Хом –ашёга бирламчи ишлов бериш - Текстиль - Рефераты

Хом –ашёга бирламчи ишлов бериш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1023 KB

Хом –ашёга бирламчи ишлов бериш Режа: 1. Ҳайвонни сўйиш тартиби. 2. Терини шилиш усуллари. 3. Терини найсимон шилиш 4. Терини бутунлайича шилиш 5. Тоғай, суяклар ва қийқимларни бартараф эти ш .

Ҳайвонни сўйиш тартиби. Молни сўйиш ўз ичига қуйидаги асосий жараёнларни олади: карахт қилиш, қонсизлантириш, терини шилиш ва сўйилган танага ишлов бериш. Молни сўйиш хусусиятлари гўшт комбинатлари ва мол сўйиш пунктларининг техник имкониятларига боғлиқ. Ўз навбатида тери сифати корхонанинг техник жиҳозланганлиги, ишчиларнинг маҳорати ва молни ветеринария-санитария ҳолатининг даражасига бевосита боғлиқ. Турли хил ҳайвонларни сўйиш техникаси ҳар хил бўлсада, аммо сўйишни шундай амалга ошириш зарурки, териларда нуқсонлар ҳосил бўлмасин, оқадиган қон терини ифлослантирмасин, тўлиқ қонсизлантиришга эришилсин, чунки терининг томирларида қолган қон, ҳатто тайёр чармда ҳам сезиларли бўлиб қолади. Тўлиқ қонсизлантиришга қуйидаги қоидаларга риоя қилинганда эришиш мумкин: 1. Молни сақлаш ва сўйиш жойига олиб келишда, уни уриш ва бақир- чақир қилиб, қўзғатмаслик керак. 2. Молни карахт қилишни шундай амалга ошириш зарурки, юрак фаолияти сақлансин. 3. Бўғизлашда йирик қон томирларидан бири, одатда бўйиннинг қон томирларини ёриш зарур. 4. Сўйилган танани вертикал ҳолатда, бошни пастга қаратиб жойлаштириш зарур. Катта шохли моллар ва чўчқалар сўйишдан олдин ҳушидан кетгизилади, бу эса сўйишни осонлаштиради, тўлиқ қонсизлантиришга кўмаклашади ва ишчиларни ҳайвонлар томонидан жароҳатланишини олдини олади. Мол карахт бўлган бўлсада, лекин юрак фаолияти сақланади, бу эса организмнинг яхши қонсизланишини таъминлайди. Ҳозирги вақтда карахт қилиш электр токи ёрдамида ёки механик равишда (болға билан уриб) амалга оширилади. Карахт қилиш ўзгарувчан

ток билан олиб борилади, кучланиш эса ҳайвоннинг ёшига қараб реостат орқали бошқарилади. Токнинг таъсир муддати 6-8 секунд. Карахт қилинган молни сўйишда қонсизлантириш жараёни 6-8 минут давом этади. Катта шохли мол 55-65%, чўчқа – 40% гача, майда шохли мол – 45% қон йўқотади. Терини шилиш усуллари. Терини шилиш деб , уни ҳайвон танасидан ажратиш жараёнига айтилади. Тери гўшт қолдиқларисиз, ёғ, пайлар, шох, туёқларсиз, кесикларсиз тўлиқ шилиниши лозим. Терини шилиш пайтида ҳамма кесишлар асосий анатомик қисмларнинг чегараси бўйлаб ва теридаги табиий ёриқлар - яъни кўз, қулоқ ва бошқалар орқали ўтиши зарур. Тери юқорида айтилгани каби шилинганда, ундан олинган тайёр терини бичиш жараёнида, хоссалари бир хил бўлган бир неча йирик бўлакларга осонгина бўлиш мумкин. Одатда терини шилиш, икки асосий жараён: бичиш -оқлаш (забеловка) ва бутунлай шилишдан иборат. Бичиш-оқлаш мол терисини шилишнинг биринчи босқичи ҳисобланиб, бунда бош, олд ва орқа оёқлар, бўйин, дум териси пичоқ ёрдамида шилинади. Қориннинг қоқ ўртаси тилинади ва унга қўшиб қорин ҳамда тўш терисидан ҳам бир оз шилинади. Бу жараён терини механик усулда шилиш олдидан бажарилади. Бир қаватли шилиш Катта шохли мол терилари, қуйидаги тартибда шилинади: аввал бош қисми, сўнгра орқа оёқлар, кейин оқ чизиқ бўйлаб кесилади ва тери қорин, олд оёқлар ва бўйиндан шилиб олинади. Орқа энг охирги навбатда шилинади. Бош терисини шилиш вақтида ўнг қулоқ асосидан чап шохга қараб, сўнгра пастга чапдаги бурун каттаклари томон кесиклар

1 -расм. Бутунлайинча шилинган терини кесиш чизиқлари ва контурлариқилинади. Юз териси шилингандан сўнг, бўйнидан пастки жағининг ўртасигача узунасига қилинган кесикдан бошнинг пастки қисм териси шилинади. Шу ҳолатда шилинган тери иккита симметрик қисмга (юз)га эга бўлиб, уларнинг бирида пешона бириккан бўлади. Катта шохли моллар, от, эшак, хачир терилари бир қаватли усулда бош қисми билан ёки бошсиз шилиниши лозим (1- расм). Ҳамма ҳолатларда ҳам терининг бош қисми асосий қисм билан стандартда кўрсатилган ўлчамда бириккан бўлиши керак. Яъни асосий қисмнинг бош қисм билан бириккан эни упука учун – 8 смдан, бузоқ териси учун-11смдан ва қолган катта шохли мол терилари учун 15 смдан кам бўлмаслиги керак. Катта шохли молларнинг оёқ териси кишан бўғимининг ўртасигача, бузоқларники – олдинги оёқларининг билак бўғимигача, орқа оёқларни сакровчи бўғинларнинг ўртасигача шилиниши керак. Олдинги оёқларнинг териси ички томондан мушак ости чуқурчаси орқали кўкракка узунасига қилинган кесик билан кесишгунча кесилади. Орқа оёқлардаги кесик кишан бўғимидан сакровчи бўғимгача келиб, сўнгра ички томонга, терининг кўндаланг кесикига ўтади. Дум териси ўзагидан 8см дан ошмаган масофадан бошлаб шилинади. Кичик хом-ашё, қўй ва эчки терилари бутунлайича, қулоқ ва шох чизиқлари бўйлаб бош атрофи терисини, сўнгра оқ чизиқ бўйлаб дум ўзагигача терини кесиш йўли билан шилинади. Оёқлар териси билак бўғинининг ўртасидан (олдинги оёқлар), сўнгра сакровчи бўғинлар ўртасидан (орқа оёқлар), кейин оёқларни ички томонининг ўртасидан қорин ва кўкракка қилинган кўндаланг кесикгача ҳалқали кесиш йўли билан шилинади. Чўчқа терилари бош қисмисиз, бутунлайича иккита кесик қилиб шилинади. Бу кесиклар сўрғичларнинг ташқи томонида, улардан 5-6см

масофа узоқликда ўтади. Олдинги оёқлар териси билак бўғинларининг ўртасигача, орқа оёқлар териси эса сакровчи бўғинлар ўртасигача шилинади. Жараёнлар кетма-кетлиги қуйидагича: сўйилган тана қонсизлантирилади ва ювилгандан сўнг, қулоқлар ортида пастки жағ асосигача ҳалқали кесик қилинади. Сўнгра оёқларнинг мувофиқ келувчи бўғинларида ва уларни қориндаги кўндаланг кесиклар билан бирлаштириб ички томондан ҳалқали кесиклар қилинади. Тери аввал кўкрак қисмидан, кейин елка олди, оёқларнинг ички томонидан, бўйин ва курак қисмларидан сўнгра тананинг бошқа қисмларидан шилинади. Туя терилари ўркачлар бўйлаб кесик қилиб шилинади. Туя териларини қорин қисмидан кесик қилиб шилиш, шунингдек терини уч қисмга - иккита яримталик ва бўйин қисмларига бўлиб шилишга ҳам рухсат этилади. Оқлаш-бичишнинг сифатини яхшилаш, танадан гўшт ва ёғ юлишни, шунингдек терининг тана билан боғланишини сусайиши оқибатида терининг шикастланишини камайтириш учун терини шилишдан олдин, тери остига пневмотик тўппончадан сиқилган ҳаво юборилади. Бунинг учун ёғли фильтрда тозаланган ҳаво қўлланилиб 0,3-0,4 МПа босим остида юборилади. Сиқилган ҳаво тери ости ёғ қаватлари ва мускулли тўқималарга тегизтирмасдан, тери остининг маълум қисмларига юборилади. Икки қаватли к илиш Катта шохли мол терилари топографик қисмларининг (ёпқич, этак, ёқа) тузилиши ва хоссалари бир хил эмаслиги сабабли, чарм заводларида ягона технолгия бўйича ишлаб чиқарилган териларнинг сифати ҳам бир хил бўлмайди. Натижада бу терилар пойабзал саноатида тўлиқ ишлатилмайди. Катта шохли мол териларини шилиш, қадимдан қориннинг ўрта чизиғи бўйлаб кесиш йўли билан амалга оширилган. Бундай терининг топографик қисмлари ҳар хил физик-механик кўрсатгичлар ва ҳар хил кимёвий таркиб билан тавсифланади. Чарм ишлаб чиқаришда катта шохли мол терилари ивитиш-куллаш жараёнларидан сўнг ёпқич, этак ва ёқа қисмларига бўлинади.

2-расм. Терини найсимон шилиш. Кесиклар тасвири.Терининг бундай шилиниши ва кейинги бирламчи ишлов беришлар тери хом-ашёсидан тўғри фойдаланиш имконини бермайди. Ҳайвон танасидан терини унумлироқ шилиш ва унга навбатдаги ишлов беришлар бўйича бир қатор услублар тавсия этилган, жумладан терини икки қаватли шилиш (ёндан тилиб терини шилиш). Бу услубга мувофиқ катта шохли моллар терилари сўйилган танадан икки қават кўринишида шилинади. Юқориги қават (крупон) – тагчарм ишлаб чиқариш учун, пастки қават (қорин қисми) – пойабзалнинг юқори қисми чарми ишлаб чиқариш учун мўлжалланган. Терини найсимон шилиш Бу усулга мувофиқ тери танадан думғаза бўйлаб кесик қилиб ажратиб олинади. Кўпгина момиқ мўйнали ҳайвонлар: олмахон, бўри, қуён, тулки, қоракўзан ва бошқаларнинг терилари найсимон усулда шилинади. Терини шилишда тери тўқимасида қуйидаги кесиклар қилинади(47- расм). - орқа оёқларнинг ички томони бўйича бир оёғининг ўрта бармоғидан анал тешиги орқали иккинчи оёғининг ўрта бармоғигача, думғаза ва таг тери соч қопламини бирлаштирувчи чизиқ бўйлаб; - олдинги оёқларининг ички томони бўйича ўрта бармоқдан тирсак бўғимигача; - дум териси унинг қуйи томонининг ўртасидан чокланади. Бунда дастлаб анал тешигидаги тўғри ичак қирқиб ташланади. Баъзан дум териси дум умуртқачасини суғуриб олгандан сўнг чокланади (3- расм). Бунда думни чоклаш учун махсус тарновли зонддан фойдаланиш ўринли. Зонд дум найчасига киритилади ва тарнов бўйлаб текис кесик қиланади. Ҳамма кесиклар бажарилгандан сўнг, тери танадан қуйидаги

3-расм. Терини найсимон шилиш кетма – кетлиги. а- думдан умуртқачани суғуриш; б- дум терисини сўкиш.кетма-кетликда ажратилади; орқа оёқлар ва сондан бошлаб, сўнгра дум умуртқачаси озод этилади, сўнгра таначани орқа оёқларидан тирбандга осилтириб бош йўналиши томон олдинги оёқларигача тортилади. . Сўнгра оёқлар озод этилади. Олдинги ва орқа оёқлар бармоқларидаги фалангалар омбур билан йўқотилади, тирноқлари одатда терида сақланади. Терини бош томондан шилишда пичоқдан фойдаланиб, қулоқ супраси, кўз тешиклари боғлами, лаблар ва бурун тоғайлари кесилади. Қулоқ тоғайлари одатда омбур билан тортиб олинади, бурун тоғайлари пичоқ билан кесилади, қовоқлар, бурун ва лаблар терида сақланади. Баъзи турларнинг (нутрия, ондатра) терисини шилишда дум, олдинги оёқларнинг панжалари ва орқа оёқларнинг товонлари соч билан

5-расм. Терини пайпоқсимон шилиш кетма – кетлиги. а- оғиз атрофида кесик; б- шилиш жараёни4-расм. Терини пайпоқсимон шилиш. Кесиклар тасвири қопланганлиги сабабли йўқотилади. Қуён ва товушқон териларининг оёқ қисми сакровчи бўғингача кесилади. Териларни горизонтал ҳолатда, столга махсус ўрнатилган илгаклар, ипли илмоқ ёки қисқичлар ёрдамида ҳам шилиш мумкин. Баъзи ҳайвонотчилик хўжаликларида тери шилиш механизациялаштирилган. Жумладан норқа терисини шилиш учун ЦС-181 русумли станок қўлланилади. Ушбу станок 1 соатда 40 та терини шилиш қувватига эга. Терини пайпоқсимон шилиш Бу усул бўйича шилишда терида кесиклар қилинмайди (думга ишлов беришдан ташқари). Терини шилиш милклар билан чегараланган оғиз атрофи мускуллари ва бурун тоғайларини ўткир пичоқ билан кесишдан бошланади(4-расм). Сўнгра лабларни орқага қайириб, тери аста-секин бош ва бўйин қисмидан тортилади. Бунда терини таг тери билан бириктирувчи мускулли тўқималар кесиб борилади. Бош ва бўйин терилари шилингандан сўнг, бўйин терисига илмоқ кийдирилади. Илмоқнинг учи шундай мустаҳкамланиши лозимки, терини шилиш қия йўналишда пастдан юқорига қараб амалга ошсин. Бу терига

6-расм. Бутунлайича шилишда кесиклар тасвириқоннинг оқишини олдини олади. Оёқ қисмининг териси кесикларсиз бармоқларнинг охирги бўғимигача пайпоқсимон шилинади (50-расм). Терида фақат тирноқларни қолдириб, бармоқ суяклари чопиб ташланади. Дум териси унинг қуйи томонидан кесилади ва умуртқачалар бартараф этилади. Терини бутунлайича шилиш Қоракўл, қўзи, бўрсиқ, айиқ, ит, денгиз мушуги, тюлен, шунингдек ҳамма баҳорги момиқ мўйнали турларнинг терилари бутунлайича шилинади . Терини бутунлайича шилишда учта кесик қилинади (6-расм): - пастки лаблардан анал тешигигача таг терининг ўрта чизиғи бўйлаб, сўнгра думнинг қуйи томонигача бўйига кесик; - олдинги оёқлардан бирининг ўрта бармоғидан, кўкрак орқали иккинчи оёқнинг бармоқларигача; - орқа оёқлардан бирининг бармоқларидан анал тешиги орқали иккинчи орқа оёқнинг бармоқларигача Майда кемирувчиларнинг дум ва оёқ қисмлари қирқиб ташланади ва фақат таг терининг ўртасидан кесик қилинади. Ҳамма кесиклар бажарилгандан сўнг, найсимон шилиш усулидаги кетма-кетлик каби, тери танадан қўл билан ажратилади. Фақат тоғайлар ва қалин мускулли боғламлар пичоқ билан кесилади. Йирик ҳайвон терилари тирбандда, кичик ҳайвон терилари столда шилинади. Қоракўл қўзи терисини шилиш.

Қўзи танасидан қон батамом оқизиб чиқарилса ва териси тўғри шилиб олинса, қоракўл тери стандарт шаклга эга бўлади. Қўзини сўйишдан олдин сўювчи уни чалқанча қилиб тиззалари орасига қисиб туриб, олдинги оёқларни гардани орқасига қайиради ва чалмаштириб қўяди, чап қўли билан тумшуғидан ушлаб, бошини кесиладиган бўғзи туртиб чиққунга қадар орқасига эгади. Сўнгра терисини ҳиқилдоғидан бошлаб ўрта чизиқ бўйлаб токи пастки лабининг учигача ўткир пичоқ билан тилиб чиқади. Шундан кейин бўйиннинг ҳалқум қисмидаги териси шилинган жойни пичоқнинг ўткир учи билан тешадида, томоғини ва унга туташ қон томирларини зудлик билан кесиб юборади. Сўнгра сўйилган қўзи четларига бортчалар қилинган махсус стол устига ўтқизиб қўйилади. Столда қўзининг бошини сиқиб қўйиш ва қон силқиши учун тешик ҳам бор. Тажрибанинг кўрсатишича, қўзининг бўйин терисини узунасига тилиш томоғидан кўндалангига бўғизлашга нисбатан катта афзалликка эга, чунки бунда терининг бўйин қисми торайиб қолмайди, бош териси узилиб кетмайди ва нуқсонларнинг олди олинади. Сўйилган қўзининг қони оқиб бўлгандан кейин қўзиларнинг териси остига компрессор қурилма ёрдамида ҳаво пуфланади. Бунинг учун шланг учига 2-3 мм ли ичи ковак ветеринария игнасини махкамлаб ўрнатилади –да, уни орқа оёқларидан бирига санчиб қўйилади, сўнгра компрессорни улаб бўйиннинг кесилган жойида дастлабки пуфакчалар пайдо бўлгунча тери остига ҳаво юборилади. Ҳаво тери остига бир текис тарқалиши учун қўзи танасини қўл билан салгина уриб туриш лозим. Шундан кейин қўзи танасини чалқанча ётқизиб, орқа чиқарув тешигидан бошлаб, қорни кўкрагининг ўрта чизиғидан томоғи ва пастки лабидаги кесикка қадар борадиган тўғри чизиқ бўйлаб тиккасига туёқ айри қисмининг сиртқи томонидан тилинади- да, тирсагининг букилма қисми орқали, ички ўрта чизиқ бўйлаб тўшидаги узун кесикка қадар давом эттирилади. Орқа оёқларининг териси ҳам туёқ айри қисмидан тилинади ва оёқнинг орқа томони бўйлаб тизза бўғимига қадар ва ундан ички ўрта чизиқ бўйлаб мояк

халтасига бир томондан шундай кесиладики, натижада унинг тери қоплами терининг қарама қарши томонида яхлитлигича сақланиб қолади. Думининг жунсиз (тақир) қисми жун қоплами чегарасидан қирқиб ташланади, думбасининг ялтироқ (силлиқ) қисми эса нимтасида қолдирилади. Дум териси учига қадар тик иккига тилиб чиқилади. Теридаги ҳамма кесиклар аниқ тўғри чизиқ бўйлаб қилинади. Қўзи терисини қориннинг ўрта чизиғи бўйлаб пичоқ ва бармоқлар ёрдамида шилиб олина бошлайди, бунда тери анал тешигидан бошлаб ёнбош ва кўкракка қараб икки томондан шилинади. Пичоқни тери ости пардалари терига ёпишиб чиқа бошлаган пайтлардагина ишлатган маъқул. Қориннинг ўнг ва чап томонларидаги тери қоплами ажралгандан кейин орқа ўнг оёқ шилиб чиқилади, бунинг учун туёқ айри қисмидан қирқилади. Сўнгра бошқа оёқларининг териси ҳам шилинади. Шундан кейин ёнбош томонларнинг териси орқанинг ўрта чизиғига қадар очиқ кафт ёрдамида (панжалар йиғилган) шилиб олинади. Сўнгра бутун нимтани чап оёғининг пайидан илгакка (сўювчининг елкаси баландлигига) илиб қўйилади. Дум атрофи ва бутун тери думининг учига қадар пичоқ ёрдамида шилинади ва бунда терида гўшт, пай, айниқса ёғ қолдирмасликка ҳаракат қилинади. Тери шилиш бош терисини ажратиш билан тугалланади. Бош қисмининг териси пай орқали зич ёпишиб турганлиги сабабли уни ажратиб олиш қийинроқ иш. Шу сабабли терини шикастлантириб қўймаслик учун пичоқни жуда эҳтиёжлик билан ишлатиш керак. Бош терисини шилишга киришишдан олдин кўздан ёки қулоқ тешикларидан лабининг четларига қадар тилиб чиқилади, шундан кейин пастки жағ териси шилинади, сўнгра энса қисмида қулоқ супраларининг тагидан қирқиб қўйилади ва ниҳоят юз қисмга ҳамда бурнига ўтилади. Қулоқ тоғайларини қулоқ супрасининг ички юзаси териси билан бирга кесиб ташланади. Бунда пичоқ тиғини қулоқнинг ташқи томонига тегизмасликка ҳаракат қилинади, бу ерга, тирик қўзини сўйишга жўнатишдан олдин рақамли бирка осиб қўйилаган бўлади.

Катта шохли мол териларини контурлаш ва бичиш. Катта шохли мол терилари ҳайвон танасидан шилиб олингандан сўнг, мураккаб эгри-бугри контурга эга бўлади. Чарм ишлаб чиқариш корхоналарида механик ишлов беришлар вақтида терининг чекка қисмлари (бош ва оёқ қисмлари) узилади ва анчагина чиқиндиларни ҳосил қилади. Бунда кам қимматли қисмлар билан биргаликда, уларга ёндош жойлашган, бичиш учун фойдали ҳисобланган тери қисмлари ҳам чиқиндига кетади. Чарм ишлаб чиқаришда чиқиндиларнинг умумий миқдори 15% га етади. Чарм хом ашёсидан тери контурларини текислаш-контурлаш йўли билан самарали фойдаланиш мумкин. Ушбу жараён хом ашё корхоналарида ёки чарм ишлаб чиқаришнинг тайёрлов жараёнларида амалга оширилади. Териларни контурлаш хом ашёда узилишлар сонини ва ишлаб чиқаришда чиқинди миқдорини камайтириш, кимёвий реагентлар сарфини пасайтириш, шунингдек ишлаб чиқариш унумдорлигини ошириш ва тайёр чарм сифатини яхшилаш имкониятларини яратади. Катта шохли мол териларини контурлашда умуртқа чизиғига параллел, ички тизза чашкачаси бўйлаб, олдинги оёқлар поча (кафт) дўнглигининг ўртасидан ўтувчи чизиқдан 14-15 см. масофада орқа оёқларнинг торайган қисми тўғри кесиклар билан кесиб ташланади. Кўз тешиклари орқали, умуртқа чизиғига тахминан 45 0 бурчак остида пешона қисми, шунингдек давлат стандартида кўрсатилган чегарадан чиқиб турган дум қисми тўғри кесиклар билан кесиб ташланади. Бундай ҳолатда контурлашда чекка қисмлар чиқиндиси тери массасидан 6-7%ни ташкил этади. Контурлаш жараёни териларни кўтариш ва жойдан жойга кўчириш билан боғлиқ, шунинг учун бир вақтнинг ўзида бир неча ишчининг ҳаракатини талаб этади. Контурлашни иккита крупон кесувчи бажаради. Иш жойида, стол, контурлаш учун олиб келинган хом ашё жойлаштирилган тахмон ва иш қуроллари (пичоқлар, пичоқларни чархлаш учун тош) бўлиши лозим.

7-расм. Териларни навал дан тозалашБиринчи крупон кесувчи олдинги оёқлар ва пешона қисмини, иккинчиси – орқа оёқларнинг торайган қисмини ва зарурат туғилганда дум қисмини кесиб ташлайди. Сўнгра биргаликда терини кўтариб тахмонга жойлаштирилади. Контурлаш билан бир вақтда териларни танланган вариантлар бўйича элементларга бичиш мақсадга мувофиқдир. Терилар умуртқа чизиғи бўйлаб ёки олдинги оёқларнинг пастки чуқурчасидан ўтувчи чизиқ бўйлаб бичилади. Териларни уч элементга бўлиб бичишда, аввал ёқа кесиб олинади, сўнгра қолган қисми умуртқа чизиғи бўйлаб кесилади. Контурлашда ҳосил бўладиган қийқимлар қимматли оқсилли модда ҳисобланади, шунинг учун улар желатин ёки мол ва қушлар учун қуруқ ем ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Қийқимлардан озиқ-овқат мақсадида фойдаланилганда, териларни консервалаш учун токсик антисептиклардан фойдаланиш мумкин эмас. Покизалаш Чарм хом-ашёсига бирламчи ишлов бериш- покизалаш, ювиш ва консервалаш жараёнларини, ўз навбатида мўйна хом- ашёсига бирламчи ишлов бериш-терини шилиш, ёғсизлантириш, терига ҳайвон танасига

мос келувчи ўлчамда шакл бериш ва консервалаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Покизалаш деганда , чарм ва мўйна хом-ашёси, мўйнабоб ва пўстинбоб қўй терилари стандартларининг талабларига мувофиқ, теридаги оғирлашптирувчиларни (питир гўштлар, ёғлар, қон қуйилмалари, навал ва бошқа.) бартараф этиш тушунилади. Навалдан тозалаш. Мол териси жун қопламининг нажосатлар ва лой- ифлосликлар тегиб булғанишидан ҳосил бўладиган нуқсон-навал дейилади. Катта шохли мол териларини навалдан тозалаш учун дастлаб навал юмшатилади, сўнгра қўлда ёки машина ёрдамида бартараф этилади (7-расм). Навал 3,0х2,75м ўлчамдаги ва баландлиги ўртасида 0,4м, чеккасида 0,2м бўлган тахмонларда юмшатилади. Терилар бири иккинчисига жунини юқорига қаратиб жойлаштирилади. Ҳар бир терини ҳўллаш, ифлосланиш даражасига қараб 1-2 дақиқа давом этади. Ҳўллаш душ ёки шланг ёрдамида амалга оширилади. Ҳўлланган терилар 40-60 дақиқа давомида тахмонларда ёткизилади. Навални қўлда бартараф этиш учун қаттиқ ёғочдан тайёрланган колодка, ёки чол ғ удан фойдаланилади. Колодканинг ташқи томони ярим айлана бўлиб силлиқлаб рандаланган ва коррозияланмайдиган темир билан қ оп л анган. Колодканинг эни 0,6м, баландлиги 0,2м ни ташкил этади. Колодка ишчининг бўйи ч а қараб 45-60 0 бурчак остида ёғочдан ёки темирдан ясалган навал йиғгичга ўрнатилади. Тери колодкага жунини юқорига қаратиб , думғасини пастга ва бошини юқорига қаратиб, шундай жойлаштириладики, унинг умурт қ а қисми колодканинг ўртасига тўғри келсин (8-расм) .

8-расм. Навални қўлда бартаоаф этиш 9-расм. Покизалаш учун ишлатиладиган пичоқ ва мосламалар. 1- калотка; 2- чиқит тўпланадиган яшик; 3, 4 ва 5 - пичоқларЎтмас пичоқ навални тозалаш учун, чол ғ у эса қ уриган ва ивимаган навал л и жунни қирқиб ташлашда қўлланилади. Катта шохли мол териларидан навални машина ёрдамида бартараф этиш учун ММГ- 3200 русумли мездралаш машинаси ёки навал хайдовчи машина қўлланилади. Мездралаш машинасининг асосий ишчи органи спиралсимон ўтмас пичоқли вал ҳисобланади. Ушбу машинада ишлов бериш учун терининг жун қопламини юқорига ва думғаза қисмини олдинга қаратиб, бурмалар ҳосил қилмасдан машина валига узатилади. Терининг биринчи ярми ишлов берилгандан сўнг, ёқа қисмини олдинга қаратиб , иккинчи марта машина валига у затилади ва терининг иккичи ярмидан навал бартараф этилади. Навали юмшатилган териларни навал ҳ айдовчи машиналарда ишлов беришда, терининг мездра томонини юқорига ва бош қисмини олдинга қаратиб, к онвейр тасмаси ҳаракатининг йўналишига мос у затилади. Айланувчан валлар устидан ўтиш вақтида , терилар навалдан т о заланади. Ўз навбатида навал душ мосламасидан келувчи сув билан кетгизилади. Навалсиз ёки навалдан тозаланган хом-ашё покизаланади, яъни гўшт қолдиқлари, ёғлар, қон қуйилмалари, терининг ёли, катта шохли мол т ериларининг стандартга риоя қилинмасдан шилинган бош ва дум қисмлари бартараф этилади (54-расм) . Одатда покизалаш мездралаш машинасида ёки қўлда бажарилади. Терини машина валига

10-расм. Терини столда покизалашмездра томонини юқорига қаратиб, дастлаб терининг орқа ярмига, сўнгра олдинги ярмига ишлов берилади. Ушбу жараён қўлда бажарилганда, терини столга жунини пастга қаратиб ёйилади (9-расм) . Ишчи ў нг қўлида пичоқни ушлаб, чап қўли билан ёғ ва гўшт қолдиқлари атрофидаги тери қисмини қисман кўтариб туриб, уларни кесади. Чўчқа терилар и ни мездралашдан аввал , умурт қ а чизи ғ и бўйлаб думғаза қисмида майда териларда 8 см узунлик га ча, ўрта ўлчамдаги териларда 12 смгача, йирик териларда 15 см узунликгача кесик қилинади. Чўчқа териларининг чепрак қисмда қилнинг илдизи даражасигача тери ости ёғ клет чаткаси бартараф этилиши, шунингдек этакдаги ёғ қавати ҳисобидан бутун майдони бўйлаб бир хил қалинликка эга бўлиши лозим. Дерма ва қилнинг илдизини кесилишига рухсат этилмайди. Қўй териларини мездралаш машинасида покизалаш , сув окими билан амалга оширилади. Бунда аввал соч қоплами, сўнгра мездра томони покизаланади. Сочдан ҳар хил ўт қолдиқларини бартараф этишда ўтмас пичоқли мездралаш машинасини, гўшт ва ёғ қолдиқларини бартараф этишда , ўткир пичоқли мездралаш машинасини қўллаш мақсадга мувофиқдир. 3 мм дан ошмаган қалинликда тери ости клетчаткаси (мездра), шунингдек ёғ ва гўшт қолдиқлари сақлаган қўй терилари тўғри покизаланган ҳисобланади. Ювиш

Покизалаш ва навалдан тозалашдан сўнг, терилар ювилади. Бундан мақсад терида чирикли жараёнларни ривожланиши учун қулай шароит ҳосил қилувчи ифлосликлар, қон, чанг ва навал қолдиқларини бартараф этиш. Аммо консервалаш бўйича тажрибалар шуни кўрсатадики, ювишни фақат тузлиқда қонсерваланадиган хом-ашё учун ўтказиш мақсадга мувофиқ. Қуруқ туз билан тузлашдан аввал ювилган терилар тахловларда нисбатан ёмон сақланади. Чирикли ва бошқа нохуш жараёнларнинг ювишдан сўнг тезланиши, терининг ҳаддан ташқари ҳўлланиши билан тушунтирилади (айниқса жунли томони), хатто сиқиш жараёнидан сўнг ҳам жун қоплами ортиқча намликни сақлайди. Шу сабабли асосан катта шохли мол ва чўчка терилари тузлиқда консервалашдан олдин ювилади. Терилар барабанларда, баркасларда, шунингдек стол ва тахмонларда ювилади. Стол ва тахмонларда териларни ювишда аввал жун ли томони - 1 дақиқа, с ў нгра ме здра томони -2 дақиқа душ ёрдамида ювилади. Бунда жунли томоннинг ифлосликлари ме здра томонига ўтмаслигига эътиборни қаратиш лозим. Чўчқа терилари фақат қил жун томонидан ювилади. Сув тоза, зангсиз, ҳарорати 20 0 С атрофида б ў лиши лозим. Териларни барабанларда ювиш , о қ ар сувда 15 дақиқа давомида олиб борилади. Ювишдан сўнг терилар сиқиш машинасида сиқилади ёки сувини оқизиш учун жунли томонини юқорига қилиб, қавариқ аравачаларга юкланади. Сувини оқизиш 2 соат атрофида давом этади. Ҳар бир аравачага 30-40 дона тери юкланади. Мўйна хом ашёси териларини ёғсизлантириш усуллари. Кўпгина ҳайвонларнинг шилинган териларида ёғ, баъзан гўшт қолдиқлари қолади. Териларни ёғсизлантириш, тери тўқимасидан ёғ қаватлари ва гўшт қолдиқларини бартараф этишдан иборат. Тери шилингандан сўнг, дарҳол ёғсизлантирилиши зарур, чунки улар хонада сақланганда, терида қолган ёғлар тезда (2-3 соат давомида) оксидланади ва оксидланиш маҳсулотлари терининг чарм тўқимасини

11-расм. Тери мездрасини ёғсизлантириш. а- балванкада; б- тахтачада; в- скобада; г- колодкада.бузиши мумкин. Бундан ташқари тери сиртидаги ёғ, териларнинг меъёрида қуришига тўсқинлик қилади. Бу эса чирикли микроорганизмларнинг ривожланиши ва чарм т ўқ имасининг парчаланишига олиб келади. Ёғсизлантирилмаган териларнинг соч қоплами ёғ билан кирланади, очиқ рангли соч қоплами сар ғ аяди. Тери ва соч қопламидаги ёғ териларни навларга ажратишни ҳам қ ийинлаштиради. Ёғсизлантирилмаган териларни са қ лаш давомида чарм ту қ имаси зангли тусга кириб, ч ў зганда пиши қ лигини йу қ отади (ёғ жиз ғ ини –ну қ сони) . Одатда териларни ёғсизлантириш чапрм т ўқ имасидан ёғни ў ткир бўлмаган асбоблар (ўтмас пичоқ, скоба, қ ибизга, қ оши қ ва бошқалар) билан қ ириш ёки си қ иб чиқариш йўли билан амалга оширилади. Ёғсизлантиришда бир қатор қ оидаларга риоя этиш зарур. Ёғ ва гўшт қолдиқларини думғазадан бош томон йўналишига қараб қ ириш лозим. Бундай қ иришда пичоқ ва бошқа мосламалар соч илдизларига зарар

12-расм. Териларни ёғсизлантириш учун балванка. (ўлчамлар сантиметрларда берилган)етказмайди ва уларни кесилишини олдини олади (толаларнинг терини тешиши –нуқсони). Ёғсизлантиришда ўтмас пичоқни тери юзасига тахминан 45 0 С бурчак остида ушлаб, енгил ва бир текис босиб қ ириш лозим. Терини юлиш ва кесмаслик учун пичоқнинг ҳаракати вақтида терида бурмалар ҳосил бўлмаслигини кузатиш зарур. Ёғсизлантириш вақтида қў ллар сир ғ анмаслиги ва соч қопламини ёғ билан ифлосланмаслиги учун доимо қипиқлардан (юмшоқ матолардан) фойдаланиш зарур. Ёғсизлантиришдан сўнг тери нинг тери тўқимасини юмшоқ мато ёки қипиқлар билан артиш лозим. Терида ёри қ лар ва узилишлар ҳосил бўлса, кейинги ишлов беришларда уларнинг катталашиб кетмаслиги учун тезда тикиб қ ў йиш лозим. Соч қоплами ёғ билан ифлосланганда , одатда қуритишдан сўнг 35 0 С гача қ издирилган смоласиз дарахт турларининг қипиқлари билан қўлда ёки

ёғсизлантирувчи барабанларда ёғсизлантирилади. Ўта ёғланган соч қоплами аввал бензин , сўнгра қипиқ билан иш қ аланади. Териларни ёғсизлантириш учун турли хил мосламалар қўлланилади. Ўрта ва кичик ўлчамдаги найсимон шилинган терилар болванка, навой ва қийиқсимон шакл бер у вчи мосламаларда ёғсизлантирилади (56-расм) . Болванка – ёғочдан тайёрланган, рандаланган ва жирвирланган к онус шаклидаги қайроқ (12-расм) . Навой – болванканинг ўзи, фақат айланувчан бўлиб, девор ёки махсус ў ринди ққ а маҳкамланган. Навой анча қулай ҳисобланади, чунки ёғсизлантиришда уни қўлда ушлаш ёки гавда билан босиб туришнинг хожати йўқ. Ёғсизлантириш учун терининг тери тўқимасини ташқарига қаратиб, болванкага (навой ёки бошқа мослама) шундай тортиш керакки, бунда у зич ёткизилиб, бурмалар ҳосил бўлмаслиги лозим. Терининг думғаза қисмини чап қўл билан ушлаб туриш ёки бир нечта майда михлар билан қотириш мумкин. Бутунлайича шилинган майда кемирувчилар териларини қавариқ – тахтачада ёғсизлантирилади. Терига ҳайвон танасига мос келувчи ўлчамда шакл бериш. Ҳайвон танасига мос келувчи ўлчамда терига шакл бериш, бирламчи ишлов беришда муҳим жараён ҳисобланади. Териларга шакл бермасдан қуритиш прелина нуқсонини ҳосил бўлишига олиб келади. Терига шакл бериш хом - ашёни тузламасдан қуритишб консервалаш ва тузлаб қуритиб қонсервалащдан аввал ўтқазилади. Найсимон ёки пайпоқсимон шилинган терилар (олмахондан ташқари) маълум шаклдаги мосламаларда, бутунлайича шилинган териларга тахтачаларда ёки ромларда шакл берилади. Терига шакл берувчи мосламаларнинг турлари. Найсимон шилинган териларга қийиқсимон, санчқисимон ва с у рилувчи шакл берувчи мосламаларда, пайпоқсимон шилинган териларга турли қисмлардан иборат б ў линувчан мосламаларда шакл берилади (13- расм). Ш акл берувчи мосламаларни тайёрлаш учун юмшоқ, смоласиз ёғоч

13-расм. Терига шакл берувчи мосламалар турлари. 1- қийиқсимон; 2- санчқисимон; 3- сурилувчан; 4- бўлинувчантурларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Мосламаларнинг юзаси яхшилаб рандаланган ва силлиқланган бўлиши, шунингдек ташки қ ирралари қ айрилган ва сайкалланган бўлиши зарур. Мосламаларни олиф билан қоплаш тавсия этилади. Қийиқсимон шакл берувчи мосламалар юза сирти сили қ лаб р ан даланган, учига қараб аста-секин торайиб б о радиган ва ён қирралари қ айрилган тахталардан иборат. Қийиқсимон шакл берувчилар 6 хил ўлчамли бўлиши мумкин. Ўлчамлар мослама асосининг узунлиги, қалинлиги ва кенглиги ҳисобидан белгиланади. Масалан №1 рақамли мосламанинг узунлиги – 125см, асосининг эни-17,5см, қалинлиги 1,25см. Мосламанинг тартиб рақами ортиши билан унинг ўлчами камаяди. Масалан №5 рақамли мосламанинг узунлиги-70см, қалинлиги-0,5, асосининг эни-9,5см ни таш к ил этади. №1 рақамли қийиқсимон мослама тулки, песец, шоғол теричаларига шакл беришда қўлланилса, №2-тулкининг кичик ўлчамдаги теричалари, куёнлар, ё ввойи мушуклар теричаларига , №3 ва №4- товушкон теричасига шакл беришда қўлланилади. Санчқисимон мосламалар иккита силлиқлаб рандаланган планкалардан иборат бўлиб, юқори қисми харакатсиз елимланган.

14-расм. Бўлинувчан шакл берувчи мослама. 1,2 – ён қисмлар; 3,4 – ўрта қисмлар; 5,6 – қийиқлар; 7,8 – олдинги оёқларга шакл берувчи қисмлар; 9- думга шакл берувчи қисм. Мосламанинг пастки учлари ип билан тортилади, бу теричаларнинг катталигига қараб, мосламанинг энини ўзгартириш имконини беради. Санчқисимон шакл берувчи мосаламалар беш хил ўлчамли бўлиши мумкин. Масалан №1 рақамли мосламанинг узунлиги 150см, эни-2,5см, қалинлиги-2 см. №5 рақамли мослама қоидага мувофиқ : 65, 1,5 ва 1,5см бўлади. Сурилувчан мосламалар – иккита силлиқлаб рандаланган планкалардан иборат бўлиб, юқори қисми харакатчан шарнир билан қотирилган. Планкалардан бирининг қўйи қисмида тирқишли кўндаланг планка маҳкамланган. Унинг ёрдамида теричанинг катталигига қараб, мосламанинг эни ўзгартирилади. Сурилувчан мосламалар уч хил ўлчамли бўлиши мумкин. №1 мослама – йирикли ўлчамли, №2 – ўрта ўлчамли ва №3 – кичик ўлчамли теричаларга шакл бериш учун қўлланилади. Найсимон шилинган териларга шакл бериш учун зангламайдиган металдан тайерланган симли шакл берувчи мосламаларни ҳам қўллаш мумкин.Ушбу мосламаларда теричалар ёғочли мосламаларга нисбатан тезроқ қурийди, аммо бундай мосламаларда ёғсизлантиришни олиб боришнинг иложи йўқ. Бўлинувчан мосламалар силлиқлаб рандаланган юпқа тахтачадан иборат бўлиб, бу тахтача диагонал бўйича икки яримталикка арраланган. Хар бир ярамталикнинг қўйи қисмида мосламанинг оёқчалари арралаб хосил қилинади (14-расм). Бўлинувчан мосламалар тўрт хил ўлчамли бўлади.

15-расм. Санчқисимон мосламада қуён терисига шакл бериш Пайпоқсимон шилинган собол териларига шакл бериш учун бўлинувчан шакл берувчи мосламаларнинг қуйидаги хили қўлланади: мослама ташқи томондан қавариқ ва ички томондан ясси шаклга эга иккита асосий қисмлардан , шунингдек асосий қисмлар орасига қўйиладиган қўшимча қийиқлардан тузилган. Дум ва оёқчаларга шакл бериш учун мосламанинг алоҳида қисмларидан фойдаланилади. Теричаларга шакл берувчи мосламаларнинг у ёки бу турида шакл бериш, стандартларда кўзда тутилган тери энини унинг узунлигига бўлган маълум нисбатга риоя қилган ҳолда олиб борилади. Масалан, тулки теричаси учун-1:5, оқ рангли шимол тулкиси учун-1:4, колонка териси учун - 1:8, горностай териси учун-1:7 тери энини унинг узунлигига нисбати тавсия этилади. Теричага хайвонлар танасига мос келувчи ўлчамда шакл бериш учун қўйидаги асосий талабларга риоя этиш зарур. Шакл берувчи мосламага теричанинг чарм тўқимасини ташқарига қаратиб, шундай таранг қилиб тортиш лозимки, унинг умуртқа қисми мосламанинг бир томонини, таг териси-иккинчи томонини симметрик қопласин. Найсимон шилинган теричаларда олдинги ва орқа оёқлар таг тери томонида, думи тери орқа чеккасининг ўртасида жойланиши керак. Пайпоқсимон шилинган теричаларда орқа оёқлар мосламанинг ён томонларида, одинги оёқлар эса таг тери томонида жойлашиши лозим. Теричадаги ҳамма ғижимлар текисланиб, қулок, оёқлар ва дум қисми синчиклаб ёзилиши зарур. Қийиқсимон ва санчқисимон мосламаларда теричага шакл бериш учун аввало мосламанинг тепасига терича бурунчаси мих билан маҳкамланади, сўнгра мосламанинг кенг қисми томон терича бир текис

16- расм . Бўлунувчан мосламада терига шакл бериш 1- умуртқа томонидан кўриниш; 2- таг тери томонидан кўриниш .маҳкамланиб борилади (15-расм). Бунда терича қисмларининг симметрик жойлашишига эътиборни қаратиш лозим. Сурилувчан мосламалардан фойланганда, уни йиғилган кўринишда чарм тўқимаси ташқарига ағдарилган теричага киритиб ва теричанинг бурунчасига тиралади, сўнгра ён планкаларини тери думғаза қисмининг керакли энигача суриб, кўндаланг планка билан қотирилади. Тўғри шакл берилган теричада таг тери думғазага нисбатан бир мунча қисқа бўлади. Орқа оёқлари яхшилаб текисланади ва мосламага боғланади ёки мих билан маҳкамланади. Шунингдек оёқларига чарм томонидан, ҳўлланган қоғоз бўлаклари ёпиштириш тавсия этилади. Олдинги оёқлар найига камбар тахтачалар киритиш мумкин. Агар улар елка бўғинларигача сўкилган бўлса, уларнинг ҳам устига қоғоз бўлаклари қўйилади. Қулоқлар текисланади ва чарм томонидан қоғоз бўлаклари солинади. Дум қисми диққат билан текисланади. Қийиқсимон шакл берувчи мосламада думни чеккалари бўйлаб мих билан қоқиш ёки чеккалари бўйлаб иккита планка билан махкамлаш мумкин. Санчқисимон ва сурилувчан мосламаларда шакл беришда дум чармининг устига қоғоз бўлаклари қўйилади ёки унинг чармини ташқарига қаратиб алохида тахтачага махкамланади. Қулоқлар, оёқчалар ва думнинг чарм томонига сув билан

хўллаб қўйилган қоғоз бўлакчалари, қуритиш вақтида ушбу қисмларнинг буралишига тўсқинлик қилади ва чарм тўқимасининг тезроқ қуришига кўмаклашади. Пайпоқсимон шилинган теричаларга шакл бериш учун чарм тўқимаси ташқарига ағдарилган теричанинг оғиз бўшлиғи орқали бўлинувчан мосламанинг кенг қисмини шундай киритиш зарурки, унинг оёқчаси теричанинг орқа оёқларининг бирига кирсин. Сўнгра мосламанинг иккинчи қисми киритилади ва теричанинг иккинчи орқа оёғига итарилади. Шундан сўнг мосламанинг иккала қисми тенглаштирилади ва теричанинг бурунчаси мосламага маҳкамланади (61-расм). Думига чарм томонидан қоғоз бўлакчалари ёпиштирилади ёки чармини ташқарига қаратиб алохида тахтачага маҳкамланади. Ўрта ўлчамдаги бутунлайича шилинган териларга шакл бериш махсус ромларда амалга оширилади. Ромлар тўртта планкадан ташкил топган бўлиб, хар бирининг учида тирқишлар мавжуд. Бу тирқишлар ромнинг ўлчамини катталаштириш ёки кичрайтириш имконини беради. Ромни йиғишда планкаларнинг учи, унинг тирқишига ўрнатиладиган махсус ёғоч тиқинлар билан маҳкамланди. Одатда теричалар ромларда мих билан маҳкамланади. Катта ўлчамдаги бутунлайича шилинган теричаларнинг чарм тўқимасини ташқарига қаратиб, чеккалари бўйлаб кичик михчалар билан тахтачаларга маҳкамлаб шакл берилади(16-расм). Момиқ – мўйна хом - ашёсига қўшимча ишлов бериш. Қўшимча ишлов бериш деганда хом ашёга бирламчи ишлов беришда йўл қўйилган камчиликларни бартараф этиш тушунилади. Мўйна хом ашёси базалари ва тайёрлов пункларида баъзи - баъзида қониқарсиз бирламчи ишлов берилаган терилар қабул қилинади. Натижада теричаларнинг нафақат ташқи кўринишини ёмонлаштирувчи ҳар хил нуқсонлар, шу билан биргаликда уларнинг сифатини пасайтиришга, баъзан эса бузилишга олиб келадиган нуқсонлар ҳосил бўлади. Юқоридаги ҳолатлар мўйна хом ашёсига қўшимча ишлов бериш заруратини келтириб чиқаради.

Ўз вақтида олиб борилган қўшимча ишлов бериш тайёрланаётган момиқ –мўйнали хом ашё сифатини сақлашга кўмаклашиш билан бирга, мўйна хом ашёси баъзалари ва тайёрлов пунтларига иқтисодий фойда беради. Теричаларни ёғсизлантириш ва қўшимча ёғсизлантириш. Ушбу жараён одатда қўшимча ишлов бериш вақтида олиб борилади ва тери тўқимасидан ёғ тўқималарини бартараф этиш, ёғланган соч қопламини тозалаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Тузлаб-қуритиб консерваланган теричаларнинг тери тўқимаси юмшоқ бўлиши учун ёғсизлантиришдан аввал намлаш зарур.Бу ёғсизлантиришни осонлаштиради ва тери тўқимасида ёриқлар ҳосил бўлишини олдини олади. Бунинг учун соч қопламини ташқарига қаратиб шакл берилган теричалар ичига нам қипиқлар ёки ҳўл мато солинади ёки нам қипиқлар солинган яшикларга жойлаштириб ётқизилади. Бутунлайича шилинган теричалар соч қопламини ташқарига қаратиб, уларга нам қипиқларни сепиб жуфт-жуфт қилиб жойлаштирилади. Найсимон ёки пайпоқсимон шилинган юпқа мездрали майда теричаларни сувга қисқа муддатли ботириб олгандан сўнг, уларни ҳўл қопда 20-30 мин ётқизилади. Теричаларнинг намланишини тезлаштириш учун бу жараён бир неча марта такрорланади. Теричаларни ётқизиш хона ҳароратида 3-6 соат давомида олиб борилади. Бунда теричаларда чирикли, жараёнларни ҳосил бўлмаслигини кузатиб бориш зарур. Намланган теричалардан ёғли тўқималар, янги шилинган терилар сингари қириб ташлаш ва босиб чиқариш йўли билан бартараф этилади. Ёғ тўқималари механик бартараф этилгандан сўнг, теричалар қуруқ қипиқлар ёки мато билан ишқаланади ва шакл берувчи мосламаларда соч қопламини ичкарига қаратиб қуритилади. Қуритишдан сўнг теричалар ёғсизлантирувчи барабанларда қипиқлар билан бирга думалатилади. Қўшимча ёғсизлантириш учун қўлланиладиган қипиқлар смоласиз дарахтлар (қайин) турларидан бўлиши лозим. Эман дарахти қипиқларини қўллаш мумкин эмас, чунки уларда ошловчи моддалар мавжуд. Қипиқлар ўрта катталикдаги, тоза ва қуруқ (намлиги 10-12%дан кўп эмас) бўлиши

лозим. Теричаларни қўшимча ёғсизлантириш ёғ тўқималарини механик бартараф этилгандан сўнг шунингдек, ёғ эритувчи моддалар ёрдамида ҳам амалга ошириш мумкин. Ушбу моддалар теричаларнинг ёғли қисмларига ишқаланади, сўнгра эриган ёғ қипиқлар билан қўлда бартараф этилади ёки теричалар барабанда тоза қипиқлар билан думалатилади. Энг яхши ёғ эритувчи авиация бензини ҳисобланади, шунингдек, денатурирланган спирт ёки скипидардан ҳам фойдаланиш мумкин. Ушбу ёғ эритувчи моддаларни қўллашда ёнғин хафвсизлиги қоидаларига риоя этиш зарур. Соч қопламини ёғсизлантириш қўлда ёки теричаларни қипиклар билан барабанда думалатиш йўли билан амалга оширилади. Қўлда ёғлантириш учун ёғланган соч қисмлари қипиқлар билан артилади, қипиклар ёғлантириш жараёнини тезлаштириш мақсадида қиздирилади (35 0 С юқори эмас). Соч қоплами ўта ёғланган теричаларга бензин билан сўнгра қуруқ қипиқлар билан ишқаланади. Теричаларни соч қоплами бўйича барабанда ёғсизлантириш ва тери тўқимаси бўйича қўшимча ёғсизлантириш жараённи тезлаштирилади ва яхши натижалар беради. Теричаларни қипик билан думалатиш, дарчаси зич маҳкамланадиган ёпиқ барабанларда амалга оширилади. Барабан ичида баландлиги 10-12 см бўлган бир нечта ёғоч тахтакачлар қоқилган. Булар ўз навбатида теричалар ва қипиқларнинг яхши аралашишига кўмаклашади. Барабан электрмотордан ҳаракатга келадиган ўқга қотирилган. Теричаларни барабанда ёғсизлантиришда барабанни юклаш ва унинг ишлаш тартиби муҳим аҳамиятга эга. Барабанни – унинг ҳажмидан 1/3 қисмини юклаш лозим. Бунда теричалар ва қипиқ массаларининг нисбати 1:1 бўлиши керак, яъни юкланадиган қипиқ массаси теричалар массасига тенг бўлиши керак. Барабан айланиш тезлигига эга бўлиши керак. Барабаннинг ҳаддан ташқари тез ёки секин айланиши теричаларни ёғсизлантириш сифатини пасайишига олиб келади. Барабаннинг айланиши 15-20 об/ мин, барабаннинг айланиш

тезлиги 90 м/м бўлганда энг яхши натижаларга эришилади. Барабан қилиши керак бўлган айланишлар сонини формула бўйича ҳисоблаш мумкин.Пd S N  Бунда, N – барабаннинг айланишлари сони, мин; S – айланма тезлик (90 м/мин тенг, доимий катталик); П- 3.14 d – барабан диаметри,м. Теричаларни думалатиш давомийлиги хом ашё тури, ёғланганлик даражаси, барабан ичидаги ҳаракат ва қипиқларнинг сифатига боғлиқ бўлади. Дастлаб теричаларнинг тери тўқимаси бўйича думалатилади, сўнгра соч қопламини ташқарига қаратиб ағдарилади ва иккинчи марта тоза қипиқлар билан соч қоплами бўйича думалатилади. Соч қоплами ўта ёғланган теричалар ёғ эритувчиларни қўллаб, бир челакка 200-250 г эритувчи ҳисобидан алоҳида думалатилади. Теричаларни соч қоплами бўйича думалатишда барабан ичидаги ҳарорат 25 0 С атрофида бўлиши мумкин. Ҳароратнинг паст бўлиши ёғлантиришни секинлаштирилади. Қипиқ ва чанглардан тозалаш учун, ёғдан тозаланган теричалар ён деворлари тўрли барабанга юклатилади. Тўрли барабанга ишлов берилгандан, сўнг теричалар чангдан батамом тозаланади (масалан, чанг ютгич ёрдамида), сўнгра металл тароқлар билан тараб чиқилади. Тоғай, суяклар ва қийқимларни бартараф эти ш . Теричаларни усталик билан шила ола билмаслик натижасида қулоқларга қолдирилган тоғайлар, оёқчалар ва думдаги суяклар, ёғ ва гўшт қийқимлари теричаларнинг массасини оширибгина қолмай, уларнинг кейинги ишлов беришларини қийинлаштирилади ва баъзан теричаларни бузилишига олиб келади.

Қуритиб консерваланган теричалардан тоғайлар, суяклар ва қийқимлар бартараф этишини фақат мувофиқ келувчи қисмларини намлаб ётқизишдан сўнг амалга ошириш мумкин. Намлаб ётқизилган оёқчалар ва думнинг тери тўқимаси сўкилади, сўнгра суяклар бартараф этилади. Сўкилган тери тўқимаси синчиклаб текисланади ва ушбу қисмлар қуритилади. Ёғ ва гўшт қийқимлари пичоқ ёки скоба (ўроқ) ёрдамида кесиб ташланади. Қулоқлардаги тоғайлар, уларни қулоқ супрасининг асосидан қиркиб ташлангандан сўнг, омбур билан тотиб бартараф этилади. Соч қопламини тозалаш. Соч қопламининг қон, смола, чанг ва хоказолар билан ифлослангани кетгизилади. Сочда қотиб қолган қон илиқ сувда ҳўлланган латта билан ювилади, сўнгра ушбу қисмлар қуритилади ва таралади. Смолани йўқотиш учун бензин ёки скипидарда тўлиқ эригўнга қадар ивитилади, сўнгра, соч қоплами эҳтиётлик билан бармоқлар билан текисланади ва таралади. Чанг ва бошқа ифлосликлар теридан қашишқоқ хивичларни суқиб олиб тозаланади ёки чангютгич билан йўқотилади,қишда тоза қуруқ қор билан тозаланса яхши бўлади. Териларни қўшимча консервалаш Чала қуритилган ёки чала тузланган терилар қабул қилинганда, уларнинг чиришини олдини олиш мақсадида дарҳол қўшимча консервалаш зарур.Қуритиб консерваланган теричаларнинг чарм тўқимаси нам бўлганда, уларнинг ўлчамига мувофиқ келадиган шакл берувчи мосламаларга жойлаштириб тўлиқ қуритилади. Агар оёқчалари, думи чала қуритилган бўлса, уларни текислаб тери тўқимаси томонидан ҳўл қоғоз бўлакчаларини қўйиб, қуритиш керак. Қуритиш 20-30 0 С ҳароратда ва ҳавонинг 40-60% нисбий намлигида олиб борилади. Чала тузланган теричалар қуйидаги белгиларни намоён этади: қашишқоқликнинг йўқолиши ва тери тўқимасининг жийиши, тери ва соч орасидаги боғнинг сусайиши, ҳўл тузланган хом-ашёда қизил доғлар,

аммиак ҳиди. Қуруқ тузлаб консерваланган теричаларни қўшимча консервалашда чала тузланган жойларига тоза туз ишқаб едирилади,сўнгра соч қопламини пастга қаратиб тахмонга ётқизилади,сўнг қуритиш давом эттирилади. Ҳўл тузланган териларнинг питра юзасида қизғиш ранг пайдо бўлса, ушбу теричалар мездраланади,сўнгра тоза тузга парадихлорбензол ёки нафталин қўшиб тузланади. Бундан кейин сочини пастга қаратиб ётқизиш учун тахмонларга жойлаштирилади. Агар омборда ҳўл тузланган хом-ашёни сақлаш учун шароит бўлмаса,қўшимча консервалашдан сўнг, уни қуритиш зарур. Теричаларга қайта шакл бериш Стандарт талабига мувофиқ келмайдиган шаклга эга бўлган ёки юмалоқлаб қуритилган теричаларга қайта шакл берилиши лозим. Теричаларга қайта шакл бериш,уларни намлаб ётқизилгандан сўнг амалга оширилади. Шаклни ўзгартириш зарур бўлганда енгил ҳўлланган теричаларни стандарт талабига мувофиқ сочини ташқарига қаратиб ағдарилади,сўнгра шакл берувчи мосламаларда қуритилади. Найсимон ёки пайпоқсимон шилинган теричаларга қайта шакл бериш учун, гиламсимон мосламада бутунлайича шилиш каби кесиклар қилинади,сўнгра текислаб ромларда ёки тахтачаларда оддий йўл билан қуритилади.Терича узунлигининг уни энига нисбатини ўзгартириш мақсадида қайта шакл бериш учун уни яхшилаб ҳўлаш зарур, сўнгра мувофиқ келувчи мосламага ўтқазиб, қуритиш керак. Юмалоқлаб қуритилган теричалар намлаб ётқизилгандан сўнг, шакл берувчи мосламаларда шакл берилиб қуритилади. Юмалоқлаб қуритишни бартараф этиш,фақат тоза консерваланган теричаларда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Ёриқларни ямаш. Ушбу операция нуқсонни бартараф этмайди, аммо уни катталашишининг олдини олади. Ёриқлар қўлда, дастлаб уларнинг чеккаларини ҳўллаб ямаб қўйилади.Ямашни текис чоклар билан “чекка орқали”ёки “арчасимон” кўринишда амалга ошириш мумкин. Ипнинг қалинлиги теричанинг тери тўқимаси қалинлигига қараб танланади.

Теричаларни зарарлантириш . Куя, терихўр қўнғиз, сувараклар билан зарарланган хом-ашё қабул қилинганда, улар дарҳол зарарсизлантирилиши зарур. Теричалар аввало ҳашаротлар,уларнинг личинкалари ва уруғларини бартараф этиш учун (омбордан узоқроқ жойда) синчиклаб қоқилади ва таралади.Шундан сўнг уларга кимёвий препаратлар (хлорофос ва бошқалар) билан ишлов бериб, бошқа хом-ашёлардан алоҳида жойда жойлаштирилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Александрова Ю.А. «Международный туризм». Учебник. М:«Аспект пресс» 2004г. 2. Александрова Ю.А. «Международный туризм» Учебное пособие для вузов. М:«Аспект пресс» 2001г. 3. Балабанов. И.Т. «Экономика туризма» М.,«Финанси и статистика»2000 г. 4. Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004г. 5. Вавилова Е.В. Основы международного туризма. Учебное пособие. М., ГАРДАРИКИ, 2005. 6. География туризма: учебник / кол.авторов: Под ред. А.Ю. Александровой. М.: КНОРУС, 2008. 7. Дворниченко В.В. История международного и национального туризма. М., Издательство МЭСИ, 2001. 8. Дурович А.П. «Маркетинг в туризме». Минск. «Новое знание».2001. 10. Дурович А.П. Реклама в туризме. Учебное пособие. 2003. 11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы, 2000. 12. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. Алматы, 2003 13. Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. М.: «Финансы и статистика», 2006. 14.Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. М. Финансы и статистика, 2000. 15. Кабушкин Н.Н. Менеджмент туризма. «Новое знание» М., 2001. 16. Квартальнов В.А. Иностранный туризм. М.: «Финансы и статистика», 2003. 17.Квартальнов В.А. Туризм . Учебник. М., «Финансы и статистика». 2004.

Похожие

Қил, соч ва жунга бирламчи ишлов бериш

Қил, соч ва жунга бирламчи ишлов бериш

Тикув буюм қисмларига ишлов бериш

Матоларга ишлов бериш жихозларининг умумий механизмлари

Тикув буюмлар деталларига дастлабки ишлов бериш