Автотранспорт воситаларини экстремал иқлим шароитида эксплуатация қилиш жиҳатлари - Транспорт - Рефераты

Автотранспорт воситаларини экстремал иқлим шароитида эксплуатация қилиш жиҳатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3249.5 KB

Автотранспорт воситаларини экстремал иқлим шароитида эксплуатация қилиш жиҳатлари Режа: 1. Экстремал табиий шароитда автомобилларнинг ишчанлигига таъсир этувчи омиллар 2. Паст ҳароратларда автомобилларни эксплуатация қилиш. 3. Совуқ иқлим шароитида двигателларни қиздириб олиш усуллари ва воситалари

Маълумки, экстремал иқлим шароитининг асосий омилига ташқи ҳаво ҳарорати ва қиш фаслидаги шамол тезлиги киради. Иқлим шароити эса энг совуқ ойнинг (январнинг) ўртача ҳарорати ва ҳарорати 0°С дан паст бўлган кунлар сони билан белгиланади. Январ ойининг ўртача ҳарорати минус 20°С дан паст ҳудуд совуқ зонага ва минус 10°С дан паст ҳудуд эса мўътадил зонага киради. Олдинги МДҲ нинг 84% ҳудуди совуқ ва мўътадил зонада, 16% майдон эса иссиқ зонада жойлашганди. Бироқ совуқ ва мўътадил зоналарда 90% автотранспорт парки эксплуатация қилинарди. Ўзбекистон ҳудудида қиш фасли қисқа муддатда давом этса ҳам, транспорт эксплуатацияси жараёнида катта муаммоларни юзага келтиради. Кузатишлар шуни кўрсатдики, қишда ҳайдовчи автомобил двигателини юргизиб (махсус мосламаларсиз) қиздириб олиши учун 40-80 минут вақт сарфлар экан. Натижада техникавий соз автомобиллар ишга (йўлга) 1. . .1,5 соат кечикиб чиқади. Бунда автомобилларни йўлга чиқаришга тайёрлаш ишчи вақтининг 30 фоизини ташкил қилади. Қиш фаслида иқлим шароитига қараб ёнилғи сарфи 5. . .20 фоизга ортади. Ҳатто, шимолий районларда 1,5. . .2,0 баравар ортиши мумкин. Совуқ ҳароратда техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларини бажариш анча қийинлашади, шунинг учун совуқ иқлим шароитида ишлар ҳажми 20 фоизга, узоқ шимолда эса 40 фоизга кўпаяди. Экстремал табиий шароитда автомобилларнинг ишчанлигига таъсир этувчи омиллар Стандарт томонидан белгиланган иқлимий районлаштириш ер шарини ГОСТ 15150 - 69 бўйича макроиқлимий деталлаштириш натижасидир. МДҲ майдони мўътадил ва совуқ микроиқлимий районларда жойлашган. Бу майдондаги турли иқлимий районлар рўйхати ва асосий мезонлари кўрсатилган стандартларда келтирилган. МДҲ майдонини районлаштиришда

асосий омил сифатида техник мақсадлар учун ҳаво ҳарорати ва унинг нисбий намлиги қабул қилинган, Ҳар қайси иқлимий район учун экстремал ва ваколатли пунктлар белгиланган. Бу пунктлардаги маълумотлар районларни мос равишда иқлимий омилларнинг ўртача ва чегаравий қийматлари бўйича характерлайди. Мўътадил иқлим шароитидан ўзгача бўлган барча районлар ҳаракатдаги таркибга техникавий хизмат кўрсатиш, таъмирлаш, сақлаш ва уларнинг ишлаши учун махсус шароитларни яратади. Бу шароитларни автомобил транспортининг ҳаракатдаги таркиби техник эксплуатациясида, уни ташкил этиш, режалаштириш, меъёрлаштиришда ҳисобга олиш зарур бўлади. Экстремал шароитлар одатда бир нечта ноқулай омиллар йиғиндиси билан характерланади. Масалан: шимолдаги совуқ иқлим шароити фақат атроф ҳавонинг совуқ ҳарорати билан бирга шамоллар, оғир йўл шароитлари (қишда қор уюми кўчиши, қаттиқ қопламасиз бўлган йўллар) билан ҳам характерланади. Қуруқ иссиқ ва жуда иссиқ қуруқ иқлимий районлари эса, юқори ҳароратдан ташқари қуёш радиацияси ва ҳавода кўп чанг миқдори борлиги билан характерланади. Экстремал шароитларда ташиш жараёнини ва автомобилларнинг техникавий эксплуатация қилиш самарадорлигини ошириш учун қуйидаги усуллар қўлланилади: 1) махсус ишлаб чиқарилган автомобиллардан фойдаланиш (шимолда, тоғда ва ҳ.к.); 2) автомобилларни техник эксплуатацияси меъёрларига махсус шароитларни ҳисобга олувчи коэффициентлар ёрдамида ўзгартириш киритиш; 3) автомобилларни гаражсиз сақлаш, юргизиш жиҳоз ва усулларини қўллаш. Автомобиллар шимолий вариантда ишлаб чиқарилганда минус 60 0 С ҳароратгача ишончли ишлаши учун мослашган, кабина ва кузови иситилиши,

иссиқликни сақлай олиши (теплоизоляцияланган), олди ойналари ичидан иситилишига мўлжалланган, ҳавонинг паст ҳароротида двигателни юргизиш кафолатланган, совуққа чидамли шиналар ва резина техник буюмлар, деталлари полимер материаллардан тайёрланган бўлиши керак. Бунда паст ҳароратда ишлатиш учун мўлжалланган махсус ёнилғи, сурков мойлари ва бошқа суюқликлардан фойдаланилади. Бундай автомобилларнинг ўтувчанлигини яхши таъминлаш учун техник қурилмалар (лебедка ва ҳ.к.) билан ҳам таъминланган бўлиши зарур. Совуқ ҳароратнинг автомобил агрегатлари, системалари ва механизмларига таъсирини ўрганишда шу нарса маълум бўлдики, паст иқлим шароитида автомобил агрегатларида едирилиш жадаллиги анча юқори бўлади. Совуқ ҳароратнинг автомобил ишончлилик кўрсаткичларига таъсири схемаси 1расмда келтирилган. Совуқ ҳароратда мой қуюлиб қолиши натижасида ишқаланувчи узелларга мойнинг кечикиб бориши ва узилиб қолиши ишончлилик кўрсаткичларига салбий таъсир этади. Айниқса, трансмиссия агрегатлари - узатмалар қутиси ва орқа кўприклар ишлаши учун шароит ёмон бўлади. Бу агрегатлар учун мойнинг оптимал ҳарорати 50-80°С ҳисобланади. Шу нарса маълум бўлдики, мой ҳарорати плюс 80°С дан 0°С гача ўзгарганда узатмалар қутиси ва орқа кўприкдаги шестерняларни ейилиши 9-10 баравар ортиб кетади. Энг кўп бузилишлар йилнинг совуқ ойларига тўғри келади. Паст ҳароратларда деталларда «совуқ синиш» ҳусусияти пайдо бўлади, шиналар ва бошқа резина техник буюмлар эгилувчанлиги йўқолади ва улар юзасида ёриқлар пайдо бўлади, бу эса уларнинг ишлаш муддатини қисқартиради. Автомобиллар совуқ иқлимда эксплуатация қилинганида ёнилғи сарфи ортиб кетади, чунки: ёнилғи буғланиши ва уни сачратиб берилиши ёмонлашиши натижасида тўлиқ ёнмайди; двигател кўпинча кичик айланишлар ва бир текис бўлмаган режимларда ишлайди; двигателни қиздириб олиш учун қўшимча ёнилғи сарфланади; трансмиссия агрегатларида мойнинг қуюқ бўлиб қолиши сабабли қўшимча қаршиликлар пайдо бўлади; ғилдираклар қорли йўлда ҳаракатланганда ғилдирашга

қаршилик ортади; ҳаво зичлиги кўпайганлиги сабабли уни қаршилигини енгиш учун ҳам қўшимча ёнилғи сарфланади. Айниқса, автомобил совуқ ҳароратда очиқ майдонда узоқ туриб қолганидан сўнг двигателни юргизиб, қиздириб олиш учун кўп ёнилғи сарфи талаб қилинади. Натижада қиш вақтида ёнилғининг эксплуатация меъёрлари 5...20 фоизгача кўпаяди (иқлимий районга қараб). Автомобилларни ТХК ва ЖТ ўтказишдаги қийинчиликлар, автомобил русумларини қиш шароитида ишлашга етарлича мослашмаганлиги ва қўшимча иш ҳажмини бажарилиши талаб қилиниши, мавжуд системанинг меъёрларини тўғрилаб олиш (корректировка қилиш) орқали ҳисобга олинади. Автомобилларни очиқ сақлаш жойларида туриши қишда яна ҳам ноқулай ҳарорат шароитларини келтириб чиқаради. Иссиқ сақлаш усули нафақат автомобилларнинг ишга чиқишини, балки ишлаб чиқаришдаги ишчиларнинг ишлаш шароитини ҳам таъминлаши керак.

Паст ҳароратларда автомобилларни эксплуатация қилиш Совуқ иқлим шароитида автомобил транспорти самарадорлигига таъсир этувчи асосий омиллардан бири уларни ишга чиқаришга тайёрлаш учун кўп вақт кетишидир. Бу вақтни камайтиришни асосий йўли транспорт воситаларини сақлашнинг самарали усуллари ва жиҳозларини қўллашдир. Қишда очиқ сақлаш жойларида ҳаракатдаги таркибни техник соз ҳолатда сақлаб, ишга чиқишга тайёргарлигини таъминлаш гаражсиз сақлаш дейилади. Ҳозирги пайтда, ҳатто оғир иқлимий шароитларида юк автомобил паркининг 30 . . . 50 фоизи очиқ майдонларда сақланади. Паст ҳароратларда гаражсиз сақланганда автомобилларнинг ишга чиқишини таъминлаш учун турли усул ва жиҳозлар қўлланилади. Гаражсиз сақлаш усули деганда - автомобилларни ишга чиқиши учун двигателни ишончли юргизиб олишини таъминлайдиган ташкилий - техник тадбирлар мажмуи тушунилади. Гаражсиз сақлаш жиҳозларига у ёки бу усулни қўллаш имконини берадиган жиҳоз, мослама ва материаллар киради. Гаражсиз сақлаш усуллари ва жиҳозлари битта - автомобил (яккаҳол) ёки автомобил гуруҳлари учун (гуруҳли) бўлиши мумкин. Гаражсиз сақлаш усулларини қўллаш кўп жиҳатдан автомобилни иссиқ сақлаш билан боғлиқдир. Иссиқ сақлаш умумлашган сўз бўлиб, усулдан кўра кўпроқ иссиқлик манбаини билдиради. Иссиқ сақлаш узоқ муддатли (сменалар аро) ёки қисқа муддатли режимларда амалга оширилиши мумкин. Узоқ муддатли (подогрев) иссиқ сақлаш деганда автомобилни ишдан қайтгандан бошлаб то ишга чиқишига қадар иссиқ ҳолатда сақлаб туриш тушунилади. Қисқа муддатли (разогрев) иссиқ сақлаш деганда автомобилни фақат ишга чиқишидан олдин иситиб олиш тушунилади. Қишда двигателни юргизиб олишнинг қийинлиги шундаки, цилиндрда ёнилғи аралашмасини ҳосил қилиб, ёндириш учун шароитларни мураккаблашуви

натижасида, двигател ўт олиши учун тирсакли вални зарур айланишлар сонини таъминлаш керак. Двигателни юргизиб олиш учун тирсакли валнинг энг кам айланишлари сони атроф муҳит ҳароратига боғлиқ бўлади. Двигател тури Тирсакли валнинг айланиш тезлиги, айл/мин. +5°Сда -30°Сда Карбюраторли 20-30 70-75 4-тактли дизел двнгатели 100-120 180-200 2-тактли дизел двигатели 120-200 300-350 Совуқ иқлим шароитида тирсакли валнинг зарур айланиш тезлигини таъминлаш қийинлашади, чунки аккумуляторнинг ички қаршилиги ортади, унинг ҳажми ва клеммаларидаги электр кучланиши камаяди. Кузатишлар шуни кўрсатдики, стартёрни минимал айланишлар сонини таъминлаш учун ундаги ишқаланиш кучини енгувчи момент қиймати ҳарорат ўзгариши оралиғида деярли 3,5 бараварга ўзгарган. Двигателни юргизиб олиш учун тирсакли вални айлантиришда аккумулятор батареяси (АБ) энергетик имкониятларининг пасайиши ўз таъсирини кўрсатади. Бунда, биринчи навбатда, батареянинг ички қаршилиги ўзгаради; клеммаларидаги кучланиш. UқE-IR , Бунда: Е - батареянинг электр юритувчи кучи, R - батареянинг ички қаршилиги (сепараторлар, электролит, пластиналар ва туташтиргичлар қаршиликлари) ОМ ; I - аккумулятор батареясидан узатиладиган ток кучи; Ҳарорат пасайишидан Е кўп ўзгармайди. АБ стартер токидан разрядланишида IR кўпайтмаси сезиларлик даражада ортиб кетади. Бу ўзгариш АБ ни ички қаршилигини ортиб кетиши ҳисобига ҳам содир бўлади. Пластиналар ва туташтиргичлар қаршилиги ҳароратга боғлиқ бўлмайди. Ташқи ҳарорат пасайиши

билан электролитнинг қаршилиги ортиб кетади. Шунингдек, сепараторлардаги электролит ўтадиган каналлар торайиши ҳисобига сепараторнинг ички қаршилиги яна ортиб кетади. Стартер режимида тўла зарядланган АБ клеммасидаги кучланиш U нинг ҳароратга боғлиқлик графиги 2-расмда кўрсатилган. Паст ҳароратда кучланиш U пасайиб кетиши билан бирга, АБ сиғими ҳам камайиб кетади. Совуқ ҳароратда электролит ҳарорати ўртача 1 0 С га пасайиб қолса, АБ сиғими 1,0...1,5 фоизга камаяди. Минус 30 0 С да АБ зарядлашни қабул қилмайди ва 50...60 фоиз зарядланган ҳолда эксплуатация қилинади, натижада бундай АБ билан двигателни юргизиб бўлмайди. Дизел двигатели цилиндрларидаги ёнилғи аралашмасини ёндиришга сўрилаётган ҳаво, совутувчи суюқлик, мой, электролит ва ёнилғи ҳароратлари таъсир этади. Дизел цилиндрида ишчи аралашмасини ишончли ўт олдириш учун сиқиш такти охиридаги ҳарорат, ёнилғи ўз-ўзидан ёниб кетиш ҳароратидан 200-300°С юқори бўлиши керак. Ўз навбатида : T С қT a . ε n − 1 , Бунда: Т а - сўрилаётган ҳаво ҳарорати, К; ε - сиқилиш даражаси; п - сиқилиш политропаси кўрсаткичи. Қишда сўриладиган ҳаво ҳарорати Т а пасайиб кетади. Бундан ташқари, ҳаводан цилиндрнинг совуқ деворларига иссиқ ўтиши ортади, натижада сиқиш политропаси кўрсаткичи п камаяди. Шундай қилиб, атрофдаги ҳаво ҳарорати пасайиб кетиши, сиқиш охиридаги ҳароратни пасайтиради ва оқибатда аралашманинг ёниш шароити, двигателни юргизиб олиш шароитлари ёмонлашади. Дизел ёнилғиси ҳароратининг +20°С дан -20°С гача пасайиши ёнилғи қовушқоқлиги 8-10 баробар ортишига олиб келади. Натижада, ёнилғи ёмон пуркалади ва цилиндрга йирик-йирик томчи шаклида тушади (кам нисбий юза ҳосил қилади). Бу ҳол ишчи аралашмаси ўт олишини ёмонлаштиради. Қовушқоқлик ортиб кетишидан ташқари, ёнилғининг совиб кетиши двигателни ўчиб қолишига ва у бир маромда ишламаслигига олиб келади.

аккумулятор батареяси кучланишининг ҳароратга боғлиқлиги графиги. Совуқ иқлим шароитида двигателларни қиздириб олиш усуллари ва воситалари Совуқ иқлим шароитида, автомобилларни гаражсиз сақлашда двигателни юргизиб олиш ва агрегатларда иссиқлик режимини ушлаб туриш учун қуйидаги учта усул қўлланилади: 1) двигателни олдинги иссиқлигини тежаб сақлаш; 2) ташқи иссиқлик манбаидан фойдаланиб юргизиш; 3) двигателни совуқ ҳолда юргизиб олиш жиҳозларидан фойдаланиш. Двигателни олдинги иссиқлигини тежаш усули . Бу усулда олдинги иссиқликни сақлаш учун радиаторни ва автомобил капотини пахталик ғилофлар билан қопланади. Аккумулятор батареясини 30мм гача қалинликда шиша толали, пахтасимон материал ғилофи билан ўралади. Шунингдек двигател картери, ёнилғи баки ва мой фильтрлари ҳам ғилоф билан қопланади. Двигател ғилоф билан қопланганда уни совиш муддати 0°С да 8 соат ва минус 30°С да 0,5 соатни ташкил этади. Бу усул автомобиллар совуқ иқлим шароитида оз вақтга тўхтаганда ва муътадил совуқ иқлим шароитида қисқа вақт саклаш учун қўлланилади. Бундан ташқари, ғилофларни қўллаш автомобил агрегатларини қиздириш учун ташқи иссиқлик манбаидан фойдаланишда иссиқлик сарфини 40-50% га камайтиради.

3- расм. Двигател картерини иссиқ 4- расм. Радиаторнинг остки сақловчи ғилоф патрубкасини иссиқ сақловчи ғилоф 5- расм. Ёнилғи бакини иссиқ сақловчи ғилоф: а-асбест қатлам; б-иссиқликни изоляцияловчи қоплама; 1-бак девори; 2-асбест; 3-металли тўр. 7- расм. Юк автомобиллари ёнилғи 6- расм. Аккумлятор батареясини бакидаги патрубкани иссиқ сақлаш. иссиқ сақловчи ғилоф.

Ташқи иссиқлик манбаидан фойдаланиш . Бу усул двигателни юргизиб олиш учун автомобилни узоқ муддат (сменалараро) сақлашда қўлланилади. Бунда ташқи манбадаги иссиқлиқдан 2 хил режимда фойдаланилса бўлади: а) узоқ муддатли (подогрев) б) қисқа муддатли (разогрев) Двигателнинг иситилганлик даражаси цилиндрлар блокидаги совутиш суюқлиги ҳароратига қараб баҳоланади. Узоқ муддат (подогрев) иситилганда совутиш ғилофидаги ҳарорат билан двигателни совуқ қисмларидаги (тирсакли вал подшипниги) ҳарорат фарқи қисқа муддатли (разогрев) иситишдагидан паст бўлади. Шунинг учун цилиндрлар каллагидаги ҳарорат узоқ муддатлида 40-60°С, ва қисқа муддатлида эса 80-90°С бўлиши керак. Автомобиллар узоқ муддатли режимда иситилганида кам қувватли ва анча арзон иссиқлик манбалари талаб қилинади. Шунинг учун кўп капитал маблағлар талаб қилинади ва эксплуатацион ҳаражатлар эса кам сарфланади. Автомобиллар қисқа муддатли режимда иситилганда эса кам капитал маблағ талаб қилинади, эксплуатацион ҳаражатлар эса катта бўлади. Иссиқликдан фойдаланиш режимини танлашда ҳаракатдаги таркибдан фойдаланиш ҳусусиятлари, доимий тайёргарлик зарурлиги, энергия манбаини мавжудлиги ва ҳ.к. ҳисобга олиниши керак. Гаражсиз сақлаш жиҳозлари . Автотранспорт корхоналарида гаражсиз сақлашни яккаҳол ва гуруҳли усул жиҳозлари қўлланилади (8-расм). Бу жиҳозлар қўзғалмас (стационар) ва кўчувчан (передвижной) бўлиши мумкин. Яккаҳол жиҳозлар доимий базадан ажралган ҳолда ишлайдиган якка автомобил учун мўлжалланган бўлади. Яккаҳол жиҳозларга автомобилни ажралмас қисми бўлган иситгичлар (подогреватели), совуқ ҳолда юргизиб олиш жиҳозлари, шунингдек иссиқ сақлагич қурилма ва ғилофлар киради. Булар автомобилнинг двигател ва агрегатларидаги ҳароратни ишдан қайтгандан кейин сақлаб туриш имконини беради. Гуруҳий жиҳозлар учун иссиқлик ва электр энергияси, газ тармоғи ва иссиқлик генераторларидан фойдаланилади. Буларда иссиқлик ташувчилар

сифатида сув, буғ, мой, ҳаво, газ-ҳаво аралашмаси қўлланилади. Автомобилларни совитиш системаси эса тўлдирилган ёки бўш ҳолатларда бўлиши мумкин. АТК шароитида автомобиларни сақлашда ишлатиладиган ва кенг тарқалган гуруҳий жиҳозларга сув, буғ, ҳаво ва электр қиздириш, шунингдек инфрақизил газли қиздириш усуллари киради.

Қайноқ сувдан фойдаланиб автомобил двигателини қиздириб олишнинг принципиал схемаси 2.1.12-расмда келтирилган. Бунда сувли қиздириш системасидаги сув ҳарорати 80-90°С. Двигателни қиздириш учун сарфланадиган сув ҳажми (м 3 ): V қ Q 0(1-0,1t окр ), (3) Бунда: Q - сувни бир тўлғизиш ҳажми, м 3 ; t окр - атроф ҳаво ҳарорати, °С. Қайноқ сув билан автомобил двигателини иситиш қурилмаси қуйидагича ишлайди. (9-расм) Иситиладиган двигателни совитиш системаси қайноқ сув оқими билан вентил 5 орқали резина-ип материалли шланг билан радиатор 9 га уланади. Чиқарувчи шланг 8 эса сув тўкиш крани 11 га уланган, двигател поддонидаги мой иситгич 10 нинг иссиқлик чиқарувчи патрубкасига ўрнатилган. Сув насоси 2 ишга туширилса, қайноқ сув 1 резервуардан сув узатгич магистрал 3 га ва ундан вентил 5 орқали двигателга келади. 8 шлангда сув пайдо бўлгандан сўнг, 6 кран очилади ва сув, қайтарувчи қувурча 4 орқали резервуарга қайтиб келади. Бундай конструкция қайноқ сувнинг доимий циркуляциясини таъминлайди, ҳамда мотор мойи ва двигателни самарали иситади. Бунда ҳаво минус 40°С ҳароратида ва магистралдаги қайноқ сув 85°С бўлганида двигателни иситиб олиш учун 15-20 минут вақт кетади. Двигател қизитилгандан кейин 5, 6 вентиллар ва 11 тўкиш крани беркитилади, двигател ўт олдириб юргизилади ва 7, 8 резинаипли шланг ечиб олинади. Мотор мойини қиздириш учун иситкичнинг, ҳажми ва юзаси шундай ҳисобланганки, бунда мой ҳам 15-20 минут давомида исийди. Автомобиллар ишга чиқариб бўлингандан кейин сув магистралдаги трубалар орқали резервуарга қайтиб йиғилади. Резервуардаги сув сменалараро вақт давомида пар ёрдамида илонсимон иситгич ёки қиздирувчи электр элементлари билан қиздирилади.

9-расм. Қайноқ сув ёрдамида автомобиллар двигателларини қисқа муддатда юргизиб олиш қурилмасининг схемаси: 1-сувни иситувчи қозон; 2-иситкич; 3-иссиқ сув узатувчи қувурча; 4совиган сув қайтувчи қувурча; 5-двигателга иссиқ сувни уловчи кран; 6-сувни қайтишга улаш крани; 7,8-резина-ипли шлангалар; 9-радиатор бўғизи; 10мойни иситиш учун пайча иситкич; 11-тўкувчи қувурча. Двигателларни буғ ёрдамида қиздириш . Бунда иссиқ сув ўрнига буғ ишлатилади, яъни буғ найчалар орқали автомобилни сақлаш жойига ва шлангалар орқали буғ етказувчи патрубкаларга ва двигателга узатилади. Қиздириш давомида буғ конденсацияланади ва конденсат қайтарувчи магистрал бўйлаб, резервуарга тушади, у ердан насос ёрдамида буғ қозонига қайтадан ишлатиш учун юборилади. Буғ ёрдамида қиздириш жараёни конденсатни такроран ишлатиш ёки ишлатмаслик усулида ташкил этилиши мумкин. Конденсатни такроран ишлатмаслик усули анча оддий, лекин қуйидаги камчиликлари бор: блоқда ёриқлар пайдо бўлиши мумкин, чунки жойларда ўта қизиб кетиш ҳоллари учрайди (1кг буғ 1°Сга совиганида 2260қДж ажралади, сувда эса 4,2кДж); буғ қозонларига доимо тоза сув берилиб туриши керак (қайтарилмаган конденсатлар ўрнига) ва натижада қозонларда қуйқалар ўтириб қолиши кўпаяди. Бундан ташқари, майдонга оқиб тушаётган конденсат кичиккичик музчалар ҳосил қилади. Бу ҳол автомобилларга яқинлашишни қийинлаштириб, жароҳатланиш (сирпаниб кетиш натижасида) ҳолларига сабаб бўлади. Майдонни доимо тозалаб туриш талаб қилинади.

Конденсатни такроран ишлатиш буғ қиздиргич жиҳозларнинг мураккаблашувига олиб келади, чунки қайтарувчи қувурлар ўрнатилиши керак бўлади. Қозонларни назорат қилиб турувчи ишлаб чиқаришдаги ходимлар махсус ўқитилишлари керак ва бу ҳақда тасдиқловчи ҳужжатлари бўлиши шарт. Қозонлар эксплуатация даврида «котлонадзор» инспекцияси томонидан кўрсатилган маълум муддатда синаб текшириб турилиши керак, натижалари эса зарур ҳужжатларда қайд қилиниши талаб қилинади: Ҳаво билан қиздиришда (10-расм), калориферда (1) қиздирилган ҳаво ҳавоўтказгичлар (2) орқали тақсимлагич қурилмаларга ва ундан, иситиладиган двигателга (4) узатилади. Бунда аккумулятор батареяси ва (3) трансмиссия агрегатларини ҳам иситса бўлади. Уловчи патрубкалар орқали қайноқ ҳавони (60-90°С) радиатор олдидан, двигател остидан ҳамда узатмалар қутисига ва орқа кўприкка йўналтириш мумкин. Бу усулда автомобилга қўшимча мослама - жиҳозлар ўрнатиш талаб қилинмайди ва калорифер қурилмасини тўла автоматлаштириш мумкин.

11-расм. Калорифер қурилмаси: 12-расм. Тарқатувчи қурилма: 1,4-брезентли патрубкалар; 2-ҳаво йўналтиргич; 3ҳаво чиқариш дарчаси; 5-стояк; 6-тарқатиш дарчаси; 7-ҳаво ўтказгич. 1- ҳавони иситиш ва узатиш узели ; 2- диффузор ; 3- ҳаво ўтказгич қувури 4- улаш енгчаси 26.10- расм . Ҳаво билан қиздириш қурилмасининг схемаси

Электр энергия ёрдамида қиздириш автомобилларни гаражсиз сақлашни ташкил этишда самарали усул ҳисобланади. Бунда совутиш суюқлигини (15-расм) (радиаторда ва цилиндрлар блокида) ва картердаги мойни қиздириш учун турли электр қиздиргич элементлар (ТЭН) блоки комплексидан ташкил топган қиздиргичлардан фойдаланилади (13-14расмлар). Иссиқлиқдан, шунингдек, автомобил кабинаси салонини иситиш учун ҳам фойдаланилади. Қурилмадаги иссиқлик режими назорати. нормал ва авариявий режимларда, термодатчиклар ёрдамида автоматик равишда амалга оширилади. Двигател турига қараб ТЭНлар блоки қуввати 2-4кВт, мой қиздиргичлар блоки қуввати эса 0,4-2кВт бўлади. Бу усулда катта маблағ сарфи талаб қилинмайди ва фойдаланишга қулай, бироқ электр энергияси сарфи юқори бўлади ва ташқи ҳаво ҳароратига қараб тез иситиш қийинлашади. Амалиётда бу усул асосан узоқ муддатли (подогрев) режимда кенг қўлланилади. 13-расм. Двигателдаги мойни иситиш учун электриситкич (ТЭН): а- найчали; б-стерженли;

14-расм. Қаттиқ ўтказувчили электриситкич элементлари: а-найчали; б-цилиндрик (ЦЭН); в-совитиш тизимига улаш патрубкасига ўрнатиладиган найчали элемент; 1-чиқарувчи штуцер; 2-контактли стержен; 3-эбоксид смолали изолятор; 4-резинали патрубок; 5-ички цилиндр; 6-ташқи цилиндр; 7- симли қаттиқ ўтказгич. 15-расм. Қаттиқ ўтказувчили электр қиздиргич қурилмаси: а-совутиш тизимидаги шланг ичида; б-блок ғилофи ичида.

Инфрақизил газли қиздириш усули. Бу усул инфрақизил нурларидан фойдаланишга асосланган бўлиб, улар тоза ҳаводан яхши ўтади ва қаттиқ жисмлар билан тўқнашганда ёруғлик энергияси иссиқлик энергиясига айланади ва жисмни қиздиради. Инфрақизил нурларни ҳосил қилиш учун стационар (қўзғалмас) ва кўчувчан горелкалардан фойдаланилади. Улар табиий газ ва шунингдек нефтли (пропан-бутан) газларда ишлаши мумкин. Горелкага келаётган газ зарур нисбатда (пропорцияда) ҳаво билан аралашади (16-расм). Бу аралашма горелкадаги керамик ёки металл тўрларида жойлашган, кўп сонли майда диаметрли каналларни тўлғизади. Электр ёндиргич қурилмалар ёрдамида аралашма алангаланади. Бунда тўр сатҳи юзаси 700-950°С гача қизийди ва нурсимон энергия ҳосил бўлади. Стационар шароитда қўлланиладиган горелкалар автомобилни сақлаш жойларида қиздириладиган агрегатлардан 300- 500мм масофага ўрнатилади. Майдонча ғилдираклар учун махсус тиргаклар ва йўналтирувчилар билан жиҳозланади, чунки автомобил горелка устида аниқ, тўғри туриши ва горелкани ҳаракатланишдан сақлаш керак бўлади. Бу горелкаларнинг асосий камчилиги шуки, шамол тезлиги 5,0-5,5м/ сек дан юқори бўлса, аланга узилиб қолиши мумкин. «Юлдузча» горелка билан жиҳозланган «Малютка» қиздиргичида бу нуқсон бартараф қилинган, чунки горелка махсус қобиқ билан ҳимояланган бўлади. Электр иситкични автомобилга улаш схемалари 18 ва 19-расмларда кўрсатилган.

16-расм. “Звездочка” горелкаси ва “Малютка” (миттивой) қиздиргичи: а-иссиқлик алмаштиргич: 1-горелкани ўрнатиш учун бўшлиқ; 2-сувости патрубкаси; 3-чиқувчи патрубок; 4-трубка; б-горелка: 5- корпус; 6-ҳимояловчи тўр; 7-керамика; 8-форсунка. 17- Кўчувчан газ баллонли инфрақизил қиздириш қурилмаси.

19-расм. ЗИЛ -130 двигателига 18-расм. Электр иситкични“Малютка – 130 П” иситкич автомобилга улаш схемаси қурилмасини ўрнатиш (Радиаторни (Финляндия): ўчириш-ажратиш қурилмаси билан)а-деворга ўрнатилган розетка; схемаси:б-устунга ўрнатилган розетка; 1-иситкич; 2-инфрақизил нурлатгич; 3-1-салонни иситиш учун электропеч; газни улаш штуцери; 4-шамолдан2,4-ажралувчи бирикмалар, ҳимояловчи қурилма; 5-радиаторнибирлашмалар; 3-двигателни иситкич. ажратувчи қурилма. Автомобиллар стационар иссиқлик манбаларидан четда сақланганида суюқлик ёки ҳаво билан ишлайдиган индивидуал (яккаҳол) қиздиргичлардан фойдаланилади. Одатда автомобил двигателида қайси ёнилғи ишлатилса, индивидуал қиздиргичлар ҳам шу ёнилғида ишлайди. ЗИЛ-130 автомобилидаги П-100 индивидуал қиздигичининг принципиал схемаси 20-расмда кўрсатилган. Индивидуал қиздиргичларнинг афзалликлари шундаки, энергия манбаидан қатъи назар, ҳар қандай оғир шароитда двигателни қиздириб бера олади ва совитиш системасида антифриздан фойдаланилса бўлади. Асосий камчилиги - двигателдаги тирсакли вал подшипникларини яхши иситмаслигидир.

20-расм. Зил -131 автомобилининг индивидуал қиздиргич: 1-ёнилғи бакчаси; 2-бакча қопқоғи; 3-қуйиш воронкаси; 4ростловчи игна; 5-вентиляторли электродвигател; 6-жўмракни бошқариш дастаги; 7-тўкиш крани; 8симлар улагичи; 9-конденсатор; 10ҳавони ҳайдаш шланги; 11-ўт олдириш чақмоғи; 12-двигателдан қозонгача ўтказувчи қувур; 13-лоток; 14- Двигателни совуқ ҳолда юргизиш . Совуқ иқлим шароитида гаражсиз сақлашни ташкил этишда иссиқ сақлаш усул ва жиҳозларини қўллашдан ташқари совуқ ҳолда юргизишдан ҳам фойдаланилади. Бунда юргизиш суюқликлари, карбюраторни созлаш ва суюқлашган мотор мойларни биргаликда комплекс равишда қўлланилади. НАМИ 5 ПП-40 юргизиб олиш мосламасининг тузилиши схемаси 21-расмда келтирилган. Графикдан кўриниб турибдики (22-расм) ҳарорат ўзгаришига қараб, мой қовушқоқлиги қанча кам ўзгарса, шунчалик яхши ҳисобланади (3-намунадаги мой) Юргизиш суюқлигининг асосини этил эфири ташкил этади, чунки унинг алангаланиши паст ҳароратда (139-140°С атрофида) ва жуда тез буғланувчан (қайнаш ҳарорати 34,5°С) бўлади. Шундай суюқлик ёниш камерасига пуркалади ва сиқилиш ҳароратида (190-200°С), яъни асосий ёнилғини ёниш ҳароратидан анча паст ҳароратда ёнади. Дизел двигателлари учун қуйидаги таркибдаги «Ҳолод” Д-40 юргизиш суюқлиги ишлатилади (массаси бўйича фоизда): этил эфири

60±2; изопропилнитрат 15±2; петролей эфири ёки газли бензин 15±2; газ турбиналари учун мой 10±2. Карбюраторли двигателлар учун «Арктика» юргизиш суюқлиги ишлатилади, унинг таркибида этил эфири, газли эфир, изопропилнитрат, ейилишга ва қирилишга қарши қўшилмалар, антиоксилител бўлади. Қиш пайтида, автомобилларни эксплуатация қилишда шароитларнинг ҳар хиллиги сақлашнинг усул ва жиҳозларини ҳам асосланган ҳолда танлаб олишни тақозо этади. Иқтисодий баҳолаш ва гаражсиз сақлаш усулларини танлашда барча харажатлар таққосланади, жумладан, таққосланаётган усуллар учун капитал маблағлар сарфи ва ёнилғи тежалиши, автомобил ресурси ва иш унумдорлиги ортиши натижасида олинадиган иқтисодий самаралар солиштирилади. Турли усуллардаги гаражсиз сақлашнинг иқтисодий кўрсаткичлари кўп жиҳатдан қуйидагилар билан аниқланади: автотранспорт корхонасининг жойлашиш шароитлари ва ишлаш режими; энергия манбаининг мавжудлиги, ундан фойдаланиш шароитлари; АТК ҳудудини иссиқлик трассасига нисбатан қандай жойлашганлиги; АТК яқинида қозонхона ёки иссиқлик энергетика марказининг бор - йўқлиги; қурилиш материалларининг нархи ва мавжудлиги; ушбу регионда қиш мавсумининг қанча давом этиши ва бошқалар.

21-расм. НАМИ 5ПП-40 юргизиб олиш мосламасининг схемаси: 1,7-найчалар; 2-икки томонламали қўл насоси; 3-двигателдаги киргизиш коллектори; 4-тройник (учлама); 5- корпус; 6-штуцерлар; 8-жиклерлар; 9юргизувчи суюқлик. 22-расм. Мой суюқлигининг уни ҳароратга боғлиқлик графиги 1-АС n -10 (M10Б); 2- АС n -6 (M6Б); 3- АКЗ n

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Асатов Э.А., Тожибоев А.А. «Ишончлилик назарияси ва диагностика асослари». Ўқув қўлланма.- Т.: «Эзгулик манбаи нариёти», 2006.- 160 б. 2. Надёжность в технике. Методў оценки показателей надёжности по экспериментальнўм даннўм. Методические указания. РД50-690-89., М.: Издательство стандартов, 1990 –132 с. 3. Эксплуатация дорожнўх машин. Учебник для вузов / А.М. Шейнин, Б.И. Филиппов, В.А. Зорин и др.: Под ред. А.М. Шейнина. – М.: Транспорт, 1992 –328 с. 4. Я.Б. Шор, Ф.И. Кузьмин. «Таблицў для анализа и контроля надёжности» М.: Издательство «Радио», 1968. – 288 с. 5. Проников А.С. Параметрическая надёжность машин. -М.: Изд-во им. Н.Э. Баумана, 2002.-560с. 6. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. 4-е изд., перераб. и дополн. / Е.С.Кузнецов, А.П.Болдин, В.М. Власов и др.-М.: Наука, 2004. 535 с. 7. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. / Под ред. Г.В. Крамаренко. 2-е изд., перераб. и доп. / и др. - М.: Транспорт, 1983. - 488 с. 8. Диагностика технического состояния автомобилей. Говоруҳенко Н.Я. Изд-во «Транспорт», 1970 г., стр. 1-256. 9. Мирошников Л.В. и др. Диагностирование технического состояния автомобилей на автотранспортнўх предприятиях. М., «Транспорт», 1977.

Похожие

Автотранспорт воситаларини техник эксплуатация қилишда меҳнат сарфини аниқлаш

Автотранспорт воситаларини сақлаш

Автотранспорт воситаларини (атв) такомиллаштириш анъаналари

Ҳар хил табиий-иқлим шароитида автомобиллардан фойдаланишни таъминлаш

Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда, тоғ шароитларида ишлатиш хусусияти