqa qismi; 8- o’zgargan proksimal sevtriola; 9- distal sentriola; 13 - markaziy mikro-naychalar; 11-periferik mikronaychalar; 12-tashqi zich firillalar; 13-bo`ylama o`q; 14-tolali plastinkaning cheti; 15-mitoxondriyalar (Rodindan).

Turli hayvonlarning spermatozoidlari bir-biridan kattaligi va asosan boshchasining tuzilishi bilan farq qiladi. Odam spermatozoidining uzunlgi 60 mkm ga teng. Spermatozoidning siljishi uning dum harakati bilan bajariladi. Odam spermatozoidn minutiga 1-2 mm tezlik bilan harakat qiladi. Bachadon bo`ynidan to tuxum yo`lining oxirigacha bo`lgan oraliqni spermatozoid taxminan 3 soat mobaynida bosib o`tadi. Spermatozoid yashashga o`ta chidamliligi bilan ajralib turadi. Urug`donda va uning ortig`ida ular oylab tirik saqlanadi, murdada esa ular o`zining harakatchanligini 2-3 kungacha saqlab qoladi. Tanadan tashqarida, ya’ni termostatda urug`lantirishga qobiliyatli holatda bir haftadan ortiq saqlash mumkin. Ularning uzoq muddat yashashi muhitning pHiga, temperaturaga, urug` suyuqlig`idagi spermatozoidlarning kontsentratsiyasiga va boshqa shu kabi faktorlarga bog`liq. Ayollar jinsiy hujayrasi-tuxum hujayraning tuzilishi Tuxum hujayra hamma hujayralar uchun umumiy belgilardan tashqari, bir qator o`ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga quyidagilar kiradi. 1. Yangi organizmning taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan oziqa moddalarning ko`p yoki kam miqdorda bo`lishi. 2. Sitoplazma (tuxum hujayrada ooplazma)ning periferik kismida yuzaki yoki kortikal (cortex - po`st) qavatni va tuxum hujayrani qoplab turuvchi va uni tashqi muhit zararli ta’si-rotlaridan himoya qiluvchi o`ziga xos qobiqlarning bo`lishi. 3. Hujayraning qutbli tuzilganligi, ya’ni har xil tuzilishdagi qutblarning mavjudligi. Tuxum hujayra ko`pincha dumaloq shaklga ega (33-rasm). Uning kattaligi sitoplazmadagi oziqa modda - sariqlikning miqdoriga bog`liq. Hujayraning yadrosi anchagina katta bo`lib, ekstsentrik joylashadi va markazida katta yadrocha tutadi. Yetilgan tuxum hujayrada elektron mikroskop ostida kuchsiz rivojlangan sitoplazmatik to`r, erkin ribosomalar, sitoplazmada teng tarqalgan mitoxondriyalar borligi aniqlangan.

33- rasm. Sut emizuvchilarning yetilgan tuxum hujayrasi. Gematoksilin- eozin bilan bo`yalgan. 0b. 40. ok. 10. 1-yadro; 2-sitoplazma; 3-yaltiroq qavat; 4- follikulyar hujayralardan hosil bo`lgan «nurli toj», 5 -follikul epiteliysi Tuxum hujayra takomilining ilk bosqichlarida Golji kompleksi yadro atrofida joylashadi. Tuxum hujayra yetilgan sari plastinkasimon kompleks sitoplazmaning chekka qismiga suriladi. Sitoplazmaning shu qismida kislotali glikozaminoglikanlarga boy bo`lgan donachalar joylashib, ular po`stloq (kortikal) qavatni hosil qiladi. Tuxum hujayra urug`langandan so`ng kortikal granulalar urug`lanish qobig`ini hosil qilishga sarf bo`lishi natijasida po`stloq qavat yo`qoladi. Turli hayvon tuxum hujayralari sitoplazmasida sariqlik bo`lib, uning miqdori turlicha. Ularning joylashishi va miqdori embrional rivojlanish yo`llarini belgilaydi. Sariqlik sitop-lazmadagi har xil oziqa moddalardan tashkil topgan kiritmalardir. Tarkibiga ko`ra sariqlik - uglevodli, yog`li va oqsilli bo`lishi mumkin. Oqsilli sariqlik ayniqsa katta ahamiyatga ega, chunki uning miqdoriga qarab tuxum hujayralar klassifikatsiyalanadi. Sariqlik ayrim hollarda tuxumda ko`p miqdorda to`planuvchi oqsil donachalaridan yoki plastinkalaridan tashkil topadi. Ovotsit tashqi tarafdan hujayra qobig`i bilan o`ralgan bo`lib, u ko`p miqdorda mikrovorsinkalar hosil qiladi. Sut emizuvchilarda tuxum hujayraning o`sishi tuxumdonda, yetilishi esa bachadon naylarida kechadi. Tuxumdondagi

ovogoniy hujayralarining o`sish davrida ularni o`rab turgan hujayralar ko`payib ko`p qavatli bo`lib qoladi. Bu hujayralar follikulyar suyuqlikni sekretsiya qilishi natijasida follikulyar hujayralar orasida bo`shliq hosil bo`ladi (34-rasm). Bu bo`shliqning kengayishi davomida tuxum hujayra bir qavat follikulyar hujayralar (nurli toj) bilan o`ralgan holatda qoladi. Hujayralar yassi yoki kubsimon shaklga ega bo`lib, ularning uzun o`simtalari tuxum hujayra mikrovorsinkalarining orasiga kirib, ozuqa moddalarning tuxum hujayraga o`tishiga sharoit yaratadi. Tuxum hujayra qobig`i va follikulyar hujayralar oralig`ida, shu hujayraning mahsuloti bo`lgan glikozaminoglikanga boy yaltiroq qavat joylashadi. Suv hayvonlarida uni dirildoq qobiq deb ham yuritiladi. 34- rasm. Yetilgan ovotsit hujayrasining bir qismi. Elektron mikrofotogramma. 1-yadrocha; 2-yadro; 3-kortikal tanachalar; 4-ovotsit yuzasi; 5-yaltiroq qavat; 6-follikul-yar hujayralarning yadrolari; 7 - yaltiroq qavat orqali o’tuvchi nurli toj hujayralari va ovotsitning kichik o`siqchalari; 8-follikulyar suyuqliq bilan to’lgan follikulyar bo’shliq (Rodindan). Tuxum hujayralar oziq moddasining miqdori va joylashishi bo`yicha klassifikatsiyasi. Tuxum hujayralarning klassifikatsiyasi ooplazma tarkibidagi sariqlik miqdoriga asoslangan. Sariqlik miqdori esa homilaning hayot sharoitiga bog`liq. Tuxum hu-jayraning o`lchamlari oziq moddasining miqdoriga bog`liq, shuning uchun ham turli hayvonlarda tuxum hujayralarning kattaligi turlichadir.

Masalan, tarkibida kam oziqa modda tutuvchi sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi diametri 100-150 mkm ga teng. Tovuq tuxum hujayrasi esa 3,5 sm gacha boradi. Sariqlikning sitoplazmada tarqalishiga qarab tuxum hujayralarda 2 ta qutb farq qiladi. Sof sitoplazma bilan yadrodan tashkil top gan yuqori yoki animal qutb va oziqa kiritmalarini saqlovchi pastki yoki vegetativ qutb. Qutblarga ajralish sariqlikka boy bo`lgan tuxum hujayralarda, ayniqsa yaxshi ko`rinadi. Tuxum hujayralarini sariqlik moddasining miqdoriga qarab va sariqlik moddasining joylashishiga qarab klassifikatsiya qilish mumkin. Sariqlik moddasining miqdoriga qarab: a) sariqlik moddasini kam saqlovchi oligoletsital (oligos - kam, lekythos- sariqlik) tuxum hujayralar; b) sariqlik moddasi o`rtacha miqdordagi tuxum hujayralar - mezoletsital (meros - o`rtacha) hujayralar; v) sariqlik miqdori ko`p - poliletsital (poly - ko`p) tuxum hujayralarga bo`linadi. Oligoletsital hujayralar birlamchi va ikkilamchi turlarga bo`linadi. Birlamchi turlarga lantsetnikning tuxum hujayrasi misol bo`la oladi. Ikkilamchi turga sut emizuvchilarning tuxum hujayrasi misol bo`lib, bu tuxum hujayralar filogenetik taraqqiyot davomida politsetsital tuxum hujayralar o`rnida hosil bo`lgan. Embrion rivojlanishining ona qorniga o`tishi ko`p sariqlik moddasi bo`lishiga hojat qoldirmaydi. Sariqlik moddasining tarqalishiga (joylashishiga) qarab: a) i z o l e t s i t a l (isos - bir xil), ya’ni sariqlik moddasi kam va taxminan bir xil tarqalgan tuxum hujayralar; b) o`rta teloletsital (telos - chet, oxiri), ya’ni sariqlik moddasi miqdori o`rtacha, boshqa qismlarida ham bor, lekin ko`proq tuxum hujayraning vegetativ qutbida joylashgan va v) k e s k i n t e l o l e t s i t a l - sariqlik moddasi ko`p va asosan vegetativ qutbda joylashgan tuxum hujayralar tafovut qilinadi. Bu hujayralarda animal qutb tor bo`lib, u o`zida sariqlik tutmaydigan sitoplazma va yadrodan iborat. Bunday tuxum hujayralar qushlar (tuxum hujayralarning bu qutbi pushti hosil qilishda ishtirok etadi va uni pusht gardishi deb ataladi) va reptiliylarga xosdir (35-rasm).

35- rasm. Tuxum hujayra turlari (sxema). 1-lantsetnik izoletsital tuxum hujayrasi; 2-amfibiylarning o`rta teloletsital tuxum hu-jayrasi; 3-qushlarning keskin teloletsital tuxum hujayrasi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975

Похожие

Odam embriologiyasining asoslari

Gistologiya va embriologiyaning rivojlanish tarixi

Epiteliy to`qimasi epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat

Pardali labirintning chig’anoq kanali