Гилдирак ва шиналар - Транспорт - Рефераты

Гилдирак ва шиналар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Ғилдирак ва шиналар Режа: 1.Ғилдиракларнинг вазифаси, тузилиши ва конструкцияси; 2.Автомобиль шиналари; 3.Шиналардаги ҳаво босимини марказлаштирилган ҳолда ростлаш тизими.

Таянч сўзлар: Шина; диск; обод; ступица; шпилька; бошқарилувчи ғилдирак; шкворен; оғиш бурчаги; яқинлашиш бурчаги; цапфа; каркас; резина-корд; ёстиқсимон қатлам; вискоза; капрон; нейлон; протектор; покришка; вентилли камера; вентил. 1.Ғилдиракларнинг вазифаси, тузилиши ва конструкцияси Ғилдираклар автомобилни йўл билан бевосита боғланишини таъминлайди,уни ҳаракатланишини таъминлайди, уни ҳаракатланишини Хосил қилишда ва йўналишини ўзгартиришда иштирок этади, автомобиль массасидан юзага келган юкланишларни ерга (йўлга) узатади. Ғилдираклар асосий вазифасига қараб: етакловчи, бошқарилувчи, мураккаб (етакловчи ва бошқарилувчи), тутиб турувчиларга бўлинади. Етакловчи ғилдираклар трансмиссиядан олдинги айлантирувчи лаҳзани (моментни) тортиш кучига айлантиради, бунинг натижасида автомобилнинг илгариланма ҳаракати ҳосил бўлади. Бошқарилувчи ғилдираклар кузовдан осмалар орқали ўтадиган итарувчи кучни қабул қилади ва рул бошқармаси ёрдамида ҳаракатланиш йўналишини ўзгартиради. Мураккаблашган ғилдираклар бир пайтни ўзида ҳам етакловчи ҳам бошқарилувчи ғилдираклар вазифасини бажаради. Туртиб турувчи ғилдираклар итарувчи кучни ғилдиракларни думалашига (ғилдирашига) айлантирган ҳолда автомобиль рамаси ёки кузовининг орқа қисми учун таянчни ҳосил қилади. Автомобиль ғилдираги одатда кўприк тўсинига подшипникларда ўрнатилган гупчакка маҳкамланади. Ғилдиракнинг асосий қисмилари тўғинли диск ва пневматик шинадир. Шина-асосий ўлчамлар бўлган ташқи диаметр, ғилдирак тўғинига ўтказиш диаметри, шина кесимининг эни ва баландлиги билан тавсифланади. Ғилдирак диски ва тўсини махсус пўлатдан, унинг бикрлигини (мустаҳкамлигини) оширадиган ва шинани тўғинга кийдирилишини

енгиллаштирадиган шакл бериб штампланади. Тўғиннинг шина ўтказиладиган жойида токчалар (полкалар) бўлиб, улар ён деворлар (болт) билан тугалланади. Ғилдирак диски ва тўғини пайвандлаб бириктирилади. Ғилдиракни гупчакка маҳкамлаш учун дискда, пармалаб тешиклар очилади ва бу тешиклар ёрдамида ғилдирак шпилкаларга ўрнатилади ҳамда гайкалар билан қотириб қўйилади. Тўғиннинг конструкциясига ҳамда уни гупчакка бириктирилишига қараб барча ғилдираклар дискли ва дисксиз ғилдиракларга бўлинади. Дискли ғилдираклар барча енгил автомобилларда ва юк автомобилларининг кўпчилигида ишлатилади. Дисксиз ғилдираклар юк кўтарувчанлиги катта бўлган МАЗ, КамАЗ ва бошқа автомобилларда қўлланилади. Ўта оғир йўлларда ГАЗ ва ЗИЛ автомобилларида эса тўғинни ажраладиган дискли ғилдираклар ишлатилади. Дискли ғилдиракларнинг тузилиши. Тўғиннинг ички қисми шаклига қараб дискли ғилдираклар иккига, яъни текис тўғинли ва чуқур тўғинли ғилдиракларга ажратилади. Чуқур тўғин енгил автомобиллар ғилдиракларида қўлланилади. Чуқур тўғиннинг ўзига хос томони шундан иборатки, тўғинни ўрта қисмида ботиқлик бўлиб, у покришкани тўғинга кийдиришни енгиллаштириш учун хизмат қилади. Бундай тўғиннинг қисмларга ажралмайдиган конструкцияси ғилдиракни максимал даражада енгиллаштиришга ва соддалаштиришга имкон беради. Ушбу ғилдиракларга, ўлчамлари унча катта бўлмаган шиналарни- енгил автомобиль шиналарини ўрнатиш мумкин. Текис тўғин юк автомобилларининг ғилдиракларида бир неча хил вариантларга эга. Кўпинча, тўғин чеккаси вазифасини бажарадиган қирқилмаган борт ҳалқа ишлатиладиган вариантдан фойдаланилади. Бу вазиятда тўғин диск билан ажралмайдиган қилиб пайвандланган ва шина борти учун ён деворли бита токчага эга, шина ўтказиладиган иккинчи токча эса қирқилган пружинасифат қулф ҳалқанинг ички юзасида ҳосил қилинган.

Ғилдиракни йиғишда шина тўғинга эркин кийдирилади, борт ҳалқа ўрнатилади ва тўғин ариқчасига кесилган қулф ҳалқа тушириб қўйилади, натижада борт ҳалқа тўғинга маҳкам ўрнашади. Шина дамлангандан сўнг ундаги ҳаво босими шина бортларини тўғин чеккаларига ва борт ҳалқасига зич сиқилишини таъминлайди, қулф ҳалқани тўғин ариқчасига тушириб беркитади ва шинанинг тўғинга зич ўтиришига эришилади. Текис тўғинли дискли ғилдиракларнинг бошқа конструкцияларида кесилган борт ҳалқа ишлатилиб, у бир вақтни ўзида қулф ҳалқа вазифасини ҳам бажаради ёки бўлмаса текис тўғин икки қисмга ажраладиган қилиб тайёрланади. Орқа кўприкка тушадиган юкланишларнинг катталиги боис, юк автомобилларининг орқа ғилдираклари қўшалоқдир. Бунда ички ғилдирак гупчакка шпилкалар ҳамда ички ва ташқи резбаси бўлган қалпоқсимон гайкалар билан, ташқи ғилдирак эса конусли гайкалар билан қотириб қўйилади. Дисксиз ғилдиракларнинг тузилиши. Дисксиз ғилдираклар гупчакка, шу гупчакнинг деталларидан фойдаланилган ҳолда маҳкамланади. Дисксиз ғилдирак тўғини конструкциясининг ўзига хослиги шундан иборатки, тўғин учта сектордан ясалган бўлиб, улар секторлар торецидаги кесилган жойлар ёрдамида ягона ҳалқа қилиб бириктирилади. Ғилдиракни автомобилга ўрнатишда секторлар дамланмаган шинага жойлаштирилади, сўнг йиғилган ғилдирак гупчакнинг конуссимон сиртига ўтказилади ва шпилкага қисқичларни кийгизиб, гайкалар билан қотириб қўйилади. Дисксиз ғилдиракнинг бошқа конструкцияси (КамАЗ автомобили) қисмларга ажралмайдиган тўғинга, суғуриладиган борт ҳалқага ва кесилган қулф ҳалқага эга бўлиб, уларнинг тузилиши 15.1-чизмада тасвирланган ғилдирак деталларига ўхшаш бўлади. Уни ғилдирак гупчакига ўрнатиш, қулф ҳалқа ариқчаси остига ишланган ички конус бўйича марказловчи қисқичлар воситасида амалга оширилади. Дисксиз ғилдираклар дискли ғилдиракларга қараганда кам вазнга эга, шиналарни таъмирлашда қисмларга ажратиш ва йиғиш анча қулай, тормоз

механизмларини яхши совитилишини таъминлайди. Ҳозирги вақтда бундай ғилдираклар катта юк кўтарувчи автомобилларда ва автобусларда борган сари кенг кўламда ишлатилмоқда. 2.Автомобиль шиналари Автомобил ғилдирагининг энг муҳим қисми пневматик шина ҳисобланади. У ҳаракатланиш чоғида йўлнинг нотекисликларида юзага келадиган унча кучли бўлмаган туртки ва зарбларни ўзига ютади. Бу шинанинг қайишқоқлиги ва унга тўлдирилган ҳавонинг эластиклиги ҳисобига таъминланади. Автомобиль шинаси покришка, вентили бор камера ва ғилдирак тўғинига кийдирилган тўгин тасмасидан иборат. Бу тасма камерани шикастланишдан ҳамда ғилдирак тўғини ва покришга бортига ишқаланишдан сақлайди. Покришка шинанинг юкланишларни кўтарувчи ташқи қобиғини ҳосил қилса, унинг ички бўшлиғини камера қилади. Айрим ҳолларда енгил автомобилларда камерасиз шиналар ишлатилади. Уларниг герметиклигига покришканинг ички юзасига махсус зичловчи қатлам қўйиш ва покришкани тўғин токчасига зич ўтказиш билан эришилади. Бундай шиналарни камерасиз шианлар деб аталади. Камерасиз шиналар енгил, иссиқликни кам ҳосил қилади,аммо тўғинни тайёрлашда юқори аниқлик ва техник хизмат кўрсатишда кўп меҳнат талаб этилади. Покришка каркас, бортлар, брекер (ёстиқ қатлам), ён сиртлар ва протекторлардан иборат. Каркас покришкани асоси бўлиб хизмат қилади ҳамда унга керакли бўлган мустаҳкамлик ва эгилувчанликни беради. У бир неча қатлам резинали корддан (материалдан) иборат. Каркасда корд ипларини жойлашувига қараб шиналар диагонал ва радиал шиналарга бўлинади. Диагонал шиналар каркасида корд қатламларининг иплари ўзаро қўшни қатламдагилар билан маълум бурчак (95-1150 ) остида кесишади ва қатламлар сони доимо жуфт бўлади. Шинани йўл билан туташувчи давомида

корд ипларининг кесишуви бурчакларини ўзгариши содир бўлиб, деформацияланиш ҳамда иссиқлик ҳосил бўлиши ортади ва шинанинг ишлаш муддати пасаяди. Радиал шиналар (Р туридаги) корд иплари каркасда бортдан бортга томон (радиус бўйлаб) жойлашади ва бир-бирлари билан кесишмайди. Каркаснинг бундай конструкцияси анча илғор конструкциядир, чунки у корд қатламлари сонини камайтиришга имкон беради, иссиқлик ҳосил бўлишини ва ғилдирашга қаршиликни камайтириади. Хизмат муддати бўйича радиал шиналар диагонал шиналардан анча устун туради. Бортлар покришкани ғилдирак тўғинига маҳкамлаш учун хизмат қилади. Борт-сим ҳалқа атрофига ўралган корд қатламларидан иборатдир. Бу ҳалқа чўзилмайдиган конструкцияни ҳосил қилиб, покришканинг ўтказиладиган юзасининг бикрлигини (мустаҳкамлигини) таъминлайди. Брекер, покришканинг бутун айланаси бўйлаб протектор ва каркас орасига қўйилган резина газмолли қатламдир. Брекер протекторнинг каркасга таъсирини анча юмшатади. Радиал шиналар учун брекерни мавжудлиги жуда муҳимдир, чунки у айлана бўйлаб йўналган кучларни қабул қилади ва корд ипларининг чўзилишини чеклаб туради. Протектор-шинанинг югурувчи қимсидир. Ташқи томонидан у чиқиқлар (тишлар) ва улар орасидаги ариқчалар кўринишидаги шаклга эга. Протекторлардаги шу шакллар эвазига ғилдиракни йўл билан зарур илашиши таъминланади, шу сабабдан йўлнинг турли хил қопламлари учун протекторнинг турлича чизмалари қўлланилади. Ён сиртлар,юпқа қайишқоқ резина қатлами кўринишида каркаснинг ён деворларига қопланади. Улар шинани механик шикастланишлардан, нам ўтишидан ваш у кабилардан сақлаш учун хизмат қилади. Покришкадаги белгилашлар ҳам шу сиртларга ёзилади. Автомобиль ғилдираклари учун камералар ҳаво ўтказмайдиган қайишқоқ резиналардан тайёрланади. Камера ўлчами, у дамланган пайтда букланиб қолмаслиги учун доимо покришка бўшлиғи ўлчамидан бир мунча

кичик бўлади. Камерага ҳаво вентил орқали юборилади. Бу вентил ичкарига ҳаво ҳайдашга имкон бериб, уни ташқарига чиқишини автоматик тарзда беркитувчи тескари клапандир. Вентил-корпус, золотник ва қалпоқчадан иборат. Корпус латундан найча кўинишида тайёрланиб, камерага гайка ёрдамида ёки резина билан ямаб маҳкамланади. Йўл бўлмаган шароитларда, лой ва қор босган йўлларда, шудгорларда, шунингдек, автомобилнинг юриши ўта қийин бўлган йўналишларда ҳаракатини ошириш учун махсус шиналар-аркали ва пневмоғилдирак шиналар ишлатилади. Аркали шина арка кўринишидаги шаклда бўлиб, Н/В=0,3:0,4 нисбатга эга. Бу эса катта контакт юза ҳосил қилади ва тупроққа тушадиган солиштирма босимни камайтиради. Буларнинг барчаси тараққий этган тупроқтишлагичларни ҳам этиборга олганда, ҳаракат тезлигини ошириш учун ёрдам беради. Аркали шиналар махсус тўғинга кийдирилиб, орқа қўшалоқ шиналар жойига ўрнатилади. Пневмоғилдиракларнинг кўндаланг кесими П симон шаклга эга, нисбати Н/В=0,2:0,3 бўлади. Тупроққа кўрсатадиган босими жуда кичик ҳамда қайишқоқлиги юқори бўлганлиги сабабли улар, қорли жойларда, ёйилувчан қумликларда ёки ботқоқликларда ишлайдиган транспорт воситаларига мўлжалланган. Махсус шиналар камаерасиз қилиб, чекли миқдорда тайёрланади. Шиналарнинг белгиланиши ва русумланиши. Ҳар бир покришканинг ён сиртига белгилашлар (асосий ўлчамлар) ва русумлар ёзиб қўйилади: тайёрловчи заводнинг товар (маҳсулот) белгиси; тайёрланган сана; тартиб рақами; рухсат этилган максимал (энг юқори) тезлик индекси (L-120, P-150, Q-160, S-180 км/соат га мос келади); юк кўтарувчилик индекси (енгил автомобиллар шиналари учун 75-387, 78-425, 80-450, 82-475, 84-500 кгк. Га тўғри келади); шинанинг энг енгил қисмини кўрсатувчи балансирлаш белгиси; юк автомобиллари шиналари учун қатлам меъёри.

Шинанинг асосий ўлчамлари икки гуруҳ рақамлар билан орасига чизиқча қўйиб белгиланади. Рақамларнинг биринчи гуруҳи шинанинг кўндаланг кесими-В ни, иккинчиси эса ғилдирак тўғинига ўтказиш диаметри- d ни ифодалайди. Бу ўлчамлар миллиметрларда ёки дюймларда ёхуд аралаш ҳолларда кўрсатилади. Масалан, 8,40=15; 215=380… бу ерда биринчи белгиланишда кўндаланг кесим эни В ва диаметри d дюймларда, иккинчи белгиланишда эса худди шу ўлчамлар миллиметрларда кўрсатилган. Радиал шиналарни белгилаш учун охирида Р ҳарфи қўйилади, масалан 185-15Р. Шинанинг тайёрланган санаси ва тайёрловчи завод рақамлар ва ҳарфлар билан белгиланади, шу ерда покришканинг рақами ҳам кўрсатилади. Масалан, 287 Нк 169527:287 сони-1997 йилнинг 28-ҳайфтаси, Нк- Нижнекамск шина заводи, 169527-шинанинг тартиб рақами. Покришка ён сиртида, шунингдек, модел, ГОСТ (ДАСТ) рақами, ОТК (ТНБ) штампи, маҳсулот нави ҳам кўрсатилади. Камерасиз шиналарда «Бескамерная», совуққа чидамли шиналарда «Север» деган сўзлар ёзиб қўйилади. Покришканинг ён сиртида кўрсатилган асосий ўлчамлар (В ва d), унинг ташқи D диаметрини D= d+2Н формула бўйича тақрибан топиш имконин беради. Бунда кўндаланг кесим баландлиги Н, унинг В энига тенг деб қабул қилинади. Енгил автомобиллардаги кўндаланг кесимининг баландлиги паст бўлган шиналар учун ўлчамларини белгилашда, кўндаланг кесим баландлигини энига нисбати фоизларда кўрсатилади. Масалан, ВАЗ-2108 автомобиллари учун шина ўлчамлари шундай кўрсатилади: 165/70 R 13. бу ерда 165- кўндаланг кесим эни 165 мм, 70-кўндаланг кесим баландлигини энига фоизлардаги нисбати, R-радиал, 13-тўғиннинг дюймларда ифодаланган ўтказиш диаметри. Шиналарни йиғиш ва қисмларга ажратиш тартиби. Нуқсонлари бўлмаган ва ДАСТ ҳамда ТШ томонидан шиналарга белгиланган талабларга тўлиқ мос келадиган шиналаргина ишлатиш учун қабул қилинади. Автомобилларни шиналар билан бутлаш, шина саноатининг автомобилни

техник ҳужжатларига асосан ҳамда йўл-иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳодаги тавсияларига қараб амалга оширилади. Ушбу тавсияларга биноан, бита кўприк ғилдиракларига ҳам радиал, ҳам диагонал конструкцияли шиналарни, шунингдек, протекторнинг турли шаклдаги шиналарини ўрнатиш тақиқланган. Шиналар тоза ва соз тўғинларга йиғилади. Бунда покришканинг ички юзаси шикастланишлари бор-йўқлиги текширилади, намликлардан артиб тозаланади ва талк (магний силикати) сепилади. Шундан кейин покришкага камера жойлаштирилади ва уни думалоқ шаклга киритиш учун ҳаво билан оз-моз дамланади. Йиғиштирилган шинани ғлдирак тўғинига кийгазилади ва камера вентили тўғин ариқчасидан ташқарига чиқарилади. Сўнг, тўғин ва шина борти орасига борт ҳалқа қўйилади-да, тўғин ариқчасига қулф ҳалқа ўрнатилади. Кўриб чиқилган Ушбу, шинани ғилдиракка йиғиш технологияси, юк автомобилларининг текис тўғинли ғилдиракларига таалуқлидир. Шиналарни қисмларга ажратиш қуйидаги кетма-кетликда бажарилади: камерадаги ҳавонинг барчаси чиқариб юборилади, тўғри куракча ҳамда эгри илмоқли куракчадан фойдаланиб покршка борти ғилдирак дискидан бўшатилади, аввал тўғри куракча, кейин иккала куракча билан қулф ҳалқа бўшатилади ва у олиб қўйилади. Шундан сўнг шинани ағдариб ундан ғилдирак диски суғуриб олинади. Енгил автомобилларнинг шиналарини йиғиш ва қисмларга ажратиш техник хизмат кўрсатиш шахобчалари шароитларида махсус стендларда амалга оширилади. Шиналарни якка тартибда қисмларга ажратиш ва йиғиш учун йиғиш куракчаларидан ҳам фойдаланиш мумкин. Асосий қоида: йиғишни шинанинг вентилга қарама-қарши томонидан бошлаш керак, қисмларга ажратишни эса аксинча, вентил томонидан бошлаш лозим,яъни аввал покришкани ташқи борти, сўнг ички борти кетма-кет ажратилади.

3.Шиналардаги ҳаво босимини марказлаштирилган ҳолда ростлаш тизими Ўта оғир шароитларда ҳам юра оладиган юк автомобилларида (ГАЗ-66, ЗИЛ-131 ва бошқалар) ғилдираклар шиналаридаги ҳаво босимини марказлаштирган ҳолда ростлаш тизими ишлатилади. У тупроғи бўш йўллардан ҳаракатланишда ҳаво босимини камайтириш ҳисобига автомобилнинг юра олишини оширишга имкон беради. Ҳаво босимини ўзгартириш ҳайдовчи томонидан бевосита кабинадан туриб амалга оширилади. Бунда шинанинг йўл сирти билан туташиш майдони кўпаяди, солиштирма босим камайиб автомобилнинг юра олиши ортади. Йўлнинг оғир қисми босиб ўтилгандан сўнг ҳайдовчи яна шинадаги босимни кўпайтиради. Босимни монометрга қараб кузатган ҳолда ва белгиланган чегараларда ушлаб туради. Ростлаш тизимига ҳаво, ГАЗ-66 автомобили ҳаракатга келтирувчи компрессордан кириб келади. Ҳаво билан совитиладиган бир цилиндрли поршенли компрессор, иккита понасимон тасма воситасида, тирсакли валдаги шкивдан ҳаракатлантирилади. Компрессорга туташтирилган босим ростлагич, компрессор ҳосил қилаётган ҳаво босимини 0,5-0,55 МПа оралиғида бўлишини таъминлайди. Баллондаги сақлагич клапанининг ишга тушиш босими 0,6 МПа га ростланган. Золотник туридаги бошқариш крани, баллондаги сиқилган ҳавони шина камераларига юбориш ҳамда уларни атмосферага чиқариб юбориш учун хизмат қилади. У корпусдан, унинг ичига жойлашган золотникдан, иккита резина манжетдан, втулка ва гайкдан иборат. Золотник кран ўқи бўйлаб сурила олади ва ўзидаги ҳалқасимон ўйиқ билан 15.2-чизмада стрелкалар асосида кўрсатилганидек қилиб, краннинг ҳаво ҳайдайдиган бўшлиғини найчалар орқали ғилдирак камераларига ва монометрга улайди ёки камераларадан ҳавони атмосферага чиқариб юборади. Кўрик тўсинига ўрнатилган найчалардан ҳаво, ғилдирак билан бирга айланаётган камерага, ҳаво ўтадиган бўшлиқ ҳосил қилувчи салниклар блоки орқали юборилади,

улардан ўтган ҳаво ярим ўқдаги тешикдан шина кранига ва ундан ғилдирак камерасига кириб келади. Шина крани ҳар бир ғилдиракка ўрнатилган ва зарур пайтда шиналарни ростлаш тизимидан узиб қўйишга имкон беради. Масалан, автомобиль узоқ вақт тўхтаб турганда.

Похожие

Гилдирак ва шиналар.

Рама, кўприклар ва шиналар

Осмалар ва уларнинг хисоби

Шина ва гилдираклар хисоби

Автомобил гилдиракларининг радиуслари