Хавфсиз ҳаракатланишни таъминлашда транспорт воситалари техник ҳолатининг аҳамияти - Транспорт - Рефераты

Хавфсиз ҳаракатланишни таъминлашда транспорт воситалари техник ҳолатининг аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

Хавфсиз ҳаракатланишни таъминлашда транспорт воситалари техник ҳолатининг аҳамияти Режа: 1. Хавфсиз ҳаракатни таъминлашда автомобил тузилишининг аҳамияти. Автомобилнинг конструктив хавфсизлигини комплекс баҳолаш 2. Транспорт воситаларининг конструктив Хавфсизлик турлари ва уларга қўйиладиган талаблар 3. Автомобилнинг фаол хавфсизлигини баҳолаш

Транспорт жараёнининг самарадорлиги меҳнат ва моддий ҳаражатлар билан тавсифланади ҳамда транспорт воситаларининг хавфсизлиги асоси бўлган транспорт воситаларининг конструктив ва фойдаланиш хусусиятларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Транспорт воситаларининг хавфсизлиги ўз ичига комплекс конструктив ва фойдаланиш хусусиятларини олиб, улар кўрсаткичларини яхшилаш натижасида ЙТҲнинг содир бўлиш эҳтимоллигини, уларнинг оғирлик даражасини ҳамда атроф-муҳитга транспорт воситасининг салбий таъсирини камайтириш кўзда тутилади. Ҳаракатланиш хавфсизлигига кўплаб омиллар таъсир кўрсатадилар: автомобил йўлларининг ривожланганлиги ва ҳолати ҳамда уларда ҳаракатнинг ташкил этилганлиги ва жиҳозланганлик даражалари; транспорт воситалари тузилиши ва техникавий ҳолатларидаги камчиликлар ва ҳ.к. Санаб ўтилган омиллар ичида ҳаракатланиш хавфсизлигини таъминлаш учун автомобилнинг тузилиши катта аҳамиятга эга. Саноат, шу жумладан «УзДЭУАВТО» ва «СамКочавто» корхоналари асосан замонавий талабларга жавоб берадиган транспорт воситаларини ишлаб чиқармоқда, аммо улардан фойдаланиш шароитлари ўта мураккаб ва хилма-хил бўлганлиги учун барча кўрсаткичлар бўйича эталон деб ҳисобланиши мумкин бўлган конструкциянинг мукаммаллик чегарасини белгилаб бўлмайди. Айниқса, бу инсонлар учун юқори даражадаги хавф манбаи бўлиб ҳисобланадиган автомобил хавфсизлигига адолатли равишда тааллуқлидир. Аммо санаб ўтилган омиллар ўз навбатида ҳаракатланиш хавфсизлиги талабларидан келиб чиқадиган шароитларни яратиб беришга қаратилган инсонларнинг фаолиятларига ҳам боғлиқдир. Ҳаракатланиш хавфсизлигини таъминлаш учун автомобиллар ишлаб чиқарувчи барча давлатларда, шу жумладан, Ўзбекистонда транспорт воситалари хавфсизлигининг турли конструктив элементларига тааллуқли меъёрий ҳужжатлар ва қонуний далолатномалар ишлаб чиқилмоқда. Булар асосан 1958 йилда Женевада қабул қилинган ички транспорт доирасидаги

БМТ ЕИҚ (Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Европа Иқтисодий Қўмитаси) қоидаларининг талабларига таянади. Бу қоидаларда тормозлар тизимига, бошқарув қурилмасига, шиналарга, ёруғлик ва сигналлар тизимларига, теварак-атрофнинг кўринишига, кузов тузилиши ва унинг элементларига, хавфсизлик тасмаларига, автомобилдаги ўриндиқларга, одамларни эвакуация қилинишини таъминловчи элементларга ва ўт ўчириш бўйича конструктив жиҳозларга, двигател ишлаб чиқарган чиқинди газларнинг миқдори ва таркибига, ички ва ташқи шовқинлар ва бошқаларга қўйиладиган талаблар қайд этилган. Ҳозирги пайтда транспорт воситаларининг техник ҳолати бўйича хавфсизлик ва уларни назорат усулларини ўзида мужассам қилган O’ZДSt 1058-2004 Давлат намуналари амалда қўлланилади. Транспорт воситаларининг тузилиши ва унинг элементларидан фойдаланиш жараёнида унинг юқори ишонч билан ишлаши ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда алоҳида ўрин эгаллайди. Бизга автомобил курсидан маълумки, ҳаракатланаётган автомобилга бир қанча кучлар таъсир этади, булар оғирлик кучи; тортиш кучи; тебранишга қаршилик кучи; кўтарилишга қаршилик кучи; ҳавонинг қаршилик кучи; тишлашиш кучи; инерция кучи. Қаршилик кўрсатувчи кучларни катта тезликлар билан ҳаракатланиш давомида енгиш учун ҳаракат хавфсизлигини таъминловчи автомобил тузилиши бўлиши керак. Автомобилнинг конструктив хавфсизлигини комплекс баҳолаш. Автомобилни аниқ бир шароитда қўллаш ва унинг тузилиши талабларига мос келиши ундан фойдаланиш хусусиятлари орқали аниқланади. Алоҳида фойдаланиш хусусиятларини баҳолаш учун комплекс ўлчамлар ва кўрсаткичлар хизмат қилади. Ўлчам - автомобилнинг маълум бир фойдаланиш хусусиятларини тавсифловчи кўрсаткичдир. Масалан, автомобилнинг динамик (ҳаракатланувчанлик) ўлчамларига тезлик ва тезланиш киритилади. Ўлчам

фойдаланиш хусусиятларини сифат жиҳатидан тавсифлайди. Баъзан у ёки бу хусусиятни тўлиқ баҳолаш учун бир нечта ўлчамлар зарур. Кўрсаткич - ўлчам катталигининг миқдорий жиҳатини тавсифловчи сондир. Кўрсаткич автомобилнинг эксплуатацион қобилиятини маълум ишлаш шароитида баҳолаш имконини беради. Автомобилнинг тортиш динамик кўрсаткичларидан бири унинг яхши қопламага эга бўлган йўлнинг горизонтал қисмида эришган энг юқори тезлиги ҳисобланади. Автомобил сифати деб ўзининг белгиланган вазифасига кўра маълум эҳтиёжларини мос равишда қондирилиши мумкин бўлган қобилиятлар йиғиндиси тушунилади. Конструктив хавфсизлик автомобилнинг эксплуатацион хусусиятлари мажмуидан бири ҳисобланади. Унинг миқдорий характеристикаси учун бошқа фойдаланиш хусусиятлари қатори, энг кам тормоз йўли, максимал секинлашиш, сирғалиб кетиш ҳамда ағдарилишга қаршилик қобилияти киради. Шу билан биргаликда, критик тезлик каби хавфсизликнинг фақат алоҳида аспектларига автомобилнинг умумий параметрлари, агрегатларнинг чиқиш характеристикалари ва уларнинг техник ҳолати ҳам киради. Умуман, автомобил ҳамиша, ҳар қандай об-ҳаво ва йўл шароитида хавфсиз бўлиши лозим. Шунинг учун автомобил транспортининг ҳар бир ходими автомобилнинг конструктив хавфсизлигини баҳолай олиши ва асосий турдаги автомобилларнинг конструктив имкониятларини билиши зарур. Транспорт воситаларининг конструктив Хавфсизлик турлари ва уларга қўйиладиган талаблар Конструктив хавфсизлик - бу транспорт воситаларининг ишлаш жараёнида атроф-муҳитга, ҳаракат қатнашчиларига зарар етказишни йўқотиш, шунингдек, ЙТҲ оғирлик даражасини пасайтириш қобилияти. Транспорт воситаларининг конструктив хавфсизлиги фаол, суст, ҳалокатдан кейинги ва экологик хавфсизликларга бўлинади. Транспорт воситаларининг хавфсизликлари таркиби 5.1-расмда кўрсатилган.

Фаол хавфсизлик - транспорт воситасининг йўл-транспорт ҳодисасининг олдини олиш (унинг вужудга келиш эҳтимолини камайтириш) хусусиятларидир. Фаол хавфсизлик ҳайдовчи транспорт воситасининг (ЙТҲ бошланғич даврига тўғри келади) ҳаракатланиш тавсифини ўзгартиришга қодир бўлган даврда вужудга келади. Суст хавфсизлик - транспорт воситасининг ЙТҲ оқибатлари оғирликларини камайтирувчи хусусиятидир. Суст хавфсизлик ҳайдовчи хавфсизлик тадбирларини кўришига қарамасдан автомобилнинг ҳаракатланиш тавсифини ўзгартира олмайдиган ва фалокатни бартараф қила олмайдиган (ЙТҲ кульминацион даври) даврда вужудга келади. Суст хавфсизлик ички ва ташқиларга бўлинади. Ички суст хавфсизлик транспорт воситасининг унинг ичидаги ҳайдовчи ва йўловчиларнинг шикастланмасликлари бўйича хавфсизликларини ошириш ва ҳаётларини сақлаб қолиш ҳамда юкларни сақлашни таъминлаш бўйича конструктив хусусиятини белгилайди. Ташқи суст хавфсизлик ҳаракатланишнинг бошқа қатнашчилари учун ЙТҲ оқибатлари оғирликларини камайтириш қобилиятидир. Ҳалокатдан кейинги хавфсизлик - транспорт воситасининг ЙТҲ тўхтагандан кейин (ЙТҲ сўнгги якуний даври) унинг оқибатларини зудлик билан бартараф этиш хусусиятидир (яъни автомобилнинг ёниб кетиши, ҳаракатланишнинг бошқа қатнашчиларини уриб юбориши ва ҳ.к.). Экологик хавфсизлик - транспорт воситасининг нормал фойдаланиш жараёнида атроф-муҳитга ва ҳаракатланишнинг қатнашчиларига салбий таъсири даражасини камайтирувчи хусусиятлари. Экологик хавфсизлик юқоридаги фақат ЙТҲ да юзага келадиган уч турдаги хавфсизликдан фарқли равишда, транспорт воситасининг кундалик иши давомида намоён бўлади. Ҳаракатланиш хавфсизлигини таъминлаш учун автомобил йўлларига фойдаланиш учун чиқарилаётган барча транспорт воситалари уларнинг катталиклари ва массасини чегараловчи талабларга жавоб беришлари шарт.

Транспорт воситаларининг геометрик параметрлари ҳаракатланиш хавфсизлигига катта таъсир кўрсатишини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 11 январ 11-сонли қарорига ва ШНК 2.05.02-07 биноан қуйидаги энг катта йўл қўйиладиган катталиклар қабул қилинган: Габарит кенглиги . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,5 м Габарит узунлик: якка автомобил . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 м тиркама ёки ярим тиркамали тягач . . . . . . . . 20 м автопоезд ва ғилдиракли трактор поездлари. . 24 м Габарит баландлик . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 м Автомобил ёки автопоезднинг ўқига тушадиган оғирликнинг энг кўп миқдори . . . . .. . . . . . . . . . . . 10 т Автотранспорт воситасининг максимал оғирлиги. .. . .40 т Ўзбекистон Республикасида фойдаланишдаги ШНҚ 2.05.02-07 асосан барча йўлларда ҳаракатланадиган автомобиллар иккита гуруҳга ажратилган: А ва Б. А гуруҳидаги автомобиллар фақат мужассамлашган капитал қопламали йўлларда қўлланиши мумкин. Ўққа тушадиган оғирликнинг энг кўп миқдори 100 кН ни ташкил этади, иккита жуфтлашган кўприкка эга автомобилларда эса 180 кН. Б гуруҳдаги транспорт воситалари ҳар қандай турдаги йўлларда ишлай оладилар. Ўққа тушадиган оғирлик уларда 60 кН га тенг, иккита жуфтлашган кўприкка 110 кН. 3. Автомобилнинг фаол хавфсизлигини баҳолаш Таянч сўзлар ва иборалар: фаол хавфсизликни баҳолаш; тормоз тизими; ишчи тормоз тизими; эҳтиёт тормоз тизими; тўхтаб туриш тормоз тизими; ёрдамчи тормоз тизими; турғунлик; кўндаланг ва бўйлама турғунлик; бошқарувчанлик; бурилувчанлик; ахборотчанлик; суст ахборотчанлик; фаол ахборотчанлик. Автомобилнинг фаол хавфсизлиги унинг фойдаланиш хусусиятларига (конструкция элементларининг ишончлилиги, тортиш қобилияти, тезлик,

тормозланиш, турғунлик, бошқарувчанлик, ахборотланганлик) ва ҳайдовчи иш жойининг хусусиятларига (микроиқлим, эргономик кўрсаткичлар, шовқин, тебраниш, газланганлик) боғлиқлигини қуйида алоҳида-алоҳида кўриб ўтамиз. Автомобилнинг тормоз тизими ҳаракат хавфсизлигин таъминлашда энг асосий кўрсаткич бўлиб, ундан ҳаракатни секинлаштиришда икки тарзда қўлланади: ишчи ва ҳалокатлик вазиятида тўсатдан тормозлаш. Ишчи тормозлаш ҳаракатни белгиланган жойда тўхтатиш учун шошилмасдан бажарилади. Шунинг учун автомобил секинлашганда унинг турғунлиги ва йўналиш бўйича йўналиши ўзгармайди. Ҳалокатлилик вазиятда транспорт воситасини тўхтатиш учун ҳайдовчида жуда кам вақт бўлади ва ЙТҲ ни содир этмаслик учун у тўсатдан тормозлаш йўлини танлайди. Бундай тормозлашни қўллаш тормоз тизимидаги детал ва агрегатларга салбий таъсир кўрсатиб, уларнинг юқори зўриқиш билан ишлаб қизишига ва унинг оқибатида тормоз тизимининг ишламаслигига («отказ» қилишига) олиб келади. Транспорт воситаларининг носозлиги билан вужудга келадиган ЙТҲнинг 50 % дан кўпини тормоз тизимининг техник носозлиги туфайли бўлиши [17] маълум. Айниқса, тормоз тизимининг бир томондаги механизми ишдан чиқса, жуда ёмон оқибатларга (транспорт воситаси турғунлигини йўқотишга, ҳатто ағдарилишга) олиб келади. Замонавий автомобиллар тўртта тормоз тизими билан жиҳозланганлар: ишчи, эҳтиёт, тўхтаб туриш ва ёрдамчи. Ишчи тизим фойдаланишнинг барча шароитларида тезликни пасайтириш учун хизмат қилади. Эҳтиёт тизими ишчи тизим ишламай қолганда унинг вазифасини бажаради. Тўхтаб туриш тизими транспорт воситаси ҳаракатланмаган ҳолатда ушлаб туришга хизмат қилади.

Ёрдамчи тизим транспорт воситалари ҳаракатланишининг доимий тезлигини ушлаб туриши учун хизмат қилади. Тортиш қобилиятининг қуйидаги кўрсаткичлари ҳаракатланиш хавфсизлигига таъсир кўрсатади: энг юқори тезлик ва тезланиш, энг кам вақт ва қаттиқ қопламали горизонтал йўлдаги белгиланган тезликка эришиши йўли, автомобил ҳаракатлана оладиган энг юқори нишаблик. Автомобилнинг тортиш динамиклиги ҳаракатланиш хавфсизлигига транспорт воситаларининг аралаш оқим ҳаракати шароитида катта таъсир кўрсатади. Транспорт оқимида турли замонавий тезюрар енгил автомобиллар, юк автомобиллари, автопоездлар, автобуслар, трактор поездлари ва қишлоқ хўжалик машиналари турли даражадаги тортиш-тезлик хусусиятларига эга бўлиб, паст тортиш-тезлик хусусиятига эга транспорт воситалари ҳаракатланишнинг бошқа иштирокчиларини қувиб ўтиш, тўхтагандан сўнг жадал тез ҳаракатланиш билан боғлиқ катта миқдордаги траектория бурилишларни бажаришга мажбур қиладилар. Бу эса ҳаракатланиш хавфсизлигига катта салбий таъсир кўрсатади. Автомобилнинг турғунлиги ҳаракатланиш хавфсизлиги билан бевосита боғлиқдир. Турғунлик сирпаниб ва ағдарилиб кетишга йўл қўймаслик хусусиятидир. У бўйлама ва кўндаланг турғунликларга бўлинади (5.2-расм). Транспорт воситасининг бўйлама турғунлиги маълум катталикдаги бўйлама текисликда вертикал ўқ йўналишни сақлаши, яъни тик нишабликда ҳаракатланганда сирпаниб ёки олди ва орқа ўқлар атрофида ағдарилиб кетмаслигида мужассам бўлади. Замонавий автомобилларнинг бўйлама ағдарилиб кетиш эҳтимоллиги жуда кам, чунки уларнинг оғирлик марказлари пастда жойлашган. Катта узунликдаги тик нишабликларда ғилдиракни «Буксовка» қилганда сирғаниб кетиши тез-тез кузатилади. Кўндаланг турғунлик транспорт воситасининг кўндаланг текисликда вертикал ўқ йўналишини сақлаб қолиш хусусиятидир. У автомобилнинг эгри

йўлларда ҳаракатланганда кўндаланг сирпаниши ва ағдарилиб кетишига қарши туриш қобилиятидир. Бошқарувчанлик - транспорт воситасининг ҳайдовчи томонидан берилган ҳаракатланиш йўналишини сақлаб қолиш ёки ўзгартириш хусусиятларидир. Транспорт воситаларининг бошқарувчанлик, турғунлик ва тормозлаш хусусиятлари бир-бири билан узвий боғлиқ бўлиб, ҳаракат хавфсизлигига биргаликда таъсир кўрсатади. Бошқарувчанлик транспорт воситасининг техник ҳолатига, хусусан, бошқариш тизимига, юриш («ходовой») қисмига, бошқарувчи ғилдиракнинг барқарорлигига, шинадаги ҳаво босимига, ғилдиракларга тушадиган юкка, увод бурчагига (  ) боғлиқ. Шунингдек, транспорт воситасини бошқаришга йўлнинг ҳаракат қисмининг ҳолати, йўлнинг кўндаланг нишаблиги, ғилдирак шинасининг йўл қопламаси билан тишлашиш коэффициенти, шамолнинг йўналиши ва кучи таъсир кўрсатади. Бурилувчанлик - эластик шинали транспорт воситасининг бошқарувчи ғилдираклари томонидан аниқланган траекторияга мос келадиган траектория бўйича ҳаракатланиш хусусиятидир. Эгри чизиқли ҳаракатланишда кўндаланг куч таъсирида (РК) шина эластиклик хусусияти оқибатида ғилдирак ҳаракатланаётган текислигига нисбатан маълум бурчак остида эзилиб ҳаракатланади (1-расм). Эластик шинасининг бир томонлама эзилиши (увод) ёки ғилдиракни ўзининг вертикал ўқига нисбатан қий-шайиб ҳаракатланиши натижасида бўлиши

P k P k а ) б ) 1-расм. Ғилдиракнинг уводи а) олдиндан; б) юқоридан мумкин («развал колеса»). Информативлик (ахборот-чанлик) - автомобил ҳаракати ишти- рокчиларининг “Ҳайдовчи-Автомобил- Йўл-Пиёда-Муҳит” тизимида динамик фаолият кўрсатиши учун зарур бўлган маълумотлар билан таъминлаш хусу- сиятидир. Информативлик автомобил- нинг хавфсизлигини аниқлайдиган фойдаланиш хусусиятларидан биридир. Ҳайдовчи ўзининг иш фаолиятида мунтазам равишда кўриш, эшитиш ва бошқа аъзолари орқали ахборот олиб, уни қайта ишлаб, транспорт воситасини муҳитда бошқаради (2-расм). Айрим ҳолларда ҳайдовчи катта ҳажмдаги ахборотларни қайта ишлашга улгурмай қолиши ёки керакли ахборотларни етарли даражада ўз вақтида ололмаганлиги сабабли, у транспорт воситасининг ҳаракат йўналишини ўзгартира олмаганлиги ёки тўхтата олмаслиги оқибатида ЙТҲ вужудга келиши мумкин. Бундай ҳолат кузатилмаслиги учун ҳайдовчига ўз вақтида йўл ҳолатини ва йўл ҳаракати қатнашчилари ҳаракатининг ўзгариши тўғрисида керакли миқдорда сифатли ахборот етказиб берилиши даркор. Ҳайдовчи ҳаракатланиши жараёнида ўзи бошқараётган транспорт воситасидан ички ва бир вақтнинг ўзида, кўриш майдонидаги бошқа транспорт воситаларидан ташқи маълумотлар олади. Ахборотлар визуал ва товуш сигнали ҳамда тактил таъсири (ҳайдовчининг ҳаракатларига бошқарув қурилмаларининг реакцияси) орқали олиниши мумкин (2-расм).

Транспорт воситаларининг ташқи визуал (кўриб аниқлаш) ахборотчанганлиги суст ва фаол қисмга бўлинади. Суст ахборотчанлик - бу транспорт воситасининг энергия кетказмасдан ахборот бериш потенциал қобилияти, унга транспорт воситасининг формаси, ўлчамлари, кузовининг ранги, нур (ёруғлик) қайтарувчи қурилмалар киради. Фаол ахборотланганлик - бу транспорт воситасининг энергия сарфлаб ахборот бериш потенциал қобилияти. Унга ёритиш тизими, нур ва товуш сигналлари киради. Ҳайдовчи транспорт воситасини бошқариш учун энг катта 90% дан кўп ахборотни кўриш сезгиси орқали олади [16]. Шунинг учун транспорт воситасидаги ёритиш тизими ҳаракат хавфсизлигини сутканинг қоронғи вақтида ва ноқулай об-ҳаво шароитида таъминлашда асосий восита бўлиб ҳисобланади. Ҳозирда замонавий автомобиллар яқинни, узоқни кўриш учун, шунингдек, туманда кўришни яхшилаш учун орқани ёритиш фаралари билан жиҳозланади. Транспорт воситасининг ва ҳаракат қатнашчиларининг хавфсизлигини сақлашда ташқи сигнал берувчи қурилмаларнинг ўрни катта. Ташқи ёруғлик сигналларини берувчи зарурий минимал қурилмаларнинг комплекти қуйидагилардан иборат: тормоз сигнали, габарит сигнали (олди ва орқа), ҳаракат йўналишининг ўзгаришини кўрсатувчи сигнал, номер ёритгич, автопоезд ёритгичи ва махсус ёритгич белгилар. Транспорт воситасининг ички ахборотчанлиги деб сигналлар, бошқарув тизими ва асбобларнинг потенциал қобилияти орқали ҳайдовчиларга транспорт воситаси агрегатларини, ҳар хил тизимларини, ҳаракат режимининг ҳолати тўғрисидаги ахборотларни узлуксиз равишда етказиб бериш тушунилади. Автомобилнинг ички ахборотчанлигини таъминлашда асбоблар тахтачаси хизмат қилади, ундан ёруғлик ва товуш сигналлари тарқатилади. Транспорт воситасидаги кўриш қобилияти («обзорность») деб ҳайдовчига йўл-транспорт вазиятининг кўринишини таъминлаб бериш

хусусиятлари тушунилади. Транспорт воситасидаги кўриниш олдинги кўриш ойнасининг катта-кичиклиги, кузов таянчларининг жойлашиши, ҳайдовчи иш жойининг ойнага нисбатан жойлашиши, ойна тозалагич шетканинг ўлчамлари, ойнани иситиш ва ҳаво пуркагич тизими, орқа кўринишни кўриш учун ўрнатилган кўзгу ўлчамларининг ўзгаришига боғлиқ бўлади.

Похожие

Транспорт Воситалари Тортиш Сифатларини Техник Диагностикалаш Воситалари

Транспорт воситалари

Транспорт воситалари.

Транспорт воситалари ҳаракат хавфсизлигини таъминловчи узел ва тизимларни техник диагностикалаш воситалари

Ихтисослаштирилган транспорт воситалари.