Транспорт воситалари детал ва узелларининг эксплуатация жараёнида ўзгариши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Скачать

Транспорт воситалари детал ва узелларининг эксплуатация жараёнида ўзгариши Режа ; 1. Транспорт воситаси деталларининг эскириши, занглаши, емирилиши ва ейилиши 2. Ишқаланиш 3. Ейилиш 4. Транспорт воситаси деталларининг ўзига хос ейилиш қонуниятлари

$Транспорт воситаси эксплуатацияси жараёнида унинг техник ҳолати секин-аста ёмонлашиб боради: двигателнинг қуввати, техник тезлиги камаяди, ёнил\и сарфи, ейилиш жадаллиги, техник хизмат кўрсатиш ва жорий таъмирлаш меҳнат ҳажми ошади, бошқарув қулайлиги ва ишончлилиги пасаяди ва ҳ. к. Эскириш . Эксплуатация жараёнида транспорт воситалари техник ҳолатининг параметрлари ташқи муҳит таъсирида ўзгаради. Масалан, резина- техник буюмлари ўзининг мустаҳкамлигини ва эластиклигини оксидланиш, иссиқ ёки совуқ ҳарорат, намлик, қуёш радиацияси ҳамда мой, ёнил\и ёки суюқликларнинг кимёвий таъсирида йўқотади. Ё\-мой материаллари ейилганлик маҳсулотлари билан ифлосланади, қовушоқлик характеристикалари ёмонлашади, ундаги қўшилмаларнинг кучи йўқолади ва ҳ.к. Мисол тариқасида ПАЗ-3205 автобусларининг эксплуатацияси давомидаги бузилишлари келтирилган (1-жадвал).$ $Бузилишлар таснифи Объектнинг иш қобилиятига таъсири бўйича Объект элементларининг бузилиши Объект носозлиги ёки бузилиши Юзага келиш манбаи бўйича Конструкцион бузилиш Ишлаб чиқариш (технологик) бузилиш Эксплуатацион бузилиш Бошқа элементлар- нинг бузилиши билан бо\лиқлиги бўйича Бо\лиқ бўлган Бо\лиқ бўлмаган Юзага келиш характери бўйича Аста-секин (тадрижий) Тўсатдан (тасодифий) +айталаниш даврийлиги бўйича Ҳар 3....4 минг кмда содир бўладиган Ҳар 12...16 минг кмда содир бўладиган 16 минг кмдан кейин содир бўладиган Бартараф этиш меҳнат ҳажми бўйича Кам меҳнат ҳажми талаб этадиган (2 ишчи-соатгача) Ўрта меҳнат ҳажми талаб этадиган (2 ишчи-соатдан 40 ишчи-соатгача) Катта меҳнат ҳажми талаб этадиган (40 ишчи-соатдан кўп)$ Транспорт воситасининг иш вақти йўқотишларига таъсири бўйича Иш вақтини йўқотмай бартараф этиладиган Иш вақтини йўқотиб бартараф этиладиган Юзага келиш жойи бўйича Йўлда содир бўладиган Корхонада аниқланадиган (талабномага асосан) 3-расм. Бузилишлар таснифи

Транспорт воситасининг иш вақти йўқотишларига таъсири бўйича Иш вақтини йўқотмай бартараф этиладиган Иш вақтини йўқотиб бартараф этиладиган Юзага келиш жойи бўйича Йўлда содир бўладиган Корхонада аниқланадиган (талабномага асосан) 3-расм. Бузилишлар таснифи

$1-жадвал Тошкент шаҳрида эксплуатация қилинган ПАЗ-3205 автобусларининг 0 дан 100 минг км гача бўлган масофада учраган бузилишлари рўйҳати Т.р. Бузилишлар сабаблари Бузилиш улушлари, % 1. Ейилиш 54,68 2. Пластик деформация ва емирилиш: Шу жумладан: узилиш, қирқилиш, кесилиш чўзилиш, эгилиш, эзилиш 15,46 6,44 9,02 3. Чарчаш бўйича емирилиш Шу жумладан: дарз кетиш синиш майдаланиш, қатламларга ажралиш 10,34 0,77 3,71 5,86 4. Иссиқ ҳолатда бузилиш Шу жумладан: куйиш, қисқа туташув ёниб кетиш кўмир ҳолатига келиш 6,01 1,49 2,52 2,00 5. Бошқалар 13,51 Жами 100,00 3.2. Ишқаланиш Ишқаланиш деб ўзаро бо\ланишда ишлайдиган икки жисм (детал) нинг бир-бирига нисбатан силжишида пайдо бўладиган қаршиликка айтилади. Жисмлар силжиш йўлида пайдо бўладиган ишқаланиш кучини бартараф этиш ишқаланиш иши деб айтилади. Деталлар ейилишининг жадаллиги ишқаланиш ишига, унинг йўлига ва ишқаланиш шароитларига бо\ лиқ. Айланаётган деталлар учун ишқаланиш йўли (масалан, тирсакли валнинг подшипниги) вал айланишлари сонининг унинг айлана узунлигига$ $кўпайтмаси билан топилади. Тў\ри ҳаракат қилаётган деталлар учун эса (масалан поршен халқалари) ишқаланиш йўли юришлар сонининг юриш узунлигига кўпайтмаси билан аниқланади. Ишқаланиш турлари асосан уч хил бўлади (4-расм): а) +уруқ ишқаланиш . Объектнинг ишқаланаётган сиртлари бир-бири билан бевосита туташиб ўзаро таъсир кўрсатади. Улар орасида мой бўлмайди (масалан, транспорт воситаси \илдиракларининг тормоз устқўймалари билан барабанлари орасидаги ишқаланиш). +уруқ ишқаланишда ишқаланиш кучи туташаётган деталлар микронотекисликларининг бир-бирига тегишидаги қаршиликлар ва унда пайдо бўладиган молекуляр илашув натижасида содир бўлади. Молекуляр илашувлар эса нотекисликлар контактларида жуда катта солиштирма босимларнинг вужудга келиши натижасида пайдо бўлади.$ $Ишқаланиш +уруқ тарзда (ташқи) Суюқлик воситасида (ички) Чегаравий Ярим қуруқ тарзда Ярим суюқлик воситасида 4-расм. Ишқаланиш турлари б) Суюқ ишқаланиш - ички ишқаланиш ёки гидродинамик ишқаланиш деб ҳам аталади. Объектнинг ишқаланаётган сиртлари орасидаги мой қатлами сиртнинг микронотекисликларини кўмиб кетади ва натижада ишқаланиш фақат молекулаларнинг мой қатламидаги ҳаракатидан пайдо бўлади. Бу тур ишқаланишда ишқаланиш кучи мойнинг ички қаршилиги ҳисобига содир бўлади. Суюқ ишқаланиш тирсакли вал подшипнигида ишлаш режимининг тур\унлиги шароитида кузатилади. в) Чегаравий ишқаланиш . Бу тур ишқаланиш юқори солиштирма юклама шароитларида фақат шу деталлар сиртига шимилган мой молекулалари қатламлари билан чегараланган пайтда содир бўлади. Масалан, орқа кўприк бош узатмаси тишли \илдираклари илашуви, зўлдирли подшипниклар ва ҳ. к.. Механик ва кимёвий жараёнлар натижасида ишқаланиш сиртларида мис билан бойитилган юмшоқ ва юпқа қатлам жуда кучсиз ишқаланишни$ $таъминлайди ва ишқаланиш сирти бўйича босимларни бир текисда тақсимлайди (мисол: уй совутгичи компрессори). Ишқаланиш иши ва деталлар ейилишини белгиловчи омиллар орасидаги бо\ланишлар 5-расмда келтирилган. Емирилиш . Деталларга даврий юкламалар таъсир этганда рўй беради. Бундай юкламалар деталлар бардошлик чегарасидан юқори бўлади. Секин- аста пайдо бўладиган чарчаш дарзлари маълум бир юкламалар сонидан кейин деталларни чарчаш емирилишига олиб келади. Масалан, рессоралар, кронштейнлар, ярим ўқлар, рама, (асосан о\ир эксплуатация шароитларида). Деталлар шаклининг ўзгариши, асосан, эгилувчан (пўлат) ёки мўрт (чўян) деталларнинг оқувчанлик чегараси ёки мустаҳкамлик чегарасидан ўтиб кетганда содир бўлади. Занглаш (коррозия) атроф-муҳитнинг деталга тажовузкорона таъсиридан келиб чиқади. Бунда металл оксидланади, мустаҳкамлиги пасаяди, ташқи кўриниши ёмонлашади. Занглашнинг асосий сабаблари – ташқи муҳитдаги туз эритмалари, сув ва тупроқдаги кислоталар ва ишлатилган газлардаги айрим ун- Ишқаланиш иши А  S  T S-ишқаланиш масофаси; Т-ишқаланиш кучи S Аниқланади: Т бо\лиқ: Цапфа диаметри ва айланишлар сони билан Ишқаланаётган сиртлар орасидаги молекуляр кучларга Солиштирм а босимга, кГ  см 2 Ишқаланаётган микронотекисл иклар қарши- лиги кучларига Ишқаланиш шароитлари Ишқаланиш сиртлари сифати ва микронотекисликлар$ $Суюқлик воситасида Чегаравий +уруқ тарзда Ишқаланаётган деталлар орасидаги тирқиш Мойнинг қовушоқлиги Ишқаланаётган деталларнинг нисбий силжиш тезлиги Тезликлар ва юк- ламалар ўзгаришининг такрорланиши ва даврийлиги Ишқаланиш тугунининг ҳарорати 5-расм. Ишқаланиш иши ва деталлар ейилишини белгиловчи омиллар орасидаги бо\ланишлар тасвири сурлар (элементлар). Занглашга кўпроқ кузов, кабина, рама, таъминот ва совутиш тизимлари, қувур ўтказгичлар мойил бўлади. 3.3. Ейилиш Ейилиш деб, ўзаро бо\ланишда ишлайдиган детал сиртқи қатламларининг ишқаланиш кучлари ва улар билан бирга содир бўладиган мураккаб физик-кимёвий жараёнлар таъсиридаги емирилишига айтилади. Ейилганлик - ўзаро бо\ланишда ишлайдиган деталларнинг ейилиш натижаси бўлиб, у ўлчамлар, шакллар, ҳажм ва о\ирликлар ўзгаришида намоён бўлади. Ейилганлик оқибатида ўзаро бо\ланишда ишлайдиган сиртлар емирилади, кинематик алоқалар бузилади ва натижада узел ёки механизм ишдан чиқади. Ейилиш турларининг таснифи. Ейилиш ўз навбатида қуйидаги турларга бўлинади (6-расм).$

а) Механик ейилиш : - абразив ейилиш – ишқаланаётган сиртлар орасида жойлашган қаттиқ абразив заррачаларнинг (чанг, қум) кесувчанлик таъсири натижасидир (колодка ва барабан, шкворен бирикмаси, рессоранинг бармоқ - втулкаси ораларидаги ейилишлар). Айрим ҳолларда абразив заррачалар таркибига ишқаланаётган деталларнинг ейилиш маҳсулотлари ҳам кириши мумкин. 6-Расм. Ейилиш турлари таснифи - шакл ўзгариши натижасидаги ейилиш – деталларга жуда катта юкламалар таъсир этганда рўй бериб, унинг натижасида сирт қатламларининг силжиши кузатилади ва деталларнинг ўлчамлари ўзгаради; ЕйилишАбразив Ш акл ы згариш и натиж асида М ы рт ем ирилиш ж араёнида Чарчаш натиж а- сида Адгезион Атомлар танлаб ы тиш и ш ароитида О ксидланиш натиж асида Ф реттинг кор-розия ж араёнида Кавитацион Э розион Механик Молекуляр- механик Коррозио н- механик

$- мўрт бузилиш ейилиши – ишқаланаётган деталлардан бирининг сиртқи катлами ишқаланиш ва парчинланиш натижасида мўртлашиб бузилиб кетади ва ўз остидаги бўш қатламларни очиб қўяди; - чарчаш натижасидаги ейилиш- ишқаланаётган деталга унинг чидамлилик чегарасидан юқорироқ даврий юкламалар таъсири оқибатида юзага келади (масалан, подшипникларнинг чопиш йўлаклари). б) Молекуляр-механик ейилиш – адгезион ейилиш ишқаланаётган сирт материалларининг молекуляр илашуви натижасида пайдо бўлади. Асосан механизмларнинг мослашув (чиниқтирув) даврида кузатилади. Бундай ейилиш механизмларни тирналишга, ҳаракатлантирмай қўйишга ва бузилишга олиб келади. Буюмларнинг атомлар танлаб ўтиши шароитидаги ейилиши –спиртглицеринли аралашма билан мойланиб ишлайдиган пўлат ва бронза жуфтида кузатилган. Бу шароитда детал юзаларида қалинлиги 1…2 мкм бўлган мис парда ҳосил бўлган. Бу парда ишқаланиш кучини таҳминан 10 марта камайтирган ва жуфтнинг ейилишини секинлаштирган. Худди шундай ходиса пўлат билан пўлат жуфт бўлиб ишлайдиган машиналарда, масалан, рўз\ор совутгичининг компрессоридаги фреон аралашма билан мойланадиган қисмларда ҳам кузатилган [1]. в) Коррозион - механик ейилиш . Бундай ейилиш механик ейилиш ва атроф-муҳитнинг тажовузкорона (агрессив) таъсири остида пайдо бўлиб, ишқаланиш сиртларида беқарор оксид пардалари ҳосил бўлади ва механик ишқаланиш натижасида сидирилади. Бу жараён такрорланаверади. Бундай ейилиш занглаш элементлари (олтингугурт, органик кислоталар) таъсирида цилиндр-поршен гуруҳларида, гидрокучайтиргичларда, гидравлик юритмали тормоз тизими деталларида кузатилади. Кичик тебранишлар ва атроф-муҳитнинг тажовузкорона таъсири остида содир бўладиган ейилишлар фреттинг-коррозия ейилишлари деб аталади (масалан, тирсакли вал бўйинчаларининг вкладишлари ва у ётган асос орасида).$ $г) Кавитацион бузилиш. Кавитацион бузилиш суюқлик оқимида пайдо бўладиган ҳаво пуфаклари ёрилиши натижасидаги жуда кўп гидравлик зарбалар таъсирида рўй беради. Транспорт воситасининг айрим деталлари бундай бузилишга мойил (цилиндрларнинг ҳўл гилзалари, сув насосининг парраги). д) Эрозион бузилиш - жисмга нисбатан ҳаракатланаётган суюқлик ёки газ таъсирида детал сиртидан металл бўлакчаларининг ажралиб чиқишида намоён бўлади. (Масалан, двигател клапани, карбюратор жиклёри ва бошқалар). 3.4. Транспорт воситаси деталларининг ўзига хос ейилиш қонуниятлари Транспорт воситаси деталлари ейилишининг характерли қонуниятлари 7- расмда келтирилган  7  . I) Цилиндр, поршен ва халқалар жуда юқори юкламалар, айланишлар ва ҳароратлар шароитида ишлайди (8-расм). Бу деталларнинг ишида чегаравий ишқаланиш содир бўлади, ҳар хил абразив ва занглаш моддалари иштирок этади, ейилиш суръати 2…6 мкм  1000км чегарасида бўлади. Ейилиш цилиндрнинг юқори қисмида унинг пастки қисмидан кўпроқ ва у эллипс шаклини олади. Цилиндр деворларининг ейилиши механик, молекуляр-механик ва коррозион механик - ейилишларининг натижасида пайдо бўлади. Цилиндр юқори қисми ейилишининг асосий сабаблари – занглаш жараёнларининг фаоллашиши, юқори ҳарорат, босим ва поршеннинг нисбатан секин ҳаракатидир. Бу омиллар мойнинг ёниб кетишига, бу\ланиб кетмаган ёнил\и конденсатининг мойни суюлтириб юборишига, металл заррачаларининг бо\лиқлигини заифлаштиришга, молекуляр ва коррозион механик ейилишларига олиб келади. Цилиндр-поршен гуруҳининг ейилиши эса двигател қувватининг пасайишига, ёнил\и ва мой сарфининг ўсишига ҳамда ёниш жараёнининг$ $ёмонлашиши натижасида ишлатилган газлар заҳарлилигининг ўсишига олиб келади. Ейилиш натижаларини бартараф қилишда қуйидаги чоралар кўрилади: а) Эксплуатацион чоралар : ҳаво тозалагич, мой ва ёнил\и филтрларига техник хизмат кўрсатиш ва ҳарорат режимини иложи борича бир хилда тутиш. б) Таъмирлаш чоралари : ҳалқаларни алмаштириш (туташиш жойи тирқиши 0,5 ммга етганда), цилиндрни йўниш ва сайқаллаш (80 мм диаметрга 0,5мм ейилиш тў\ри келса) ва бир вақтнинг ўзида поршенларни алмаштириш.$ 7- расм. Ейилишнинг вақт (t) бўйича кечиш даврлари: а) ейилиш уч даврдан иборат; б) ейилиш икки даврдан иборат; в) ейилиш тезлиги бир маромда пасаяди ва ейилиш миқдори барқарорлашади. И-ейилиш миқдори, мкм; Vи - ейилиш суръати, мкм/минг км; V и V и  const I II III t а ) I II III t И V и I II-III t б ) I II-III t И t Vи в) t

7- расм. Ейилишнинг вақт (t) бўйича кечиш даврлари: а) ейилиш уч даврдан иборат; б) ейилиш икки даврдан иборат; в) ейилиш тезлиги бир маромда пасаяди ва ейилиш миқдори барқарорлашади. И-ейилиш миқдори, мкм; Vи - ейилиш суръати, мкм/минг км; V и V и  const I II III t а ) I II III t И V и I II-III t б ) I II-III t И t Vи в) t

I-мослашув даври; II-нормал ейилиш даври; III-”талофатли” ейилиш даври. в) Ишлаб чиқариш чоралари : компрессион ҳалқаларни хромлаш; цилиндр юқори қисмига ейилишга бардош берадиган кичик гилзалар қўйиш. II ) Кривошип – шатун механизми қисмлари. Улар юқори юклама, абразив зарралари, занглаш оксидлари ва катта ҳароратлар фарқи шароитларида ишлайди. Бу шароитларда абразив, молекуляр ва коррозион-механик хамда пластик деформация ейилишлари содир бўлади. Булардан энг асосийси абразив заррачалари таъсиридаги ейилишдир. Абразив, қуйқа ва ейилиш маҳсулоти мой пардасини бузади ва ишқаланиш шароитларини ёмонлаштиради. I двигател қуввати II ейилиш сураъти Мослашу в даври Нормал эксплуатация ва энг юқори самарадорлик даври Ейилишнинг тар- аққий этган даври Таъмирлаш мақсад- га мувофиқ Мажбурий таъмирлаш 8-расм. Двигател цилиндрининг ейилиши ва қувватининг юрилган йўлга нисбатан ўзгариш шакли Тирсакли вал бўйинлари учун қуйидаги ейилишлар характерли:

- шатун бўйинчалари асосий бўйинчалардан 1,5…2,0 марта кўпроқ ейилади. - ўрта асосий бўйинчалар четки асосий бўйинчалардан кўпроқ ейилади. Ейилиш натижасида уларда конуслик ва эллипслик пайдо бўлади; шатун бўйинчалари эллипс шаклини олади; тирсакли вал бўйинчалари подшипникларга нисбатан тезроқ ейилади. Ейилиш натижалари: динамик юкламаларнинг ўсиши, тирқишларнинг катталашиши, бўйинчаларнинг тирналиши, подшипникларнинг эриб кетиши ва ҳ.к. Ейилиш жадаллигини пасайтириш чоралари: - эксплуатацион чоралар : тавсия этилган мойларни ишлатиш, ўз вақтида ва сифатли мойлаш, ҳарорат, юклама ва тезлик тартиботларини ушлаш. - ишлаб чиқариш чоралари : ейилишга бардошли материалларни қўллаш, тирсакли вал бўйинчаларига махсус термик ишлов бериш, юпқа биметаллдан тайёрланадиган вкладишларни, махсус антифрикцион қотишмаларни ишлатиш. III) Клапанлар юқори юклама ва ҳарорат ҳамда коррозион газ муҳитида ишлайди,натижада мўрт бузилиш ва коррозион-механик ейилишлари кузатилади: клапан каллак қисмининг ўтириш сиртлари ейилиб, бирикиш зичлиги йўқолади. Тақсимловчи валнинг муштчалари, клапаннинг турткичлари ейилади. Клапанлар ишлаш муддатини ошириш мақсадида уларни иссиққа чидамли легирланган пўлатдан тайёрланади, чиқариш клапанларини совутиш тизими билан ҳамда уларни ўз ўқи атрофида бурилиб туриши таъминланади. IV) Илашув ва тормоз механизми ишқаланиш натижасида ҳосил бўладиган юқори ҳарорат шароитларида ишлайди. Етакланувчан диск устқўймаларининг ейилиши натижасида илашув тепкисининг эркин йўли камаяди ва тўлиқсиз иланиш натижасида салт юриш кучайиб, ейилиш миқдори ўсади, яъни транспорт воситасининг тортиш

$хусусияти пасаяди. 9-расмда тормоз колодкаларидаги устқўймалар ва тормоз барабанларининг ейилиши натижасида улар орасидаги тирқиш ошиб, тормозланиш йўлининг узайиши кўрсатилган.  S мм 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0 8 10 12 14 16 18 20 Тормозланиш йўли, м S т 9-расм. Устқўйма ва тормоз барабани орасидаги ўртача (  S) тирқишнинг тормозланиш йўлига (S т ) бо\лиқлиги Эксплуатацион чоралар : тормоз устқўймаси ва барабани орасидаги тирқишни ўз вақтида созлаш, носоз деталларни алмаштириш. Ишлаб чиқариш чоралари : тирқишларни автоматик созлаш қурилмаларини қўллаш, устқўймаларнинг фрикцион хусусиятларини сақлаб қолиш. V) Тишли механизмлар (узатмалар қутиси, тақсимловчи вал, бош узатма, дифференциал) деталлари юқори солиштирма юкламаларда (40000 кГ  см 2 ), даврийлик характерида ва чегаравий ишқаланиш шароитларида ишлайди; мой таркибидаги абразивлар ҳамда юклама ва тезликларнинг$

Транспорт воситалари детал ва узелларининг эксплуатация жараёнида ўзгариши

20.09.2019

0

157 KB

Похожие