Шакл – костюмни бадиий лойихалаш жараёнининг асоси - Текстиль - Рефераты

Шакл – костюмни бадиий лойихалаш жараёнининг асоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Шакл – костюмни бадиий лойиҳалаш жараёнининг асоси Режа: 1. Шакл тушунчанинг мохияти. 2. Шакл таркиби. 3. Шаклни ривожланиш қонуниятлари. 4. Шаклни бир циклда ривожланиш қонуниятлари. 5. Ранг ва шакл. 6. Костюмни шакллантириш асослари.

Шакл тушунчасининг мохияти. Буюмннинг ташқи кўриниши ва чегарасини ифодалайдиган геометрик моҳияти шакл деб ҳисобланади. Шакл (лот. forma) – ташқи кўриниш, чегара. Шаклни танлаш ва уни тузилишидан санъат бошланади деб санъатшунослар ҳисоблашади. Санъатни бошқа турларига нисбатан костюм инсоннинг сиймоси ва қомадига кўра доимо ривожланадиган кўп сатҳли тизим. Костюм тарихи, санъатшунослик, фалсафа, психология, бионика, эргономика, моделлаш амалиётидан ва костюм графикаси соҳаларидан костюм шаклини тадқиқодчисининг билими бўлиши керак. Фақат чизиқлар ҳаракатининг нюансини, фигура ва шаклни бурулишларини сезилгандагина бир шаклдан иккинчисига ўтилганини сезиш мумкин. Шакл тушунчаси қуйидаги нуқтаи назарлардан таҳлил этилиши лозим: шакл – фалсафа категорияси; шакл – рамз; шакл – объект, буюм; шакл – фаолият. Шу билан бир қаторда шакл – бу кетма-кет омиллар тупланиши ва уларни доимо ўзгариши, яъни тизимнинг динамик модели деса бўлади. Шакл тушунчаси инсоннинг дунёқараши билан чамбарчас боғлиқ. Масалан, Афлотун шаклни ташқи дунёнинг моҳияти деб ҳисоблаган. Қадимий юнонларда шакл ташкилни, уйғунликни тимсоли, моддий дунёни ифодаси бўлган. Бежиз эмаски, улар дунёнинг уйғунлигини “Космос”, тартибсизликни – “Хаос” деб номлашган. И.Кантни фикри бўйича шакл – бу фигура, тур, қиёфа, уйин. Шу билан бирга уйин фигуралар ёки сезгилар уйини бўлиши мумкин. Уйин фазода ва муайян вақтда рўёбга чиқади. “Коинотнинг барча таркибий қисмлари Галактикадан атомгача мозаиканинг ҳар бир булакчалари каби бир бирига мос бўлиши лозим. Коинотни ифодалайдиган мозаика кўп ўзгаришларга сазовор. Вақт

мобайнида ўзгариши айрим фрагментларни тўғри кетма-кетликка йиғш учун бизга ёрдам беради” – деб М.Борн ёзган. Демак, хозирги шакл ўтмиш шакллар билан таққосланмасдан ва келажак шакл учун хулоса қилинмасдан таҳлил этилиши мумкин эмас. Вақт мобайнида шаклни ривожланиши кетма-кетлигини, намунани, идеал шакл сифатида замонавий шакл стандартини (дамба–дам дизайнерлар томонидан бузиладиган) пайдо бўлишини англайди, бу услубни ўзгаришига, уни ривожланишига ва янгиланишига олиб келади. Шакл буюм мавжудлигининг усули, техник ва эстетик зарурлиги билан таърифланади. Шакл маълум психологик маънони ифодалайди ва муайян сиймоли мазмунни ифодалавчи белги, рамз тизими дейилади. Дизайн шакли яратилганда қуйидаги талабларига аҳамият берилади: функционал – буюмнинг техник мақсадини ва инсоннинг утилитар талабларини олдиндан аниқлаш; конструктив-технологик - материалнинг физик ва механик ва хусусиятлари ва шакл конструкцисияни оқилона ифодалаш; эстетик – жамиятнинг эстетик идеалларига буюмнинг мослиги. Костюм шакли инсон билан чамбарчас боғлиқ ва фақат унинг сиймоси, размери, ҳаркатини инобатга олган ҳолда таҳлил этилиши лозим. Костюмнинг ҳар бир қатлами ўз хоссаларига эга: устки қатлами: ранг, фактура, чизиқ, нақш, безак, яни композицион безак қатламларидан иборат; геометрик таркиб, у шакл элементларининг ўзаро пропорционал нисбатларини аниқлайди; тана ва қобиқ орасидаги фазо; одам фигураси. Костюм шаклини биз ҳаракатда кўрамиз, ҳаракат – бу костюм шаклини таърифлаш учун энг муҳим омилларидан биридир. Шакл ривожланиш жараёнида турли фазалардан ўтади, чунки ҳаракат – бу фақат физик жисмини фазода кучиб юришигина эмас, балки биологик, интенсивлик ва тангликни ўзгаришлари, товуш ва ритмик ҳаракати – булар барчаси моддани ҳаракатидир.

Костюм шакли биологик тизим каби хусусиятлар тўплами ёрдамида барпо этилади. Демак, шакл – бу одам қомати, муҳит ва белгиланган муайян функция билан боғлиқ, элементлари эса ўзаро таркибий мослашган фазовий-вақт модели. Шакл таркиби. Костюмни муайян таркиб ифодалайди, яъни унинг бўлимларининг таркиби. Сиймоли, функционал ва техник ечимлари билан боғланган шакл геометрик элементларининг маълум фазовий тизими шакл деб тушунилади. Костюм таркиби – бу костюмнинг айрим элементларининг (кийим, бош ва оёқ кийим, қўшимчалар, тақинчоқлар) турғун ташкил этиш усули. Костюмда шакл – бу унинг таркибини ташқи кўриниши. Костюм таркиби ҳаракат билан боғлиқ ва фақат унга кўра шаклни тўғри тасаввур этиш мумкин. Костюм таркибини ўрганиш учун шаклни оддий хусусиятлари, геометрик фигуралари, уларнинг алоқалари ва комбинациялари орқали кийимнинг турли-туман турларини ифодалаш керак. Таркиб элементи – бу энг оддий геометрик шакл, яъни шакл яратиш учун “қурилиш” элементи. Костюм таркибини аниқлаш учун ҳажмларнинг геометрик асосларини ажратиб олиш керак. Бу ҳолда албатта безак элементлари ҳисобга олинмайди. Костюмда асосан учбурчак, тўғрибурчак, трапеция ва овал каби таркиб элементлари учрайди. Ташкилий принципи бўйича костюм таркиби симметрик ва носимметрик бўлиши мумкин. Симметрик таркибли костюм одам фигурасига нисбатан симметрик жойлашади, носимметрик таркибли костюмда эса – фигура ва костюм носимметрик жойлашади (масалан, Готик ва Модерн бадиий услубдаги аёллар костюми).

Костюм шакли стабил ва мобил элементларидан иборат. Стабил элементлар (муайян вақт мабоинида ўзгармайдиган) асосий таркибий элементларнинг шаклини, келажак моҳиятини, унинг геометрик шаклини ва фазовий тавсифини аниқлайди. Костюмда унга асос қилиб олинган геометрик шакл, костюм бўлимларини пропорционал нисбатлари ва костюм таъсирида гавдани ҳолати ҳисобланади. Мобил элементларига (тез ўзгарадиган) безаклар, чизиқлар, материал, фактура, ранг, нақш, яъни шаклни тўлдирадиган элементлар ва стабил таркиб чегарасида тез-тез ўзгарадиган элементлар киради. Костюм шакллари энг аввало стабил элементларнинг умумийлиги билан бирлашади, мобил элементларни ҳилма-хиллиги эса уларга индивидуаллик бериб, аниқлигини ифодалайди. Шаклни ривожланиш қонуниятлари. Т.В.Козлованинг илмий- тадқиқод изланишларида кийим шакли тузилишида бир неча қонуниятлр аниқланган: 1. Костюмнинг асосий элементлари тўғрибурчак, трапеция ва овал бўлган. Буларнинг ҳар бири маълум вақт циклида такрорланади, яъни циклсимон қонуни бўйича ривожланади, Вақти–вақти билан битта шакл бошқаларига нисбатан пешқадам-лидер бўлади. Лекин иккита бошқа шакллар ғойиб бўлмасдан, бирга “яшайди” ва доимо ривожлана боради. Маълум бир вақт ўтганда (тахминан 12 йил) пешқадам шакл инқирозга учрайди ва иккитадан биттаси пешқадамликка ўтади. Спирал қонуни ривожига кўра бу воқеа доимо такрорланади ва қонуният бўлиб қолади. Пешқадам шакллар маълум бир вақтда такрорланиб, шаклни ўхшаш (аналог) қаторини яратади. Шаклнинг силуэтлари геометрик тури бўйича ўхшаш булган ҳолда унинг ички ечими, декоратив элементлари, конструктив тизими, сиймо ечими ҳар хил бўлади, чунки ҳар бир вақт давомида ўзига хос техник, ва маънавий турмуш фаровонлиги бўлади. 2. Шакл ривожланиш жараёнида геометрик ва пластик шакллар бир- биринг ўрнига келади . Нозик, фигуранинг табиий пропорцияларини

таъқидлайдиган кийим шакли ўрнига, фигурани яширадиган ҳаттоки уни ўзгартирадиган геометриклашган кийим шакллари модага келади. Бу кетма- кетлик бир-биридан чиқиб, шакл ривожланишида узилмас занжирни яратади. Модани ривожланиш жараёнида пластик ва геометрик шаклларни рағбатлантирилган қарама-қаршилиги улар энг юқори даражага эришган вақтида сезилади. Лекин шакллар ривожланиши жараёнида ушбу рағбатларни ўзаро алоқадорлиги юзага чиқади. 3. Мобил элементлари шакллантирувчи бўлиб, пластик ёки геометрик шаклларни етилиши ёки инқирозга учрашини ифодалайди . Ўз навбатида асосий рағбатларни алмашиши мобил элементларни таркибига таъсир этади. Моданинг геометрик ёки пластик даври композицияни барча элементларида намоён бўлади, яъни ички бўлинишлари ва деталларида, ранг ва фактурада. Костюмнинг муайян шакли доимо ўзгаради, аммо у хеч қачон бутунлай йўқолмасдан вақт сари ўзгаради. Пайдо бўлиш ва ривожланиш даврларида костюм шаклига ички тербаниш, катталаниш ёки сиқилиш, трансформация, акцентни бир қисмдан бошқасига ўтиши мансуб. Бу жуда муҳим, чунки шаклни маънавий эскириши ва узоқ яшаши замонавий дизайнни мураккаб саволларидан биридир. 4. Вақт сари шаклни ўзгариши турғунлик ва нотурғунлик билан боғлиқ , яъни уни элементларини стабиллиги ва мобиллиги билан. Шаклнинг ҳар хил қисмлари турли турғунлик даражасига эга. Баъзи элементларига нотурғунлик умуман мансуб эмас, улар шакл таркибига бевосита таъсир этмаса ҳам, бевосита уни шакллланишига ёки инқирозига сабаб бўлади. Уларга чизиқлар, ранг, фактура, безак ва б. киради. Шакл таркиби ва конструкцияси эса турғун элементларидир. 5. Таркибни ўзгариши бир онда рўй бермайди . Аввал харакат, кўчиш, уни ички элементларини танглигини ўзгариши рўй беради. Улар шаклни ривожланиш йўналишни ҳосил қилади, яъни усишни ёки инқирозни.

Шакл ўз охирги чегарасига етиб, доира, квадрат ёки учбурчакка максимал яқинлашиб, бефарқ ҳолатга келади, бу ҳолат уни ўзгариш белгисидир. Шаклни бу ривожланиш қонунини Г.Вейль исботлаган. 6. Костюм шаклини ривожланиш чегараси чексиз эмас. Уни ривожланиши асосида ва ниқобларини энергетик пульсациясида одам фигураси ва уни улчамлари (буйи, эни, қўл ва оёқ узунлиги) ётади. Шакл тирик организмлар каби ташқи ўзгаришлар таъсирида пульсация этади . Пульсация вериткал ва горизонтал йўналишида бўлиши мумкин. Костюм ривожланиш жараёнининг ўз амплитудаси бор: танага ёпишиб туришдан, ҳаттоки сиқиб қўйган ҳолдан (маҳсус корсетлар ва б.), то танадан максимал узоқлашишггача (кринолин, турнюр ва б. ёрдамида). Бу пульсация тури горизонтал йўналишда рўй беради. Вертикал йўналишдаги пульсация кийимни узунлигини (микро-минидан то супер-максигача) ва елка ҳолатини назарда тутади. Улар давр эстетик идеали ва техник имкониятлари билан боғлиқ. Шакл муайян вақт мобайнида ўз уқи атрофида пульсация этади, бу ҳолда ҳар бир даврда костюмни маълум жойларига эътибор берилади. 7. Мобил элементлар шакллантирувчи бўлиб, шаклни пайдо бўлишига, ривожланишига ва инқирозга учрашига сабаб бўлади. Бир циклни ичида мобил элементларнинг фаоллиги натижасида шаклнинг ўзгариши бир неча босқичлардан иборат: - модада янги ғоя-шакл пайдо бўлганда, шаклни идроқ этилиишини кучайтирадиган элементларнинг ўзаро алоқаси ўхшашлик принципи бўйича тузилади. Бу шаклни яққол кўринишига олиб келади. Костюмниг горизонтал ва вертикал йўналиши бўйича ички чизиқлари, декоратив-конструктив ечимлари ва материал фактураси шаклни яхлит идроқ этилишига сабаб бўлади. Бу босқичда (3-4 йил) шакл мураккаб ва йирик деталлар билан юкланмайди, материалнинг таркиби эса шаклни яхши сақлайди ва силлиқ хира эффектли бўлади;

- модани кейинги босқичида (3-4 йил) костюм элементларнинг ўзаро алоқаси контраст принципи бўйича тузилади. Ривожланаётган ғоя-шакл тасдиқланади ва мураккаб конструтив-декоратив чизиқлар ва нақшлар билан тўлдирилади. Контраст безакли деталлар ва ҳар хил фактурали материал бирикмалари шаклда қўлланади. Материалнинг таркиби қалинлашади ва фактураси ҳар хил эффектлар билан бойитилади (тўқилмаган, бўғимлар ва б.). Деталлар ва чизиқлар ечимида вертикал ва горизонтал йўналишлар қаторида диагонал йўналиши қўлланади. Булар қўшимча композицион имкониятларини яратади; - шаклни ривожланиш учинчи босқичи (3-4 йил) зиддиятлик принципи бўйича тузилади. Бу даврда кийимниг ҳажмли шакли фаол талқин қилинади. Таркиби сийраклашган материаллар шаклини бўрттириб кўрсатади. Концентрик тасвирлар, спирал йирик нақшлар шакл ичида йиўналиш ҳосил қилиб, шаклни инқирозга учратади. Шаклнинг ҳажми коснструктив усуллар билан кучайтирилади (узоқлашган ва ўзгарадиган деталлар, кўп қаватлик ва б.). Лекин турли бичим, носимметрик ва спирал йўналиш фонида янги перспектив шакл чегараси сезилади. Ранг ва шакл. Костюмнинг рангли ечими композицион ғояси билан чамбарчас боғлиқ. Костюмнинг рангли ечимини бўйича Г.Петушкованинг таҳлили қўйидагини кўрсатади: - шакл геометрикланса ранг қуюқлиги кучаяди, контраст ечимлари пайдо бўлади; шакл пластиклиги кучайса - ўхшаш ранглар бирикмаси устунлик қилади; - ранг гаммасини ўзгариши ранг доираси бўйича кетма-кет, совуқ ва илиқ ранглар бараварига ёки полихромия (кўп ранглик) етакчи бўлиши мумкин; - мода гаммаси хусусиятини ўзгариш индикатори сифатида полихромияни устунлиги, нохроматик рангларни кўплиги бўлади; - ранг ва шакл ўзаро боғлиқ. Костюм рангининг таҳлили қуйидаги ҳулосага олиб келди: ранглар муайян геометрик шаклга интилади, яъни

қизил ранглар – тўғрибурчак, кўк ранглар – овал, яшил ранглар – трапеция шаклига интилади. - рангларни муайян шаклга интилиши уларни иллюзиялари билан боғлиқ: шакл кичирайса, костюм колоритида шаклни моддийлигини ва зичлигини кўрсатадиган илиқ ранглар, контраст бирикмалар бўлади; шакл катталанса ранг гаммаси мураккаблашиб, совуқ томонга ўтади, улар шаклни кўриниш вазнини ва катталигини камайтиради; - фактурани роли кучайганда костюм гаммасида или қ, юза ранглар устунлик қилиб, фактура элементлрини кўрсатади; - шакл инқирозга учраган пайитда рангни совуқ ва илиқ турлари модага киради, улар таркибий иллюзиясини, шакл юзасини синганлигини ёки иллюзор фактуралигини намойиш этади; - шакл вужудга келганда, уни яққол кўрсатадиган интенсив, фактура ва ички ечимларини танглаштирадиган ранглар устунлик қилади; - перспектив шакл кўпинча қизил ва қора рангда берилади, чунки улар силуэтни аниқ курсатади; - кетаётган шакл совуқ, мураккаб гаммада берилади, улар шаклни инқирозига имкон тўғдиради, бўлинишлар кўплиги рангли контраст бирикмалари билан таъқидланади. Костюмни шакллантириш асослари. Маълум тарихий даврни ифодаловчи шакл – бу изланиш жараёнида келиб чиққан шакл-схемадир. Унинг ташкилий асослари шахсий онг ичида туғилмасдан, ижтимоий танлаш натижасида пайдо бўлади. Улар амалий эҳтиёжлардан келиб чиқади, муҳит уларни ўзлаштириб, ичидан энг зарурларини танлаб олади. Замонавий кийим шакл турлари қуйидагича тақсимланади: классик, базовий ва модали. Классик шакл – бу эстетик ва утилитар функциялари мувозанатга эга шакл. Классик шакл – бу узоқ вақт давомида ижтимоий танлаш натижасида

энг барқарор, функционал фойдали элементларидан тузилган ва ривожланган шакл. Эркаклар инглиз костюми, қулоқчини, фетр шляпаси, аёллар “кеама”симон шаклли туфлиси ва б. классик шаклга мисол бўлади. Улар ўзгармайди деб ҳисобланмаслик керак, костюм тузилиши диалектик жараён бўлгани боис, ўзгариш доимо рўй беради. Классик шаклдаги костюмлар модадан энг оқилона ва функционал томонларни олиб замонга яраша ўзгаради ва унга мос бўлади. Классик шакл модадан хеч қачон чиқмайди, баъзан эса устунлик қилади. Классик шаклнинг тузилиш асослари келажак авлодларига норматив бўлади ва унинг асосида тузилган буюмлар намунали деб ҳисобланади. Классик шакл демократик ва интернационал хусусиятларига эга. Классик шаклдаги буюмлар барча ёшдаги ва турли гавдали одамларга ва ҳар хил мулажалларга мос келади. Базавий шакл - бу ижтимоий ва моддий турмушнинг ғоявий-сиймоли тамойили ва одамга эстетик таъсир этадиган шаклдир. У муайян бадиий услуб шаклнинг ғоясини ифодасидир. Базавий шакл асосида барча кейинги шакл турларининг дастлабки таркиблари тузилади. Бу шакл буюмлар серияси асосида бўлади. Базавий шакл қуйидаги хусусиятларга эга: - шакл асосидаги геометрик элементларнинг бирлиги ва барқарорликка асосланган уйғун боғланган яхлитлиги; - узоқ вақт давомида бўлимларнинг деярли турғун ўзаро нисбатлари; - илмий, техникавий ва эстетик савияни ифодалайдиган муайян таркибни мавжудлиги; - маълум пластик сиймони (гавда тутиш – қоматни) ифодалаши; - базавий шакл асосида ётган тизим бўлимларнинг ўзаро алоқасини бирлиги; шаклнинг геометрик тури, конструктив ва силуэт чизиқларни, бўлимларни пропорционал ва ритмик тузилиши, симметриклиги, ранглар, материалллар, фактура ва безакларни тақсимланиши.

Агар услубга оид базавий шакл даврнинг жиддий белгиларини ўз элементларида тўлиқ тўпланса, у классик шакл бўлиши мумкин. Шундай шакл сифатида аёллар колготкаларини мисол қилиш мумкин. Тез утар замон талабларига мос шакл модали деб аталади. Шакл элементлари билан бемалол фойдаланиш учун қуйидаги қоидаларни инобатга олиш лозим: - костюмнинг ҳилма-хил турларини тузиш асоси сифатида базавий шакл олинади, чунки у даврга мос. Уларни синчиклаб ўрганиш ва кийим лойиҳалашда илмий изланишлар ўтқазиш керак. Саноатни талвасага солмасдан мантиқий равшда янги шакл ва материални вужудга келтириш учун талабларни тайёрлаш шарт; - максимал утилитар ғояни ифодалаган шакл эстетик шаклгача ўсиши керак. Шаклнинг мукаммал эмаслигини яширадиган тикувчининг қувликлари бўлмаслиги керак ва ёмон конструкцияни безаксимон “ямоқлар” билан чалиғитмаслик лозим; - замонга мос шаклни бениҳоя пластик ифодаликлиги, нақш ва фактурани чуқур маънолиги, моделни юксак даражада ва аниқлик билан ижро этилганлиги исталган натижани беради; - базавий шаклни тушуниб етиш даражаси модага нисбатан муносабатини аниқлайди. Мода – бу базовий шаклнинг намоёни, аммо ҳар доим уни таърифламайди; - барча модали силуэтлари саноатда ишлаб чиқариш шарт эмас. Фақат келажаги бор силуэтларгина тикилиши лозим. Кўп фасонларни яратишга ҳам зарурият йўқ, чунки улар ишни қийналтитриб, маҳсулотни мукаммал эмаслигига олиб боради.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати : 1. Сомов Ю.С. Композиция в технике. – М.: Машиностроение, 1987. 2. Основ ы теории проектирования костюма. – М. : Легпромбытиздат, 1988 . 3. Козлова Т.В. Основы художественного оформления изделий из кожи – М.: Легпромбытиздат, 1987. 4. Композиция костюма – М.: Academia, 2003 . 5. Горина Г.С. Моделирование форм одежды – М.: Легкая и пищевая промышленность, 1981. 6. Художественное конструирование. Проектирование и моделирование промышленных изделий – М.: Высшая школа, 1986. 7. Борисоглебский Г.Б. Эстетика и стандарт – М.: Издательство стандартов , 1990. 8. Казаринова В.И. Красота, вкус и экономика – М.: Экономика, 1985. 9. Рытвинская Л.Б., Смородина И.Г. Проектирование и производство головных уборов – М.: Легпромбытиздат, 1987. 10. Художественное оформление текстильных изделий – М.: Легпромбытиздат, 1987.

Похожие

ШАКЛ – КОСТЮМНИ БАДИИЙ ЛОЙИҲАЛШ ЖАРАЁННИНГ АСОСИ

КОСТЮМНИ БАДИИЙ ЛОЙИҲАЛАШ УСУЛЛАРИ

Бадиий лойихалаш жараёни

Костюмни лойиҳалаш асослари

Урчукларни лойихалаш