Avtomobillar konstruktsiyasi - Транспорт - Рефераты

Avtomobillar konstruktsiyasi

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

908 KB

Avtomobillar konstruktsiyasi Reja: 1. Avtomobillarning rivojlanish tarixi 2. O’zbekistonda avtomobilsozlikning rivojlanish bosqichlari 3. Avtomobillar haqida umumiy ma’lumot 4. Avtomobil konstruktsiyasiga ko’yiladigan talablar. 5. Yuklanish va hisoblash rejimlari

Tayanch iboralar. Avtomobil, dvigatel, bug’ dvigateli, yetakchi, bug’ qozoni, ot kuchi, vatt, ichki yonuv dvigateli, konstruktsiya, ijtimoiy-huquqiy, ishlab chiqarish, raqobatbardoshlik, ekspluatatsiya talablari, ekspluatatsiya sharoitlari, ergonomika, aktiv, passiv, avariyadan so’nggi va ekologik xavfsizlik. Avtomobillarning rivojlanish tarixi Hozirgi kunda hom ashyo va tayyor mahsulotlarni tashish, ochiq usulda ko’mir va ruda qazib chiqarish, sanoat usulida uy-joy binolari va sanoat korxonalari qurish, qishloq xo’jaligiga zarur yuklar, o’g’it va turli mahsulotlar tashish, keng istemol mollarni bevosita istemolchilarga o’z vaqtida yetkazib berish va boshqa maqsadlarda avtomobillardan foydalaniladi. Yuk avtomobillardan tashqari passajir avtomobillarining ham mamlakatimiz aholisining kundalik turmushidagi ahamiyati katta. Avtomobil - kashfiyotchilarining bug’ aravasini rivojlantirish, takomillashtirish va uning ustida uzoq yillar mobaynida tinimsiz ish olib borishi natijasidir. Avtomobillarning birinchi avlodlari ot tortadigan aravalar shaklida ishlanib, unga oldingi g’ildirakni aylantirish uchun bug’ dvigateli o’rnatilgan. Bir necha yillar davomida bug’ dvigateli asosida bir qancha o’ziyurar avtomobillar yaratildi. Birinchi mukammal harakatlanuvchi bug’ avtomobilini 1769-yilda fransuz harbiy injeneri Nikol-Jozef Kyuno yaratdi (rasm). Bu avtomobilda bug’ dvigateli oldingi g’ildiragiga o’rnatilgan bo’lib, oldingi g’ildirak ham yetakchi ham boshqariluvchi bo’lgan. Bug’ dvigatelining bunday o’rnatilishi aravani boshqarishda qiyinchiliklar tug’dirardi, chunki g’ildirak o’ng yoki chap tomonga burilganda u bilan birga katta hajmga ega bo’lgan bug’ qozoni ham buriladi. Kyunoning bug’ avtomobili asosan yuk tashishga mo’ljallangan bo’lib ko’proq harbiy maqsadlarda (artileriya qurollari va snaryadlarni tashishda) qo’llanilgan.

Avtomobilning umumiy og’irligi 4 tonna bo’lib, uning tezligi 3 tonna yuk bilan 2-4 km/soatni tashkil qilgan. Ushbu bug’ avtomobilini dastlabki yuk avtomobili deyish mumkin. Avtomobil ikki ot kuchiga teng bo’lgan quvvatga qiyinchilik bilan erishardi. Qozon katta hajmga ega bo’lib, buning bosimi tez orada pasayib qolardi.

Bosimni bir maromda ushlab turish uchun har chorak soatda to’xtab olovni kuchaytirish kerak bo’lgan. Bu muolaja «kochegar» tomonidan amalga oshirilgan va ko’p vaqt talab qilar edi. Keyinchalik Kyunoning bug’ avtomobili muzeyga topshirilgan. Mexanik I.P.Kulibin 1791-yilda gollandiyalik Shamshurenkovning ―o’ziyurar kolyaska g’oyasini rivojlantirib, inson muskuli yordamida harakatga keladigan ―samokatka sini yaratdi. Rama ostida joylashgan maxovik ekipajning ravon yurishini ta’minlaydi (rasm). Undan tashqari ―samokatkada tezliklar qutisi va tormoz qurilmasi mavjud edi. Samokatning maksimal tezligi soatiga 30 kilometrni tashkil etib, kuzovga ikki odam joylashishi mumkin bo’lgan, uchinchi odam esa ―samokat ning orqasida turib uni oyoqlari bilan harakatga keltirar hamda ekipajni boshqarar edi. Kulibinning ―samokatkasi avtomobilning yaratilishidagi muhim ixtirolardan biri bo’ldi. XIX asrning 80-yilligiga kelib, Amerika, Buyuk Britaniya va boshqa Evropa davlatlarida neft qazib chiqarishning keng yo’lga qo’yilishi va neftni qayta ishlash zavodlarining barpo etilishi, benzinli yoki dizel yonilg’isida ishlaydigan ichki yonuv dvigatellari 2 bilan jihozlangan avtomobillarning takomillashishiga yetarli zamin tayyorlagan edi. Germaniyadagi Reyn daryosi qirog’ida joylashgan Mangeym shahri dunyodagi birinchi avtomobilning Vatani deb yuritiladi. 1885 yilning bahorida Karl

Bens ichki yonuv dvigateli bilan jihozlangan uch oyoqli o’zi yurar aravani yaratdi (3a-rasm). Daymler Bensdan mustaqil ravishda o’zining havo bilan sovitiladigan benzinli dvigatelini yaratib, 1883-yili unga patent oladi. Dastlab Daymler bu dvigatelni maxsus velosipedga o’rnatdi. Velosipedning yon tomonlariga esa qulamasligi uchun roliklar o’rnatilgan. Shu asnoda Daymler tomonidan 1885 yili dunyoda birinchi mototsikl yaratildi. Daymler Bensdan farqli ravishda 1886-yilda o’zining to’rt g’ildirakli avtomobilini yaratdi (3b-rasm). Frantsiya-Prussiya urushi ―Daymler avtomobillarining Frantsiya bozoridagi mavqeiga jiddiy putur yetkazadi. Buni bartaraf etish uchun nemis markasi ―Daymlerni boshqa nom bilan almashtirishiga to’g’ri keladi, ya’ni ―Daymler markasi - firma savdo vakilining 12 yoshli qizining ismi ―Mersedes bilan almashtiriladi. ―Mersedes avtomobili shu tariqa dunyoga keladi. Ko’p yillik raqobatdan so’ng 1926-yili ―Daymler va ―Bens firmalari birlashadilar, uch qirrali ― baxtli yulduz » sobiq raqobatchining ― lavr gardishi bilan birlashtirilib, dunyoni o’zining avtomobillari bilan hayratga solib kelayotgan ― Daymler-Bens firmasi tashkil topdi. Firma ― Mersedes-Bens markasi ostida avtomobillar ishlab chiqara boshladi. Amerikada Genrix Fort avtomobilsozlikni otasi hisoblanadi. U avtomobilsozlikda konveyer usulini olib kirdi va avtomobillarni keng miqiyosida ishlab chiqarishga asos bo’ldi. 1960 yilgacha avtomobil dvigatel quvvati har xil kattalikdagi o’lchov birliklarida o’lchanib kelindi. Shu yili o’tkazilgan og’irlik va o’lchamlarga bag’ishlangan XI xalqaro konferensiyada, yagona Xalqaro birliklar sistemasi (SI) qabul qilindi. Ushbu sistemaga binoan quvvat vattlarda (Vt) ifodalanadigan bo’ldi. Quvvat o’lchov birligi Djeyms Uatt sharafiga atalgan bo’lib Vt (Vatt) deb yoziladi. 1 ot kuchi (o.k.) 736 Vt ga teng. ―Ot kuchi atamasi kuchni emas balki quvvatni anglatadi. Mashhur fizik olim Jeyms Vatt aniqlashicha, 1 ta ot 1 minutda 100 fut (30 metr) chuqurlikdan 330 funt

(150 kg.) ko’mirni blokka bog’langan arqon orqali tortib chiqara olar ekan. Ana shu ishni bajaradigan quvvat 736 vattni tashkil etadi. 1960-yili SI (System International) birliklar sistemasida 736 vattni tashkil qiluvchi quvvat birligi 1 ot kuchi deb belgilndi. Buni quyidagi hisobda keltiramiz mumkin: F - kuch (Nyuton) J -ish (joul) T -vaqt (sekund) S -yo’l (metr) Vt -quvvat (vatt) Quvvatni topish formulasi quyidagicha: formula Jeyms Vattning hisobiga ko’ra 1 ta ot 1 minutda (60 sekundda) 30 metr chuqurlikdan 150 kg. ko’mirni blokka bog’langan arqon orqali tortib chiqara olar ekan. O’zbekistonda avtomobilsozlikning rivojlanish bosqichlari Respublikamiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbuslari bilan avtomobil sanoati rivojiga katta e’tibor qaratildi. Jumladan, 1992 yil iyun oyida Janubiy Koreya tashrifi chog’ida ―DAEWOO zavodi bilan tanishib, hamkorlikda Andijon viloyati Asaka shahrida avtomobil zavodini qurish to’g’risida Memorandum imzolandi va shu tariqa ―UzDAEWOO zavodiga asos solindi. 1996 yil 19 iyulda zavod ishga tushishi bilan O’zbekiston dunyodagi o’z avtomobiliga ega bo’lgan 28- davlatga aylandi. ―UzDAEWOO bu Markaziy Osiyodagi birinchi avtomobil ishlab chiqaruvchi zavod hisoblanadi. Zavod jahon standartlari talablariga javob beruvchi o’ta zamonaviy texnologiya bilan jihozlangan bo’lib, o’sha vaqtda umumiy hisobda yiliga 200 ming dona avtomobil (o’rta sinfli ―NEXIA avtomobillari - 100 ming dona, ―TICO avtomobillari - 50 ming dona, ―DAMAS avtomobillari - 50 ming dona) ishlab chiqarish quvvatiga ega edi. Bu avtomobillarga ehtiyot qism va materiallarning o’zimizda mahalliylashtirish dasturiga asosan ishlab chiqarish joriy qilinmoqda. Tinimsiz izlanishlar natijasida ―TICO avtomobili o’rniga ―MATIZ, ―SPARK, ―DAMAS avtomobilining kuchaytirilgan varianti, ―NEXIA avtomobili o’rniga ―NEXIA-2, ―LACETTI avtomobillari ishlab chiqarilib, Respublikamiz va chet mamalakatlarda avtoishqibozlar e’tiborini tortmoqda.

O’zbekiston avtomobil sanoatini yanada rivojlantirish maqsadida GM korparatsiyasi bilan shartnoma tuzilib, zavod «GM-Uzbekiston» qo’shma korxonasiga aylantirildi va quvvati yiliga 250 ming donaga oshirildi. Shu bilan bir qatorda 1999 yil Samarqand shahrida O’zbekiston- Turkiya qo’shma korxonasi ―Sam-Koch-avto zavodidan ― OTOYO’L markali kichik rusumdagi avtobuslar va ixtisoslashtirilgan yuk avtomobillari ishlab chiqarilib, ekspluatatsiya qilinmoqda. Keyinchalik bu zavod negizida O’zbekiston-Yaponiya qo’shma korxonasi ―SamAvto zavodi tashkil etilib, bu zavoddan ham ―ISUZI markali kichik rusumdagi avtobuslar va ixtisoslashgan yuk avtomobillari ishlab chiqarilib, ekspluatatsiya qilinmoqda. Shuningdek, Samarqandda yana bir O’zbekiston-Germaniya qo’shma korxonasi ―MAN’ yuk avtomobillari ishlab chiqarishga mo’ljallangan zavod o’z ishini boshlab yubordi. Avtomobilning yuragi hisoblangan motor dunyoda sanoqli davlatlarda ishlab chiqariladi. Shu bois, ―GM-MOTOR zavodi qurilishi bilan O’zbekiston ham shu davlatlar qatoriga qo’shildi. Zavodning hozirgi kundagi quvvati yiliga 225 ming dona motor ishlab chiqarishga mo’ljallangan. Mamalakatimizda avtomobil sanoatining rivojlanishiga juda katta e’tibor qaratilmoqda, jumladan, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 21 yanvarda bo’lib o’tgan majlisida olib borilayotgan islohotlar ko’lamiga baho berib: «O’zbekistonda avtomobilsozlik Asakadan boshlandi. Shu zavodni ochgan kunim 1996 yil 19 iyulni O’zbekiston hayoti uchun, tarixi uchun baxtli kun deb hisoblayman» 3 degan edilar. Zero, ana shu zavodda ishlab chiqarilayotgan sifatli va biri-biridan zamonaviy avtomobillar xalqimizni bu sohada ham hech kimdan kam emasligini, aksincha, raqobat borasida ko’plarni lol qoldirayotganligini ko’rsatadi. Istiqlol farzandi sanalmish ushbu qo’shma korxonada 2000 yilda 30700 ta avtomobil ishlab chiqarilgan bo’lsa, 2010 yil yakunida bu ko’rsatkich 217733 tani tashkil etdi. Ko’rinib turibdiki, avtomobil ishlab chiqarish keyingi o’n yil oralig’ida 181033 donaga yoki 7,1 martaga oshgan.

Ishlab chiqarilayotgan ―CAPTIVA, ―EPICA, ―TACUMA, ―LACETTI, ―SPARK, ―NEXIA, ―DAMAS, ―MATIZ singari avtomobillar jahon bozorida yurtimiz nomini dunyoga taratmoqda. Masalan: O’zbekiston Rossiya Federatsiyasiga 2005 yilda eng ko’p avtomobil eksport qilgan davlat hisoblandi. 2011 yilda esa Yaponiya va Germaniyadan so’ng uchinchi davlat deb topildi. 2011 yil Rossiyada ― Eng yaxshi avtomobil sifatida O’zbekistonda ishlab chiqarilgan ―SPARK avtomobili topildi. Bir so’z bilan aytganda, ―GM-Uzbekiston qo’shma korxonasi keyingi o’n yilda mamalakat eksport salohiyatining qariyb 7,6 foiziga oshishiga munosib hissa qo’shmoqda. Eng muhimi dastlabki kezlarda atigi 3 rusumdagi avtomobillar ishlab chiqarilardi. Hozirda esa konveyrlarda 8 turdagi avtomobillar ishlab chiqarilmoqda. Ayni paytda yana 3 ta loyiha uchun zarur mablag’lar ajratilgan. Endilikda esa ular bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. “GM-UZBEKISTON” (UzDAEWOO) qo’shma korxonasining qisqacha tarixi : 1992-yil iyun oyi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Janubiy Koreyaga birinchi marta tashrif buyurib, DAEWOO zavodi bilan tanishdi. 1992-yil iyul oyi. O’zbekiston va Janubiy Koreya davlatlari hamkorlikda Asaka shahrida avtomobil zavodi qurilishi to’g’risida Memorandum imzolandi. 1996 yil mart oyi. Konveyerdan birinchi DAMAS avtomobili ishlab chiqarildi. 1996 yil iyul oyi. Asakadagi avtomobil UzDAEWOO zavodi to’liq ishga tushdi. Konveyerdan NEXIA, DAMAS, TICO avtomobillari ishlab chiqarila boshlandi. 1996 yil 25 avgust oyi. Rossiya Federatsiyasiga birinchi partiya avtomobil eksport qilindi. 1999 yil dekabr oyi.

Boshqaruv tizimini sifatini sertifikatsiya qilishni halqaro ISO 9011 standartlariga muvofiqlashtirish amalga oshirildi. 2001 yil may oyi. Zavoddan 250 000 avtomobil ishlab chiqarildi. 2001 yil avgust oyi. O’zDEU zavodida ishlab chiqarilgan yangi MATIZ avtomobilining prezentatsiyasi bo’lib o’tdi va ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. 2002 yil sentabr oyi. NEXIA DONS avtomobilining ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. 2003 yil fevral oyi. Boshqaruv tizimini sifatini sertifikatsiya qilishni halqaro ISO 9001 standartining 2003 yildagi versiyasi muvofiqlashtirish amalga oshirildi. 2003 yil avgust oyi. LACETTI avtomobili va avtomatik uzatmalar quttisi bilan jihozlangan MATIZ avtomobili ishlab chiqarildi. 2005 yil yanvar oyi. Dvigatel ish hajmi 1 litrli MATIZ best avtomobili ishlab chiqarila boshlandi. 2005 yil oktabr oyi. Asaka zavodi konveyerdan 500 000 avtomobil ishlab chiqarildi. 2006 yil fevral oyi. Yangi avtomobil markasi DAMAS-2avtomobili ishlab chiqarildi. 2007 yil may oyi. O’zbekiston boshqaruv tizimi GM DAT bilan strategik sheriklik to’g’risida hamkorlik imzolandi, kelajakda NEXIA va MATIZ avtomobillarining ishlab chiqarish lokalizatsiya qilish va O`zDEU yangi rusumlarini ishlab chiqarishga kelishildi. 2008-yil mart oyi. Yangi GM-UZBEKISTON qo’shma qorxonasi tashkil topdi va Shevrolet markasi ostida CAPTIVA, EPICA, TACUMA avtobillari ishlab chiqarila boshlandi.

2008-yil mart oyi. NEXIA-2 avtomobilining prezentatsiyasi o’tkazildi va ishlab chiqarish boshlandi. 2010-yil. SPARK avtomobilining prezentatsiyasi o’tkazildi va ishlab chiqarish boshlandi. 2011-yil avgust. CAPTIVA-2 avtomobilining prezentatsiyasi o’tkazildi va 2012- yilning fevral oyidan boshlab ishlab chiqarildi. 2012-yil mart. MALIBU avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va 2012-yilning iyun oyidan boshlab ishlab chiqarildi. 2012-yil. RAVON R4 avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi. 2013-yil. RAVON Gentra avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi. 2014-yil. CHEVROLET Orlando avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi. 2016-yil. RAVON Nexia Gentra avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi. 2017-yil. CHEVROLET Malibu 2 avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi. 2018-yil. CHEVROLET Tracker avtomobilining taqdimoti bo’lib o’tdi va ishlab chiqarila boshlandi.

Avtomobillar haqida umumiy ma’lumot Avtomobil –quruqlikda harakatlanuvchi transport vositasi bo’lib, mustaqil energiya manbaiga ega bo’lgan dvigatel bilan jihozlangan hamda katta qulaylik va havfsizlikka ega bo’lgan holda relssiz yo’llarda yuk va yo’lovchilarni tashishga yoki o’ziga o’rnatilgan qurilmalar yordamida maxsus ishlarni bajarishga mo’ljallangan g’ildirakli mashinadir. Passajir avtomobillari yo’lovchilar tashishga mo’ljallangan bo’lib, ular o’z navbatida ikkiga bo’linadi: avtobuslar va yengil avtomobillar. Passajir avtomobillari sakkiztadan ko’p o’ringa mo’ljallangan bo’lsa, avtobus, sakkiztadan kam o’rinli bo’lsa, yengil avtomobil deb ataladi. Engil avtomobillar ikki, to’rt, etti hamda sakkiz o’rinli bo’ladi. Ularga o’rnatilgan dvigatelning ish hajmiga qarab yengil avtomobillar bir-biridan farq qiladi, 1,2 litrgacha mikrolitrajli - o’ta kichik turkum, 1,2... 1,8 litr kichik litrajli kichik turkum, 1,8... 3,5 litr - o’rtacha litrajli va 3,5 litrdan ortiq-katta litrajli. Maxsus avtomobillar malum ishlarni bajarishga imkon beradigan mexanizm, qurilma va uskunalar bilan jihozlangan. Masalan, o’t o’chirish, ko’cha supirish, yuk ortish avtomobillari. Poyga avtomobillari sport avtomobillari bo’lib, avtomobil-sport poygasida qatnashishga mo’ljallangan bo`ladi. Poygalar aylanma va to’g’ri yo’llarda o’tkaziladi. Belgilangan masofada yuqori natijaga erishish uchun maxsus poygalar ham o’tkaziladi.

Har xil yo’llardan harakatlanish xususiyatiga qarab oddiy va o’tag’on avtomobillar bo’ladi. 1. Avtomobil qatnoviga moslashtirilgan qattiq qoplamali yo’llarda harakatlanuvchi bitta o’qi yetakchi bo’lgan avtomobil oddiy avtomobil deyiladi. 2. Yomon va moslashtirilmagan yo’llarda harakatlanuvchi ikkita yoki uchta o’qi yetakchi bo’lgan avtomobil o’tag’on avtomobil deyiladi. Zamonaviy avtomobil juda murakkab mashina bo’lib, u bir biriga bog’liq holda malum bir vazifani bajaruvchi bir necha mexanizm qurilma va qismlardan tashkil topgan. Ko’pchilik avtomobillarning umumiy tuzilish sxemasi, ularning mexanizm va sistemalarining ishlash uslubi va ish sharoiti bir biriga o’xshash. Shu sababli avtomobilning umumiy tuzilishini o’rganish uchun ba’zi soddalashtirishlar kiritamiz.

Yengil avtomobillarga to ’ la vazni 3500 kg dan oshmaydigan va o ’ rindiqlar soni haydovchi o ’ rindig ’ i bilan hisoblaganda sakkiztagacha bo ’ lgan transport vositalari kiradi . Ixtiyoriy yengil avtomobil quyidagi mexanizm va qurilmalardan tashkil topgan (4- rasm ): dvigatel ; У transmissiya ; S yurish qismi ; boshqarish mexanizmi ; • elektr jixozlari; • qo’shimcha qurilmalar; ^ kuzov. Umuman olganda, avtomobil detallar, birikmalar, mexanizmlar qurilmalar va tarmoqlar yig’indisidan iborat. Detal - mexanizm va mashinalarning yig’ish ishlarisiz tayyorlangan ayrim qismlari (masalan, bolt, porshen, barmog’i, shesternya va hokazo). Uzel - bir necha detallarning mashinada yoki mexanizmda malum mustaqil vazifani bajaruvchi birikmasi. Mexanizm - harakatni malum tartibda uzatuvchi va o’zgartiruvchi tuzilma. Agregat - bir necha mexanizm va tizimlarni bir butun qilib birlashtirgan holda ishlovchi qurilma. (masalan, avtomobil, dvigateli, uzatmalar qutisi, taqsimlash qutisi va etaklovchi ko’prik). Tarmoq (sistema) - bitta umumiy vazifani bajaradigan qismlar yig’indisi (masalan, taminlash tarmog’i, moylash tarmog’i yoki sovitish tarmog’i va boshqalar). Avtomobil kuzovlari yuk va yo’lovchilarni qulay joylashtirish uchun hizmat qiladi. Yengil avtomobil kuzovlari dvigatelning joylashuvi, ish sharoiti va qanday ishga mo’ljallanganligiga, eshiklar soni va yuqori qismining shakliga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: Sedan -kuzovi uch bo’lmali, to’rt eshikli ikki yoki uch qator o’rindig’i bor, usti yopiq va ichki to’sig’i yo’q (5-rasm). Kupe - kuzovi ikki bo’lmali, ikki eshikli, usti yopiq bir yoki ikki qator o’rindiqli (6-rasm).

Limuzin –kuzovi uch bo’lmali, to’rt eshikli, usti yopiq, uch qator o’rindig’i bor, birinchi qator o’rindig’i orqa qator o’rindiqlaridan oynali to’siq bilan ajratilgan (rasm). Kabriolet – k uzovi uch bo’lmali, usti va orqa qismi yig’ishtiriladi va yon eshiklari oynasini tushirish mumkin (8-rasm). Unversal – ikki bo ’ lmali kuzovi bo ’ lib , ikki yoki to ’ rt eshikli , orqa qismida ochiladigan darchasi bor . Faeton - kuzovi ikki bo ’ lmali , usti soyabonli qismi yig ’ ishtiriladi va yon qismi oynali bo ’ lib , u olinib qo ’ yilishi mumkin .

Kombi (xetchbek) –ikki bo’lmali, usti yopiq kuzovida ikki yoki to’rt yonaki va bitta orqa eshigi bor (9-rasm). Pikap – yuk-passajir kuzovining usti ochiq yuk sathi bo’lib, yon tomonida 4-6 kishilik bo’ylama joylashgan o’rindiqlari bo’lishi mumkin, ikki kishilik yopiq kabinasi bor (10-rasm). Xardton – yig’ishtiriladigan tentli tomi bor, yon tomonidagi oynalari tushiriladi. kuzovi kupe, yoki sedan turida bo’lishi mumkin. Furgon – shassiga o’rnatilgan ixtisoslashgan yuk kuzovi oynasiz qilib ishlangan, orqa tomonida ochiladigan ikki eshigi bor, haydovchining bo’limi yuk bo’limidan ajralgan. Yuqorida qayd etilgan avtomobil kuzovlari ramasiz konstruktsiyaga ega bo ’ lib , karkasli yoki karkassiz bo ’ lishi mumkin .

Avtomobillarning yetakchi g’ildiraklarning joylashishi bo’yicha sinflanishi. Momentni qabul qilishiga qarab avtomobillar oldingi g’ildiraklar yetakchi, orqa g’ildiraklar yetakchi va ikkala g’ildiraklar ham yetakchi bo’lgan turlarga ajratiladi. Orqa g’ildiraklar yetakchi – bunday avtomobillarda dvigateldagi burovchi moment orqa g’ildiraklarga uzatiladi. Orqa g’ildiraklar avtomobilni harakatga keltiradi, oldingi g’ildiraklar faqat harakatni o’zgartirish uchun hizmat qiladi. Oldingi g’ildiraklar yetakchi – bunday avtomobillarda dvigateldagi burovchi moment oldingi g’ildiraklarga uzatiladi va oldingi g’ildiraklar bir vaqtning o’zida harakatni o’zgartirish uchun ham hizmat qiladi. Ikkala g’ildiraklar ham yetakchi –bunday avtomobillarda dvigateldan uzatilgan burovchi moment bir vaqtning o’zida oldingi va orqa g’ildiraklarga uzatiladi. Avtomobillarning gabarit o’lchamlari bo’yicha klassifi-katsiyasi. Gabarit o’lchamlari bo’yicha avtomobillar oltita sinfga ajratiladi. Sinflar lotin alfaviti harflari bilan belgilanadi: A, B, C, D, E, S (yoki F) (14-rasm).

A - mini-sinf. Avtomobillar uzunligi 3,6 m dan kichik va kengligi 1,6 m gachaligi bilan xarakterlanadi. Bunday avtomobillar uch yoki besh eshikli bo’ladi. B - kichik sinf. Kuzov uzunligi — 3,6 m.dan 3,9 m. gacha, kengligi — 1,5 m. dan 1,7 m. gacha. C - kichik o’rta sinf (golf-sinf yoki kompakt-sinf). Bu avtomobillar kuzov uzunligi — 3,9 m. dan 4,4 m. gacha, kengligi — 1,6 m. dan 1,75 m. gacha. D - o’rta sinf. Bu tipdagi avtomobillar uzunligi – 4,4 m.dan 4,7 m. gacha, kengligi -1,7 m.dan 1,8 m. gacha. E - oliy o’rta sinf, yoki biznes-sinf. Kuzov uzunligi – 4,6 m.dan 4,8 m. gacha, kengligi 1,7 m.dan katta. S (F) - lyuks sinf. Avtomobil uzunligi 4,8 m.dan, kengligi 1,7 m.dan katta. Dvigatel avtomobilning harakatlanishi uchun zarur bo’lgan mexanik energiya hosil qiluvchi manba bo’lib hizmat qiladi. Mexanik energiya esa dvigatelda yonilgi yonishi natijasida hosil bo’lgan kimyoviy energiyaning issiqlik energiyasiga aylanishi natijasida hosil bo’ladi. Dvigateldan olingan mexanik energiya bir qator mexanizm va agregatlar orqali yetakchi g’ildiraklarga etkazib beriladi.

Zamonaviy avtomobillarda, asosan, porshenli ichki yonuv dvigatellari o’rnatiladi (karbyuratorli yoki siqish natijasida o’z-o’zidan alangalanuvchi dizel dvigatellari). Shassi - avtomobilning asosi bo’lib, uch turkum mexanizm va tarmoqlarni o’z ichiga oladi. Kuch uzatmasi, yurish qismi va boshqarish tarmoqlari. Kuch uzatmasi mexanizm va agregatlarning qo’shilmasidan tarkib topgan bo’lib, dvigatel validan kelayotgan burovchi momentni o’zgartirgan holda yetakchi g’ildiraklarga uzatib beradi. Kuch uzatmasiga quyidagi mexanizmlar va agregatlar kiradi: ishlash muftasi, uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, keyingi yetakchi ko’prikning ichida joylashgan asosiy uzatma, differentsial va yarim o’qlar. Ishlash muftasi dvigatelni kuch uzatmadan qisqa muddatga uzib qo’yishga va ularni ravon ulashga, shu tariqa avtomobilni joyidan asta-sekin ko’zg’atishga hizmat qiladi. Uzatmalar qutisi dvigatel hosil qilgan burovchi moment kattaligini oshirib, kardonli uzatmaga etkazib beradi. Shu bilan birga dvigatelni qisqa yoki uzoq muddatda kuch uzatma mexanizmlaridan ajratib qo’yadi. Shuningdek, uzatmalar qutisi va avtomobilning orqaga yurishini ham taminlaydi. Dvigatel, ilashish muftasi va uzatmalar qutisi bir butun shaklida joylashib, ularning asosiy o’qlari bir to’g’ri chiziqda yo’tgani uchun ular kuch bloklari deb yuritiladi. Kardanli uzatma uzatmalar qutisidan keyin joylashgan bo’lib, undan olgan burovchi momentni o’zgaruvchan burchak ostida asosiy uzatmaga etkazib beradi. Asosiy uzatma differentsial va yarim ketingi yetakchi ko’prikda joylashgan bo’lib, kardandan kelayotgan burovchi momentni yetakchi g’ildiraklarga kuchaytirgan holda etkazib beradi. Yurish qismi avtomobilning ilgarilama harakatlanishini taminlaydigan aravadan tashkil topgan. Uning asosi bo’lib rama hizmat qiladi. Ramaga avtomobilning barcha agregat, mexanizm va qismlari o’rnatiladi, oldingi o’q va ketingi ko’prik esa ressoralar yordamida ramaga biriktiriladi. Ressora qayishqoq shinali g’ildiraklarning yo’l notekisliklariga urilishi natijasida hosil bo’lgan turtkilarini

yumshatib, ramaga uzatadi. Amortizator esa turtkilarni yumshatishda xosil bulgan tebranishlarni sundiradi. Boshqarish tarmog’i avtomobilning harakat yo’nalishini o’zgartirish, sekinlashtirish va to’xtatish uchun hizmat qiladi. Boshqarish tarmog’i ikkita alohida qismdan: rul boshqarmasi va tormozlash boshqarmasidan iborat. Rul boshqarmasi rul chambaragi, rul mexanizmi, bo’ylama tortqi va richagdan tashkil topgan. Bu tarmoqda rul chambaragining burilishi natijasida trapetsiya hosil qilgan tortqi, va richaglar yordamida oldingi g’ildiraklar buriladi va avtomobil o’z harakat yo’nalishini o’zgartiradi. Tormoz boshqarmasi g’ildiraklar va hamda kuch uzatmasida joylashgan tormoz mexanizmlari bilan ularga keltirilgan yuritmalardan tashkil topgan. Bu boshqarma tarmoqlari avtomobil harakatini sekinlatish, to’xtatish va to’xtab turgan avtomobilni siljishdan saqlaydi. Avtomobil konstruktsiyasiga ko’yiladigan talablar. Avtomobil konstruktsiyasiga qo’yiladigan talablarni o’z navbatida to’rt guruhga bo’lish mumkin, ya’ni ijtimoiy va xuquqiy, ishlab chiqarish, ekspluatatsiya va raqobatbardoshlik talablari. • ijtimoiy va xuquqiy talablarga konstruktsiyaning xavfsizligi, yuqori konstruktiv va ekologik ko’rsatkichlar, mamlakatimiz va xalqaro tashkilotlarning me’yoriy xujjatlariga mosligi kiradi. • ishlab chiqarish talablariga materil, mehnat sarfining kamligi va avtomobil tannarhining pastligi; agregat, uzel va detallar unifikatsiya darajasining yuqoriligi; ishlab chiqarish ko’lami va mablag’ga avtomobil konstruktsiyasining mosligi kiradi.

• ekspluatatsiya talablariga avtomobilning yuk ko ’ tarishidan to ’ la foydalanish ; yuqori o ’ rtacha tezlik ; yuqori yonilg ’ i tejamkorligi ; ishonchlilik ; tashish vaqtida yuklarning saqlanishi ; avtomobilning ob - havo sharoitiga moslashganligi kiradi . • raqobatbardoshlik talablarga zamonaviy talablarga javob beradigan yuqori sifat ; patent tarafdan toza ; xalqaro tan olish ; eksport qilinishi mo ’ ljallanayotgan davlatlarning maxsus talablarga javob berishi kiradi . Yuqorida sanab o ’ tilgan barcha talablarni bir vaqtda qondirib bo ’ lmaydi , chunki ba ’ zi talablar bir - biriga qarshi bo ’ lishi mumkin . Shuning uchun avtomobilning vazifasi va ishlatilish sohasiga qarab avtomobilni loyihalash chog ’ ida o ’ rtacha echim qabul qilinadi . Har bir avtomobil ma’lum ekspluatatsiya sharoiti uchun yaratiladi. Transport vositalarini ekspluatatsiya qilish sharoiti uch qismdan iborat: • transport sharoiti; • yo’l sharoiti; • ob-havo sharoiti; Transport sharoitlari - harakat tezligi , yuk bilan yurish masofasi , yo ’ ldan foydalanish koeffitsienti , yuk ko ’ tarish qobiliyatidan foydalanish koeffitsienti , tirkamalardan foydalanish koeffitsienti , tashilayotgan yukning turi va boshqalar bilan baholanadi. Transport sharoitini e’tiborga olish uchun ―Nizomda K 2 koeffitsienti keltirilgan. Yo’l sharoitlari. Yo’l sharoitlari agregat va detallarning ishiga ta’sir etadi, bunda texnik holat parametrlarining o’zgarish jadalligi tezlanishi yoki sekinlanishi mumkin. Ular transport vositasining ish tartibotini belgilaydi, bu esa ishonchlilikka ta’sir etadi. Yo’l sharoitlari yo’lning texnik toifasi, yo’l qoplamasining turi va

sifati, transport vositasi harakatiga ko’rsatadigan qarshiligi, yo’lning eni, burilishlarning radiuslari, ko’tarilishi va nishabligi bilan belgilanadi. Shu sababli ―Nizomda transport vositalari ishlash sharoiti toifasini k1 tuzatish koeffitsienti orqali e’tiborga olinadi. Iqlim-sharoitlari havoning harorati, namligi, shamol yuklamasi, quyosh radiatsiyasi darajasi va h.k. lar bilan xarakterlanadi. Bu sharoitlar agregatlarning issiqlik va boshqa ish tartibotlariga, demak, ularning texnik holati va ishonchliligiga ta’sir etadi. Past va yuqori haroratlarning ta’siri ostida konstruktsion po’latlar, metall qotishmalar, plastmassalar, rezina va boshqa materiallarning fizik-mexanik hossalari o’zgaradi. Moy, yonilg’i, tormoz va amortizator suyuqliklari, elektrolit va boshqalarning fizik-kimyoviy doimiyliklari (konstantalari) iqlim sharoitlari ta’sirida o’zgaradi. Shu sababli ―Nizomda transport vositalariga iqlim sharoitlarining ta’sirini e’tiborga olish uchun k 3 tuzatish koeffitsienti keltirilgan. Transport sharoitining avtomobil konstruktsiyasiga ta’siri. Transport sharoiti avtomobil vazifasidan kelib chiqadigan bir nechta faktorlar bilan belgilanadi. Yuk avtomobillarining transport sharoiti yuk turi, hajmi, partiyasi, tashish masofasi va tashkil etilishi, yukni ortish va tushirish, yukni saqlash, avtomobilga texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash kabi faktorlar bilan aniqlanadi. Yuk turi fizik-mexanik xususiyatlari, zichligi, og’irligi, o’lchamlari, qimmatbaholigi, tarasi, tez tashilishi bilan belgilanadi. Yuk partiyasi bitta avtomobil yoki avtopoezdda tashiladigan hajm bilan belgilanadi. Tashish masofasi yuk etkazilishi kerak bo’lgan masofa bo’lib, maxalliy (50 km gacha) va uzoq (50 kmdan ko’p) bo’lishi mumkin. Tashishni tashkil etish deb, avtomobilni ishda qancha vaqt bo’lishi (soat yoki sutkada), bir sutka yurgan masofasi (kilomertda), bir yilda necha kun ishda bo’lishi, bir yilda bosib o’tgan masofasi (kmda), yuk tashishni bir maromda tashkil etilishi (sutkaning soatlarida, xaftaning kunlarida, yilning oylarida), xaydovchilarning ishini tashkil etishga aytiladi. Yukni ortish-tushirish qo’lda bajarilishi yoki mexanizatsiyalashgan bo’lishi mumkin.

Passajir avtomobillarining transport sharoiti passajir tashish bilan bog’liq. Avtobuslar shahar ichida, shahar chetiga, shaharlararo, mahalliy, ekskursion, turistik va boshqa bo’lishi mumkin. Engil avtomobillar taksi, hizmat, shaxsiy va ijara bo’lishi mumkin. Shahar ichida ishlatiladigan avtobuslarning pol sathi past, eshiklari keng va ko’p, o’rindiqlar soni kam bo’lishi kerak. Shaharlararo qatnaydigan va turist avtobuslarda komfortabellik, yaxshi ko’rinuvchanlik, yuqori tezlik va katta yukxonalar bo’lishi kerak. Mahalliy avtobuslarda o’tag’onlik muhim hisoblanadi. Yo’l sharoitining avtomobil konstruktsiyasiga ta’siri. Yo’l sharoiti yo’l qoplamasining tekisligi va mustaxkamligi, yo’l joylashgan muhit yo’lning elementlari, avtomobillar harakatining tig’izligi va yo’lning barqarorligi bilan belgilanadi. Yo’l qoplamasining tekisligi yo’l notekisliklari ordinatasining o’rtacha kvadratik qiymati bilan baholanadi. Yo’l qoplamasining mustahkamligi (ayniqsa ko’prik va yo’l inshootlarida) avtomobilning to’la massasi va o’qlarga taqsimlangan massa bilan aniqlanadi. Yo’l joylashgan muhit tekis, tepaliklar yoki tog’liklar bo’lishi mumkin. Yo’lning elementlari deb bo’ylama yo’nalishda tepaga yoki pastga yo’lning og’ishi, ularning takrorlanishi va uzunligi, yo’lning bir to’g’ri chiziqda yotmasligi, yo’lning eni va yo’ldagi qatorlar soniga aytiladi. Avtomobil harakatining tig’izligi vaqt birligida (soat, sutka, yil) yo’ldan o’tadigan avtomobillarning soni bilan belgilanadi. Shuningdek, harakat tig’izligining barqarorligi kunning soatlarida, haftaning kunlarida va yilning oylarida o’zgarishi mumkin. Yo’lning barqarorligi deb yo’lning holatiga aytiladi. (quruq, nam, qor bosgan, muzlagan va hokazo). Qoplamasiga qarab yo’llar 4 ta turga bo’linadi: • tsementobeton yoki asfaltobeton (I-IV kategoriyadagi yo’llar) • asfaltobeton yoki degtobeton (III-IV kategoriyadagi yo’llar) • graviy va shag’al (IV-V kategoriyadagi yo’llar) • tuproq (V kategoriyadagi yo’llar )

Yo ’ l qoplamasining mustaxkamligiga qarab , avtomobil o ’ qiga tushayotgan massaning ruhsat etilgani 100 kN dan ( I - IV kategoriya ) 60 kN gacha ( V kategoriya ) bo ’ lishi mumkin . Avtomobilning ekspuatatsion xususiyati ko ’ rsatkichlariga yo ’ l sharoitining ta ’ siri katta . Avtomobil notekis yo ’ llardan harakatlanganda detal va uzellarning ishlash muddati qisqaradi , avtomobilga texnik hizmat ko ’ rsatish va ta ’ mirlash hajmi oshadi , avtomobilning o ’ rtacha tezligi pasayadi , yonilg ’ i sarfi ortadi . Bularning hammasi yuk tashish tannarhining oshishiga va ish unumdorligining pasayishiga olib keladi. Agar yo’l notekis bo’lsa avtomobilning yurish ravonligini yaxshilash hisobiga, agar yo’l tekis bo’lsa avtomobilning tortish – tezlik, turg’unlik, boshqaruvchanlik, hamda avtomobilning va tormoz xususiyatlarini yaxshilash hisobiga avtomobilning unumdorligini oshirish mumkin. Avtomobilning tezligi yo’ldagi ko’rinuvchanlik, yo’lning eni, burilish radiuslari va yo’lning past-balandligiga bog’liq. Ob-havo sharoitining avtomobil konstruktsiyasiga ta’siri. Er shari bir nechta klimatik rayonlarga bo’lingan. Masalan: sovuq, issiq, mo’tadil va tog’lik rayonlar bo’ladi. Sovuq rayonlarda yilning 200...300 kunida havo harorati -40 o ... -60 o S bo’ladi. Issiq rayonlarda qish bor-yo’g’i 10...20 kun davom etadi, yozda esa harorat +45...+50 o C dan oshib ketadi va havo juda quruq bo’ladi. Ob-havo sharoitiga qarab yo’lning holati (nam, qor bosgan, muzlagan) va ko’rinuvchanlik (yomg’ir, qor, tuman) o’zgaradi. havoning harorati avtomobilning issiqlik rejimiga agregatlarning ish sharoitiga ta’sir qiladi (yonilg’i va moylarining zichligi, akkumulyatorlarning sig’imi o’zgaradi). Harorat o’rtacha 20 o S bo’lganda dvigateldagi moy va sovituvchi suyuqlikning harorati 80...100 o S bo’lishi kerak. Agar havo harorati 10 o S ga ko’tarilsa dvigatel quvvati 2…3% ga pasayadi, yoqilg’i sarfi 1.5% ga ortadi. Shuningdek, havo harorati transmissiyaning foydali ish koeffitsientiga va g’ildiraklarning qarshiligiga ta’sir qiladi.

Agar avtomobil tog’ sharoitida ishlasa, havoning siyraklanishi tufayli dvigatelning quvvati pasayadi, shuning uchun yuk avtomobillarida o’rtacha tezlik 40….50% ga kamayadi va yonilg’i sarfi 10…15% ga ortadi. Sovuq sharoitda ishlashga mo’ljallangan avtomobillarda dvigatelni ishga tushirishni yengillashtiruvchi tizim, shuningdek kuzov, kabina, yoqilg’i baki va akkumlyatorlarni isitish tizimlari o’rnatiladi. Yoqilg’i, moy, texnik suyuqliklarning qishki mavsumga moslashtirilganlari ishlatiladi, materiallarning sovuqqa chidamli turlaridan foydalaniladi. Issiq sharoitda ishlashga mo’ljallangan avtomobillarda dvigatelni sovutishning samarali tizimlari, moy radiatorlari, havoni changdan yaxshilab tozalash tizimlari ishlatiladi. Kuzov va kabinada havoni tozalash va sovutish tizimlari bo’lish kerak. Avtomobilda ishlatiladigan hamma ekspluatatsion materiallar (rezina, polimer, yoqilg’i, moy, tormoz suyuqligi va boshqalar) isssiq hararotda ishonchli ishlashi kerak. Avtomobilning rangi och rangda bo’lgani maqsadga muvofiq, chunki och ranglar quyosh radiatsiyasiga chidamli bo’ladi. Avtomobilning ergonomik 4 xususiyatlari. Mashinalar odamlar uchun yaratiladi. Bu oddiy jumla aslida erusti transport vositalariga nisbatan ergonomika va dizaynning vazifalarini aniqlab beradi. Avtomobilning ergonomik xususiyatlari deb, haydovchining faoliyatini oshirish maqsadida shakllantiradigan xususiyatlarga aytiladi. Avtomobilning ergonomik xususiyatlari to’rt guruhga bo’linadi: - gigienik; - antropometrik; - fiziologik; - psixologik. Gigienik ko’rsatkichlar –haydovchilar ish joyining sanitariya me’yorlariga javob berishini hisobga oladi. Ularga ichki shovqin darajasi, haydovchi ish joyining vibroyuklanishi va haydovchi ish joyidagi mikro iqlim (harorat, namlik, havoning kimyoviy tarkibi va b.) kiradi.

Antropometrik ko’rsatkichlar haydovchi ish joyining ishlashga qulayligini harakterlaydi. Ularga haydovchining o’rindiqda joylashishi, boshqaruv organlarining boshqarishga qulayligi va haydovchi atrofidagi bo’shliq kiradi. Haydovchining o’rindiqda qulay joylashishi uning harakatlari aniq va tez bajarilishiga olib keladi, natijada haydovchi uzoq vaqt charchamasdan ishlashi mumkin. Fiziologik ko’rsatkichlar avtomobilning boshqaruv organlariga sarflanadigan kuchning haydovchi organizmining jismoniy imkoniyatlariga muvofiq kelishini belgilaydi. Fiziologik ko’rsatkichlarga avtomobilning boshqaruv organlariga qo’yilgan kuch va boshqarishni avtomatlashtirish kiradi. Psixologik ko’rsatkichlar haydovchiga ta’sir qilayotgan barcha axborotlarning uning psixofiziologik imkoniyatlariga mosligini belgilaydi. Ularga avtomobilning agregat va tizimlaridan kelayotgan axborot, haydovchi ish joyidan ko’rinuvchanlik, tovush orqali uzatiladigan axborot kiradi. Avtomobilning xavfsizlik xususiyati. Avtomobilning xavfsizligi muhim ekspluatatsion xususiyat bo’lib, insonlarning hayoti va sog’ligiga, avtomobilga, yuklarga va atrof-muhitga zarar etmasligini belgilaydi. Avtomobil xavfsizligi to’rt guruhga bo’linadi: - aktiv xavfsizlik; - passiv xavfsizlik; - avariyadan so’nggi xavfsizlik; - ekologik xavfsizlik. Aktiv xavfsizlik deb, avtomobilning yo’l-transport hodisasiga uchrashi ehtimolini pasaytirishni ta’minlaydigan xususiyatga aytiladi. Faol xavfsizlik tormoz xususiyatiga, boshqariluvchanlikka, turg’unlikka, buriluvchanlikka, ekologik xususiyatiga, chiroq va tovush qurilmalariga bog’liq. Passiv xafvsizlik deb, yo’l-transport hodisasining oqibatlarini kamaytirishni ta’minlaydigan xususiyatga aytiladi. Faol emas xafvsizlik ichki va tashqi bo’lishi mumkin. Avariyadan so’ngi xavfsizlik deb, YTH natijasida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan havfli oqibatlarning oldini olish xususiyatiga aytiladi. Havfli oqibatlarga yong’in,

avariyadan so’ng avtomobil eshiklarining qulflanib qolishi, avtomobil ichiga suv kirishi (agar avtomobil cho’kkan bo’lsa) kiradi. Avariyadan so’nggi xavfsizlikni ta’minlash uchun avtomobil o’t o’chirish asboblari, dori qutichalari (aptechka) bilan jihozlangan bo’lishi kerak. Shuningdek, odamlarning avtomobil ichidan tez chiqib ketishini ta’minlaydigan qo’shimcha eshik va lyuklar bilan jixozlangan bo’lishi kerak. Ekologik xavfsizlik deb, avtomobil o’z vazifasini bajarayotganda odamlarga, hayvonot dunyosiga va atrof-muhitga zararli ta’sirini kamaytirish xususiyatiga aytiladi. Ularga ishlatilgan gazlarning tutuni va zahari, shovqin va radio- to’lqinlarni o’zgartirishi kiradi. Ishlatilgan zaharli gazlar tarkibida uglerod okisi CO , uglevodorod CH va azot NO x bo’ladi. Bu zaharli gazlar odamlarga va hayvonot dunyosiga zarar etkazadi. Ularning miqdori halqaro standartlarga va boshqa hujjatlarda belgilab qo’yilgan. Avtomobilning dvigateli va boshqa agregatlarining shovqini me’yori ham cheklab qo’yilgan bo’lib, shovqinni kamaytirishga mo’ljallangan konstruktiv tadbirlar amalga oshiriladi. Avtomobilda radioto’lqinlarga zarar etkazuvchi asosiy qism dvigatel hisoblanadi. Yuklanish va hisoblash rejimlari Avtomobil uzel va agregatlarining ish jarayonlari. Avtomobil uzel va agregatlarining vazifasiga ko’ra ularga qator talablarni ko’yish mumkin, shu talablarni bajarilishi ularni boshqa agregatlar bilan birga ishlaganda funktsional vazifasini to’liq bajarilishini ta’minlaydi. Qo’yiladigan talablarni bir necha konstruktiv echimlari bilan qondirish mumkin, lekin bunda konstruktsiyalarning murakkabligi, narhi, chidamligi va xakozolar ham har xil bo’ladi. Uzel va agregatlarning ish ko’rsatkichlarini va ularni yaxshilash imkonlarini faqatgina ularda bo’lib o’tadigan ish jarayonlarining tahlillari asosida aniqlash mumkin.

Ish jarayoni deb, mehanizm va agregatlarda ish paytida sodir bo’ladigan fizikaviy, fizik-kimyoviy jarayonlar majmuasi, ularni sababi, o’zaro bog’likligi va ketma-ketligiga aytiladi. Ish jarayonini matematik model yordamida tahlil etib, qaysi konstruktsiyada va qay darajada talablar bajarilishini va shundan so’ng yuklanishlarni aniqlash mumkin. Ko’p hollarda matematik model uchun oddiy muvozanat holatini ko’rib chiqsak bas: to’g’ri chiziqli xarakatda £ P = 0, aylanma xarakatda £ M = 0. Agar ish jarayonida tezlanish yoki sekinlanish bo’lsa, massalarni ham hisobga olish zarur bo’ladi: Yuklanish rejimi deb, ekspluatatsiya jarayonida (vaqt kesimida) detal va agregatlarga ta’sir etuvchi kuch va momentlarning o’zgarishiga aytiladi. Avtomobil detallariga ta’sir etuvchi kuchlar (kuchlanishlar) ta’sir etish vaqtiga ko’ra quyidagicha bo’lishi mumkin:

a) o’zgarmas (doimiy ta’sir etuvchi yoki sekin o’zgaruvchi) kuchlar, bular: og’irlik kuchi, uzel va agregatlarni yig’ishda boltlarni siqishdan hosil bo’ladigan kuchlar va x.k b) o’zgaruvchan kuchlar. - barqaror rejimda o’zgaradigan kuchlar. Masalan: vallarda yoki shesternya tishlaridagi barqaror kuchlanishlardan hosil bo’ladigan yuklanishlar. - barqaror bo’lmagan rejimda o’zgaradigan kuchlar. Bu eng keng uchraydigan hol. Bu rejimlar asimmetriya koeffitsienti bilan harakterlanadi,

Avtomobil uzel va agregatlarini xisoblash rejimlari. Xisoblash rejimi bu detallarni mustaxkamlikka va chidamkorlikka xisoblash uchun qabul qilingan real yoki shartli yuklanish rejimi. Xisoblash rejimi yuklanish rejimini taxlil etish natijasida tanlab olinadi. Detallarni chidamkorlikka xisoblaganda o’zgaruvchan kuchlar ta’sirida detalning sinishi aniqlanadi. Ishlash jarayonida detallarni sinishiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: o metallning bir jinsli emasligi; o yuzalarga yaxshi ishlov berilmaganligi; o ichki zo’riqishlar; o katta yuklanishlar; o detal materialini charchashi; o ishchi yuzalarni shikastlanishi. O’zgaruvchan kuchlar ta’sirida detalni chidamkorligi deformatsiya turiga (egilish yoki buralish) va ularni vaqt davomida o’zgarishiga bog’liq. Transmissiyani hisoblash rejimlari. Transmissiyaning yuklanish rejimlari o’zgaruvchan moment va burchak tezliklari qiymatlari bilan tavsiflanadi. Shu yuklanishlarni tahlil qilgan holda transmissiya uchun quyidagi hisoblash rejimlarini belgilash mumkin: 1-hisoblash rejimi - dvigatelning maksimal momentiga ko’ra hisoblanadi. U xolda xisoblash momenti (FIKni xisobga olmaganda) quyidagicha aniqlanadi:

M P =M e max -U n bu erda: U n - dvigateldan hisoblanayotgan valgacha bo’lgan uzatishlar soni; a n - burovchi momentni ushbu valdan o’tadigan qismini hisobga oluvchi koeffitsent. Bunday yuklanishlar tekshiruv hisoblari uchun ishlatiladi. Transmissiyaning barcha moment o’tkazayotgan detallari ushbu burovchi momentni o’tishiga bardosh bera olishi kerak. 2-hisoblash rejimi - yetakchi g’ildiraklarni yo’l bilan maksimal ilashishiga ko’ra hisoblanadi. U xolda xisoblash momenti quyidagicha aniqlanadi: M P =G - Ф ■ r kU n- v n bu erda: G сц - tezlanish paytida yetakchi g’ildiraklarga tushadigan maksimal og’irlik (yuklanishlarni o’zgarishini hisobga olgan holda); cp max =0,7...0,9 - ilashish koeffitsentining maksimal qiymati. U n va rj n -yetakchi g’ildirakdan ushbu valgacha bo’lgan uzatish soni va FIKi. r k - g’ildirakning g’ildirash radiusi. Bu hisoblash rejimi odatda avtomobillarni kardan vali va ko’priklarda burovchi momentni taqsimlanish qonuni noaniq bo’lganda yoki avtomobilda o’ta katta burovchi momentga ega bo’lgan dvigatel o’rnatilganda hisoblash uchun ishlatiladi. Chunki katta burovchi moment hech qachon real ishlatilmaydi (g’ildiraklar shataksirab ketadi). 3-hisoblash rejimi - transmissiyada hosil bo’lishi mumkin bo’lgan maksimal dinamik yuklanishlarga ko’ra hisoblanadi. Dinamik yuklanishlar quyidagilarga bog’liq: ilashish muftasining ulanish tezligiga (haydovchiga); ilashish muftasining turiga va konstruktsiyasiga (disklar soni, yuritmasi, maxsus moslamalar va h.k.); yo’lning turiga, holatiga va avtomobil tezligiga; avtomobilning konstruktiv xususiyatlariga.

Odatda katta dinamik yuklanishlar ilashish muftasi keskin ulanganda hosil bo’ladi. M P =M e max -U n -K д bunda: м max - hisoblanayotgan detaldagi maksimal moment Dinamiklik koeffitsienti K д = M max hisoblanayotgan detaldigi maksimal moment kritik holatlarda dvigatelning maksimal momentidan necha martaga oshib ketishini ko’rsatadi. к д = 1,5...2,0 yengil avtomobillar uchun к д = 2,0...2,5 yuk avtomobillari uchun к д = 3,5 gacha o’tag’on avtomobillar uchun Ushbu hisoblash rejimi detallarni mustahkamlikka hisoblashda ishlatiladi va transmissiya detallariga ta’sir etayotgan maksimal kuchlanishlarni aniqlaydi. 4-hisoblash rejimi real ekspluatatsion yuklanishlarga hisoblanadi. Bu hisoblash rejimi charchash mustahkamligiga hisoblash uchun ishlatiladi va real ekspluatatsiya, sinovlar davomida yozib olingan statistik ma’lumotlar asosida o’tkaziladi. Bundan tashqari transmissiyaning ayrim qismlari ishqalanishga, qizishga, emirilishga, kritik aylanishlar soniga va h.k. qo’shimcha hisoblanadi. Rul boshqarmasini hisoblash rejimlari. 1-hisoblash rejimi - rul chambaragidagi maksimal momentga ko’ra hisoblanadi. U xolda xisoblash momenti (FIKni xisobga olmaganda) quyidagicha aniqlanadi: bu erda: Р в -xaydovchining rul chambaragidagi maksimal kuchi 5007V (yengil max avto uchun 250 7V ); r рк -rul chambaragining radiusi. 2-hisoblash rejimi - bitta g’ildirakka qo’yilgan maksimal tormoz kuchiga ko’ra (shu vaqtda ikkinchi g’ildirakdagi tormoz kuchi 0 ga teng) hisoblanadi: Р P =G сц -(p ma x ; 3-hisoblash rejimi - avtomobil xarakatlanayotganda uning g’ildiraklari tik to’siqqa urilganda xosil bo’ladigan kuchga ko’ra hisoblanadi. Ushbu holatda hosil bo’ladigan maksimal kuch tezlikka, to’siq balandligiga va o’tish usuliga (bir yon tomon oldin, ikkala g’ildirak bir vaqtda) bog’liq.

Tormoz boshqarmasini hisoblash rejimlari. Tormoz mexanizmi detallari asosan avtomobil g’ildiraklarining yo’l bilan maksimal ilashishiga ko’ra xisoblanadi: M P =G сц -(p max -r к ; bu erda: G сц -g’ildiraklarga tushadigan maksimal og’irlik (yuklanishlarni o’zgarishini hisobga olgan holda); <p mx =0,8..1,0 -ilashish koeffitsentining maksimal qiymati. r к - g’ildirakning g’ildirash radiusi. Tormoz yuritmasi detallari tormoz pedalidagi maksimal kuchga (1500 TV ) va maksimal bosimga (kuchaytirgich ishlatilganda) ko’ra xisoblanadi: Osmani hisoblash rejimlari. 1-hisoblash rejimi - statik yuklanishga ko’ra (dinamikani xisobga olgan xolda) hisoblanadi: Р P =G сц -k д ; Osmaning bikrligi qancha yuqori bo’lsa k д shuncha yuqori bo’ladi. 2-hisoblash rejimi - chidamkorlikka hisoblanadi. Rama va kuzovlarni hisoblash rejimlari. 1-hisoblash rejimi - avtomobil notekis yo’llarda katta tezlikda xarakatlanganda egilishga xisoblanadi. 2-hisoblash rejimi - avtomobil katta notekis yo’llarda xarakatlanganda (ba’zi g’ildiraklar yo’ldan uzilganda) buralishga hisoblanadi. Shuningdek, avtomobil avariyaga uchraganda zarbadan xosil bo’lgan deformatsiyaga ko’ra hisoblanadi. Ko’priklarni hisoblash rejimlari. 1-hisoblash rejimi - avtomobil <p max bo’lgan yo’lda tormozlanayotganda xisoblanadi. 2-hisoblash rejimi - avtomobil sirpanayotganda hisoblanadi. 3-hisoblash rejimi - avtomobil harakatlanayotganda uning g’ildiraklari tik to’siqqa urilganda hosil bo’ladigan kuchga ko’ra hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Avtomobillar . konstruktsiya asoslari . Muxitdiinov A . A . va boshq . – T . « Istiqlol nuri », 2016. 2. Transport vositalarini loyihalash va hisoblash. Muxitdiinov A.A. va boshq. – T. «Fan va texnologiyalar», 2014. 3. Transport vositalarining tuzilishi (Design of vehicles). Muxitdinov A.A., Sattivaldiev B., Xakimov Sh.K. – T. ―Ta’lim nashriyoti‖, 2014. 4. Qodirov S.M. va Qodirxonov M.O. Dvigatel va avtomobillar nazariyasi. Toshkent, «O’qituvchi», 1981. 5. Mamatov X.M. va boshqalar. Avtomobillar. Toshkent, «O’qituvchi», 1982. 6. Qodirxonov M.O., Rasulov G.G. Avtomobil nazariyasidan masalalar to’plami. Toshkent, «O’qituvchi», 1996. 7. Latipov A.S., Farobin Ya.E. Avtomobil. Teoriya ekspluatatsionno’x svoystv. Moskva, «Mashinostroenie», 1989. 8. X.M.Mamatov. Avtomobillar. (Avtomobillar konstruktsiyasidan programmalashtirilgan o’quv qo’llanma). Toshkent, «O’qituvchi», 1986. 9. E.I.Udler, N.N.Shevchenko, V.R.Fuks. Avtomobili. Kursovoy proekt. Tomsk, Izdatelstvo TGASU, 2014. 10. Agnew.W.G. ―Automotive Fuel Economy Improvement‖, General Motors Research Publication GMR-3493 11. Coon C.W. and Wood C.D. Improvement of Automobile Fuel Economy, - SAE Paper 740969, october, 1984 12. Saunders J. SAE-A Truck Fuel Consumption Measurement Procedure: Tupe 1 Test. SAE Australasia. 1984, XI-XII. 13. Joshida E. Namura H., Hozaki H., etal Jasoline Volatility Hot Weather Driveability of Japanese cars. Motor vehicle technology.

Похожие

Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi fanining predmeti, vazifalari va manbalari

Avtomobillar texnik ekspluatatsiyasi fanining predmeti, vazifalari va manbalari

Avtomobillar servisi avtomobillarga xizmat kо‘rsatishning umumiy tan olingan usulidir

Gaz taqsimlash mexanizm

Krivoship-shatunli mexanizm