Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari - sog’lom turmush tarzining ajralmas qismi - Валеология - Рефераты

Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari - sog’lom turmush tarzining ajralmas qismi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari - sog’lom turmush tarzining ajralmas qismi Reja: 1. Harakat - sog’lom turmush tarzining asosiy omili. 2. O`quvchi-talabalarni jismoniy tarbiya darsida sog`liq guruhlariga ajratish. 3. Maktab o`quvchilari bajaradigan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari 4. Bolalarni tana tuzilishiga qarab sport turlarini tavsiya etish. 5. Bolalarni yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish. 6. Maktab va o`quv yurtlarida jismoniy tarbiya mashg`ulotlari o`tkaziladigan joylarga gigiyenik talablar.

1. Harakat - sog’lom turmush tarzining asosiy omili. Harakatlanish faolligi sog’lom turmush tarzining eng muhim qismi hisoblanadi. “Harakatlanish shunday muhimki, o’zining ta’siri bilan har qanday omillarni almashtira oladi, lekin dunyoning barcha davolash omillari harakatlanish o’rnini qoplay olmaydi”, deb yozgan Italiyaning mashhur shoiri Torkvato Tasso. Odam tanasidagi 600 ta muskullarning har biri yurakning o’ziga xos ko’makchisi hisoblanadi: Muskullar qisqarganida ulardagi mayda qon tomir (kapillyar)lardagi qon yirik vena qon tomirlariga o’tadi va yurakka quyiladi. Demak, harakatlanish birinchidan yurak va tomirlarda qonning harakatlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi; ikkinchidan tana muskullari va yurak muskulining muntazam harakatlanishi (qisqarib – bo’shashib turishi) natijasida ularning tolalari yo’g’onlashib, qisqarish kuchi oshadi. S h u bois, Frantsiyaning taniqli olimi Pomork «H arakatlanish odam tanasini quradi » , degan fikrni bildirgan. Piyoda yurish harakatlanish faolligining eng oddiy va hamma uchun qulay vositasidir. Dastlabki paytda bir kundagi masofa 1,5-2 km, bir oydan keyin – 2,5-4 km, asta-sekin 10-12 km ga yetkazish mumkin. Yurish tezligi avvaliga bir minutda 70-80 qadam, asta-sekin 100-110 qadamga yetkaziladi. Bu soatiga 5-6 km tezlikka to’g’ri keladi. Yurish mashqida o’z-o’zini nazorat qilib turish zarur. Buning uchun yurishni to’xtatish bilanoq tomir tezligi aniqlanadi. Buning uchun tomir urishini 15 sekund sanab 4 ga ko’paytiriladi. Bir minutda 120 tadan ko’p bo’lsa va 10 minut dam olgandan keyin 70-80 martagacha sekinlashmasa, masofa va yurish tezligi yurakka og’irlik qilgani ma’lum bo’ladi. Demak, ertasi kun masofa qisqartirilishi va yurish tezligi sekinlashtirilishi kerak.

Yurish mashqida poya b zal poshnasi 3 sm dan baland bo’lmasin. Poyabzal ichiga qalin patak qo’yilishi kerak. Yugurish mashqi bilan shug’ullanish shifokor maslahati bilan sog’lom odamgagina tavsiya etiladi. Dastlabki kunlar 50-100 metr masofani yurib o’tgach, 20-30-50 metrga yugurish, so’ngra yana 20-30-50 metr masofani yurib o’tgach, yana shu masofaga yugurish. Ikki hafta davomida asta-sekin yurish masofasi qisqartirilib, yugurish masofasi uzaytirilib boriladi. Ikki-uch haftadan keyin, odam o’zini yaxshi his etsa, yugurish mashqi bilan uzluksiz shug’ullanish mumkin. Mashq boshida yugurish vaqti 10, 15, 20 minut, yugurish tezligi bir minutda 120 qadam, keyingi kunlarda 160-180 qadamga yetkaziladi. Yugurish texnikasi. Yugurganda gavdani tik tutib, boshni tik tutib, 10-15 metr oldinga qarash, gavda tik tutilishi, qo’llar tirsak bo’g’imida 90º burchak hosil qilib bukilishi, panjalar erkin, yozilgan bo’lishi kerak. Yugurish paytida qadam tashlashda avval oyoq kaftining oldingi qismi, keyin tovon qismi yerga qo’yiladi. Yugurish vaqti. Ertalab yugurganda uyqudan keyin odam tetiklashadi va bugungi ish maromiga moslashadi. Ertalabki badantarbiya mashqini me’yorida bajargan odam yugurish mashqini kechki ovqat oldidan yoki ovqatdan 1-2 soat o’tgach bajarsa yaxshi bo’ladi. Eslatish lozimki, yugurishdan keyin tomir urishi soni bir minutda 140 martadan oshmasligi kerak. SHuningdek, yugurish to’xtatilib, 10 minut dam olgandan keyin, tomir urishi bir minutda 90 martagacha sekinlashishi kerak. Agar yugurish to’xtaganda tomir urishi 140 martadan tez bo’lsa, u 10 minut dam olgandan keyin 90 gacha sekinlashmasa, ertagi kun, yugurish masofasi va tezligini biroz kamaytirishga to’g’ri keladi. Yugurish paytida faqat burun orqali nafas olish lozim. Nafas chiqarish esa burun va og’iz orqali bo’lishi mumkin.

Yugurish paytida nafas olishning tezlashuvi, nafas qisishi, oyoq muskullarining kuchsizlanishi, qadamning tobora qisqarishi, ter bosishi kabi belgilar charchaganlikni ko’rsatadi va yugurish to’xtatilishini taqoza qiladi. Harakatlanishni faollashtirishga axd qilgan odam mashqlarning o’ziga qulay bo’lganlari bilan shug’ullanishi mumkin.Masalan, piyoda yurish, yugurish, velosipedda yurish, shuningdek, mutaxassislarning maslahati bilan “Sog’liq guruhlari”da shug’ullanishi mumkin. Sog’liq - har bir odam, jamiyat, mamlakatning bebaho boyligi. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining rasmiy hujjatlarida odam sog’lig’i 100 foiz deb qabul qilinadigan bo’lsa, uning 20 foizi naslga, 20 foizi tashqi muhit sharoitiga, 10 foizi tibbiyotga va nihoyat 50 foizi turmush tarziga bog’liqligi haqida ma’lumot berilgan. Demak, sog’liqning asosiy qismi har bir odamning turmush tarziga bog’liq. Sog’lom turmush tarzining asosiy qismini harakatlanish faolligi tashkil etadi. Italiyaning jahonga tanilgan shoiri Torkvato Tasso shunday yozgan: “Harakatlanish o’zining ta’siriga ko’ra har qanday davolash omillarining o’rnini qoplay oladi, ammo dunyoda ma’lum bo’lgan barcha davolash omillari birga qo’shilganda ham harakatlanish faolligining ijobiy ta’sirini almashtira olmaydi”. Darhaqiqat, million yillar davomidagi evolyutsiya jarayonida ajdodlarimiz organizmi mashaqqatli jismoniy mehnatga, tinimsiz harakat qilishga moslashgan. Yirtqich hayvonlarga qarshi, tabiatning ayovsiz ta’siriga qarshi kurashda muskul kuchini to’liq safarbar qilish natijasidagina ajdodlarimiz o’zlarini himoyalay olganlar va tur sifatida saqlanib qolganlar. Odamning biologik evolyutsiyasi taxminan yuz ming yil muqaddam nihoyasiga yetadi. Ammo, bu vaqt davomida odam tanasining anatomik tuzilishi deyarli o’zgarmagan. SHu bois, odam organizmi, yuz ming yil muqaddam bo’lganidek,

hozir ham, doimiy jismoniy mehnatga, tinimsiz harakatlanishga moyil va shunga talabgor. Fan va texnikaning rivojlanishi, ijtimoiy turmush sharoitining yaxshilanishi tufayli hozirgi davr odamlari faoliyatida, turmush jarayonida jismoniy mehnat hajmi keskin kamaydi. Sir emas, hozirgi kunda aksariyat erkaklar daraxt kesib o’tin yormaydi, yantoq chopmaydi, har kuzda uy tomini shuvamaydi, qishda tomdagi qorni kuramaydi. SHaharlik ayollarimiz suv tashib, qo’llarida kir yuvmaydilar, yantoq yoki g’o’zapoya yoqib non yopmaydilar. Piyoda yurish ham keskin kamaygan. Jismoniy mehnat hajmining kamaygan o’rni harakatlanish faolligining ortishi bilan, ya’ni jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari bilan to’ldirilishi lozimligi olimlar tomonidan allaqachonlar isbotlangan. Bu haqda ko’plab tavsiyanomalar yaratilganligiga qaramay, aksariyat odamlar kam harakatlanishni afzal ko’rib, o’z sog’liqlariga ziyon yetkazmoqdalar. Ta’kidlash lozimki, sportchi, hatto Olimpiya chempioni ham, umumiy jismoniy mashg’ulotlar bilan muntazam shug’ullanishi kerak. C h unki, sportning har bir turida o’ziga xos standart mashg’ulotlarni bajarishga ko’proq e’tibor beriladi. Organizm uchun esa, har tomonlama jismoniy chiniqish talab etiladi. Taniqli gerantolog olim, akademik Aleksandr Bogomoletsning fikriga ko’ra “Oqilona yashashning muhim omili – harakatlanish faolligidir. Tananing hamma to’qima – a’zolari muntazam ravishda faol harkatlanishi zarur. Harakatlanishning yetishmasligi tufayli to’qima-a’zolarda yangilanish, yosharish jarayoni buzilib, qarish – keksayish jarayoni tezlashadi”. Sog’lom turmush tarzi qoidalarining, kattalarning kam harakatlanishidan tashqari buzilishining yana bir ko’rinishi shundan iboratki, chaqaloq tug’ruqxonadan uyga kelishi bilanoq, u bir necha qavat matolar bilan qimirlay olmaydigan darajada yo’rgaklanadi, beshikka yotqizib bir necha soatlab bog’lab qo’yiladi.

Vaholanki, chaqaloq tug’ma harakatlanish reflekslari bilan yorug’ dunyoga keladi. SHuning uchun ham u tug’ilgani zahoti qichqirib ovoz chiqaradi, qo’l- oyoqchalarini qimirlatib, harakat qiladi. Afsuski, uning ana shu tug’ma harakatlanish qobiliyatini saqlash va rivojlantirish zarurligiga buvilar va onalar e’tibor bermaydilar yoki bu haqda bilmaydilar. Amerikalik olima M.Makgravning (1939 yil) ilmiy tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha, chaqaloqda hatto suvda suzish harakatlarining tug’ma reflekslari bo’ladi. CHaqaloq bolaning suvda suzish harakatlari suvda suzuvchi sut emizuvchi hayvonlarning suzish harakatlariga juda o’xshash bo’lar ekan. Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko’ra odamda uchraydigan kasalliklarning turi o’n mingdan ko’proq. Ana shularning deyarli hammasida davolovchi jismoniy mashg’ulotlar qo’llanadi. Ma’lumki, homiladorlik ayol organizmi uchun biologik jihatdan ham, jismoniy jihatdan ham katta yuk hisoblanadi. Tug’ish jarayonida ayol hayoti xavf-xatarda bo’ladi. Ayniqsa, homila bachadonda tug’ish yo’liga nisbatan normal, ya’ni boshi bilan yotishi o’rniga chanog’i, oyoqlari bilan, yoki ko’ndalang va qiyshiq vaziyatlarda yotganda tug’ish jarayoni yanada qiyinlashib, ayol va homila hayotiga bo’lgan xavf-xatar yanada ortadi. Bunday hollarda ona va bola hayotini saqlab qolish uchun “Kesarcha kesish” (“Kesarevo sechenie”) deb nomlangan operatsiya qilishga zaruriyat tug’iladi, ya’ni ayol qornini kesib, homila bachadondan olinadi. Keyingi yillarda homiladorlikning bunday g’ayri tabiiy kechishi tug’ish muddatidan bir-ikki oy avvalroq aniqlanganda, maxsus jismoniy mashg’ulotlar yordamida homilaning bachadonda tug’ish yo’liga nisbatan g’ayri tabiiy (nonormal) yotishini normal va ziyatga, ya’ni bosh tomoni bilan yotish vaziyatiga aylantirish imkoni tug’iladi. Ayollarni ana shunday og’ir holatdan qutqazishda ham jismoniy mashg’ulotlar va harakatlanish faolligining foydali ta’siri amalda isbotlandi.Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan jahon ilmiy manba’lari va bizning tadqiqotlarimiz natijasidan

ko’rinib turibdiki, harakatlanish faolligi va jismoniy mashg’ulotlarning inson sog’lig’ini mustahkamlashdagi, hatto hayotini saqlab qolishdagi o’rni va roli nafaqat bolalar va o’smirlar, yigitlar va qizlar, o’rta va keksa yoshdagilar, balki ona qornidagi homila, endigina tug’ilgan chaqaloq, ko’krak yoshdagi bola uchun ham, umuman barkamol avlodni shakllantirish uchun ham beqiyosdir. Shu bos, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 15 fevral 46-sonli qaroriga muvofiq qabul qilingan “Sog’lom avlod” Davlat dasturining 3-bandida jismoniy tarbiya darslari va darsdan tashqari ommaviy sog’lomlashtiruvchi sport tadbirlarini keng mikyosda o’tkazilishi, hamda o’quvchi va talabalarga, umuman barcha aholiga, harakatlanish faolligining odam tanasidagi anatomik, biologik jarayonlarni yaxshilanishiga, sog’liqni mustahkamlanishiga, umrning uzayishiga, ish qobiliyatini oshishiga ijobiy ta’sir etishini ilmiy asosda tushuntirish, targ’ib qilish muhimligi ta’kidlangan. 2. O`quvchi-talabalarni jismoniy tarbiya darsida sog`liq guruhlariga ajratish. Maktab, kollej, litsey o`quvchilari va Oliy ta`lim muassasasi talabalari har o`quv yilining boshida, tibbiy nazoratdan o`tkazilib, jismoniy tarbiya fani darsiga qatnashishi bo`yicha 3 ta sog`liq guruhlariga bo`linadilar: Birinchi asosiy sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi me`yorida bo`lgan, sog`lom bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fanining o`quv dasturi bo`yicha hamma mashg`ulotlarni to`liq hajmda bajaradilar, sinov va imtihon topshiradilar; Ikkinchi tayyorlov sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi kuchsiz, qandaydir surunkali kasalligi bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya darsiga asosiy guruh bilan qatnashadilar. Lekin, yuqori tezlikda bajariladigan katta kuch talab qiladigan mashg`ulotlardan ozod etiladilar. Shuningdek, ularda ushbu fanning sinov va imtihondan yengillik beriladi. Ular o`quv yurti shifokorining nazoratida turadilar. Ularga vaqti-vaqti bilan sog`lomlashtirish tadbirlari

o`tkaziladi. Jismoniy rivojlanishi va sog`lig`i tiklanganidan keyin, kelgusi o`quv yilidagi tibbiy ko`rik xulosasiga ko`ra, ular birinchi asosiy sog`liq guruhiga o`tkazilishlari mumkin; Uchinchi maxsus sog`liq guruhiga - qandaydir surunkali kasalligi bo`lib, u tez-tez xuruj qilib turadigan, shikastlanish (bug`im chiqishi, suyak sinishi, miya chayqalishi va hokazo) tufayli sog`lig`ida jiddiy salbiy o`zgarish bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fani darsidan ozod etiladilar. Bularning kasalligini turiga qarab, alohida jadval bo`yicha haftada 1-2 marta darsdan tashqari paytda davolash jismoniy mashg`uloti o`tkaziladi. Mashg`ulotni tajribali jismoniy tarbiya o`qituvchisi shifokor maslahati bilan o`tkazadi. 3. Maktab o`quvchilari bajaradigan jismoniy tarbiya mashg`ulotlari Sport mashg`ulotlari bolalar va o`smirlarni jismoniy rivojlanishini yaxshilaydi, organizmning barcha to`qima-a`zolarini fiziologik faoliyatini takomillashtiradi, sog`lig`ini mustahkamlaydi, ish qobiliyatini oshiradi. Ammo, ayrim hollarda kichik va o`rta maktab yoshidagi o`quvchilarni ehtiyotsizlik bilan maxsus sport turlari bilan faol shug`ullanishga jalb etish, ular organizmini zo`riqtirib, sog`lig`iga va jismoniy rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin (N.B.Zimkin, G.M.Krakovyak va boshqalar). Yosh sportchilarni musobaqalardagi yutuqlari (rekordlari)ni jadallashtirish maqsadida, ular organizmini zo`riqtirib, katta hajmdagi mashqlar bilan trenirovka o`tkazish sport tibbiyoti fani talabiga zid hisoblanadi. Sportchining musobaqalardagi yuqori ko`rsatgichi trenirovka mashqlarini qat`iy rejim bilan vrach-pedagogik nazorati ostida o`tkazilishi natijasida erishilgan bo`lishi lozim. 4. Bolalarni tana tuzilishiga qarab sport turlarini tavsiya etish. Tana tuzilishiga qarab bolalar 3 guruhga bo`linadi:

Birinchi guruh-normostenik tana tuzilishi – tananing hamma qismi bir biriga to`g`ri proporsional, teng, baravar rivojlangan, ko`krak va yelka kamari kengligi, qo`l va oyoqlarning uzunligi proporsional bo`ladi. Bunday bolalar sportning hamma turlari bilan shug`ullanishlari mumkin. Ikkinchi guruh-giperstenik tana tuzilishi – kalta bo`yli, keng ko`krak qafasli, keng yelkali, qo`l-oyoqlari kalta va yo`g`on. Bularni ko`proq kurash turlariga yo`naltirish maqsadga muvofiq. Sababi, bunday gavda tuzilishidagi bolalarda suyaklar yo`g`on, baquvvat, muskullar yaxshi rivojlangan, kuchli bo`ladi.Ular tez, epchil, chaqqonlik bilan harakat qilish xususiyatiga ega. Uchinchi guruh-asstenik tana tuzilishi – bo`yi uzun, qo`l va oyoqlari uzun, tana ingichka, ko`krak va yelka kamari ingichka. Bunday bolalar uchun sport o`yinlarining voleybol, basketbol, tennis turlari bilan shug`ullanish tavsiya etilishi lozim. 5. Bolalarni yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish. Bolalar yoshiga qarab sport turlarini tavsiya etish 6 davrda amalga oshiriladi. Sport turlarini tavsiya etishda bolalarning yoshi bilan birga, ularning tana tuzilishi hususiyatlari (normastenik, giperstenik, astenik) ham e`tiborga olinishi lozim. Birinchi davr – 5 – 7 yosh. Sport gimnastikasi, badiiy gimnastika, Sport akrobatikasi, shaxmat va shashka yo`nalishlari tavsiya etiladi. Ikkinchi davr – 8 – 9 yosh. Engil atletika, stol va katta tennis, badminton yo`nalishlari. Uchinchi davr- 10-11 yosh. Sport o`yinlarining barcha turlari, shuningdek, qol to`pi, qilichbozlik, kamondan o`q otish.

To`rtinchi davr – 12 – 13 yosh. Kurashning hamma turlari: karate, erkin kurash, yunon – rum kurashi, sambo, shuningdek, boks,eshkak eshish, velosport kabilar. Beshinchi davr – 14 – 15 yosh. To`rtinchi davrdagi sport turlariga qo`shimcha zamonaviy beshkurash, uchkurash, ot sporti. Oltinchi davr – 16 – 17 yosh. To`rtinchi va beshinch davrdagilarga qo`shimcha keng qamrovli turizm, sportning texnikaviy turlari: motosport, avtosport, korting turlari tavsiya etiladi. 6. Maktab va o`quv yurtlarida jismoniy tarbiya mashg`ulotlari o`tkaziladigan joylarga gigiyenik talablar.

Похожие

Kun tartibi, shaxsiy gigiyena, organizmni chiniqtirish, ratsional ovqatlanish - sog’lom turmush tarzining muhim qismlari

Valeologiya asoslari fani haqida tushuncha. sog`liq. kasallik. Uchinchi holat

Ruhiy va jismoniy zo`riqishlar

O`SMIRLIK. JINSIY TARBIYA. OILAVIY TURMUSH QURISHNING TIBBIY MUAMMOLARI. KONTRATSEPSIYA.

Sog’lom turmush tarzini shakllantirishda Ba`zi bir yashirin kechadigan kasalliklar (uchinchi holat) ni Aniqlash va oldini olishning ahamiyati