Гиламчилик санъати тарихи - Текстиль - Рефераты

Гиламчилик санъати тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Гиламчилик санъати тарихи XX – асрнинг бошларида Самарқанд вилояти худудларида 50 га яқин ўзбек қабилалари яшашган. Бир қабила ахолиси бирлашиб, иккинчи қабила эса тарқоқ хаёт кечиришган, улар бир-бирлари билан доимо кўришиб туришган. Гребенкиннинг маълумотларига қараганда, XIX – асрнинг охирида гилам тўқиш санъати қуйидаги ўзбек қабилалари: наймон, минг, қутчи, бағрин, хитой, қипчоқ, митан, турк. Ўзбек қабилаларига яна қорақалпоқлар ҳам кирган. Улар пахмоқ гиламлар ( пат гилам ) ва бошқа гилам буюмлари тўқилган. Ўзбек гилам маҳсулотларини тўлиқ таърифламай туриб, А.Д.Гербенкин митан гилам тўқувчиларининг ишларини қуйидагиларини ажратади: гиламлар, олача, гилам, кигиз, намат, хуржунлар ва бошқалар. У Самарқанд атрофи ва эскиХўжант чегараларида яшаган ярим кўчманчи ўзбек қабилалари турк ва юз ахолисининг гилам тўқувчилари хақида маълумот берган. А.А.Семёнов А.Д.Гербенкиннинг маълумотларини тасадиқлаган ва кенгайтирган. Самарқанд вилоятининг турк гилам усталари энг оддий техника билан рангли паласлар наматлар ва жуда оғир иш талаб қиладиган гаджари паласларини тўқишган, деб ёзади. М.Ф.Гаврилов. у бошқа ишида парчаюз ўзбек қабиласи хақида тўлиқ маълумот бергоан, у маълумот жуда қизиқарли ўзилган. Лекин Гербенкин ўзининг маълумотларида юз гилам тўқувчилари хақида эслатган. Бир неча муаллифларнинг маълумотларига кўра ўзбек гилам тўқувчи гурухларидан энг қадимги қабила вакиллари алохида қизиқиш уйғотган. (Турк ва туёқли) шунингдек, ўрта осий худудларида янги жойлашган бошқа туман аҳолилари: митан Европанинг жанубий шарқиш чўлларини ўзларининг қадимий ватанлари хисоблаганлари, бағрим Фарғона водийсининг шарқий туманларидан чиқган; қутчи Қошғарадан кўчиб келган. Турли насабдаги қабилаларп гилам тўқиш билан шуғулланганлар.

Барча тадқиқотчилар такидлашича турли қабила гурухларининг ўзаро никохи ўзига хос маданият ва удумни англатган. Ўзаро никохларда бир қабила бошқа қабилага ўзига хос таризда тўқилган. Турли гилам ишларини тақдим этишган. Бу гиламларда қабилаларнинг ўзига хос нақшлари ишлатилади, бу эса оиланинг бир бирига вафодор бўлишини бирдириб, кейинчалик хўжалик зарурияти учун ишлатилади. Аста секин кириб келаётган дехқончилик ва зироатчилик ишлари гиламчиликнинг сезиларли даражада камайишига олиб келди. Статистик ва архив маълумотларига қараганда, XIX – асрнинг охири ва XIX – асрнинг 70- йилларида Самарқанд туманининг ўзбек гилам тўқувчи қабилалари бор йўғи 25 %ни ташкил қиларди. Йил давомида бир неча қишлоқнинг гилам ишлари 10 чоғлик гилам ва паласларни ташкил этарди: бозорда эса бу гилам ишларининг аксариятини кўриш мумкин эди. Гилам ишлаб чиқаришнинг қисқариш процеси XX – асрнинг бошларигача давом этди. Текширилаётган овулларда пат – гилам махсулотларининг фақатгина қадимги намуналари мавжуд эди. Экспедиция азолари бу пат-гиламларнинг тўқилишини ва унда қўлланилган нақшларнинг намуналарни биладиган гилам тўқувчи учратишмади. Шунингдек бу пат гиламларда қўлланиладиган асбоб ускуналар хам сақланиб қолмаган. Анча оғир техника билан ишланадиган паласлар ишлаб чиқармай қўйганди, аммо бу палос техникаси кўпгина аёлларга хали таниш эди. Кўпчилик аёллар палос махсулотлари нақшларининг фақатгина техник намланишини билишарди. Булар “Еттита ипли”, “Тўртта ипли” махсус номлари эса деярли унитилиб кетганди. Бироқ хамма гилам палос ишлари ерлик ахолининг ишлари эди. Уларни катта авлод аёллари тўқишган. 20 йилларда фақатгина оддий йўл-йўл палос ва кожималар тайёрланган. Овулларда аёллар гилам ишларини сотиш учун эмас, балки ўзларининг хўжаликда ишлатиш учун тўқишган. Лекин Зомин ва Жиззах аҳолисининг гилам тўқувчилари сотиш учун хам гилам палос маҳсулотларини тайёрлашган. (Зомин, Равот, Кўрпасат, Қайли, Ёйишла)

Гилам ишларининг турлари. Самарқанд туманининг ўзбек гурухлари турли гилам ишлари патли ва патсиз (палос) гиламлар тўқишган. Патли пахмоқ махсулотлар техник маълумотига ва бадиий қиёфасига қараб икки гурухга бўлинади: узун патли ва калта патли гиламлар. Узун патли гиламлар- тўшаладиган гиламлар бўлиб, улар катта ўлчамда бўлган: жулхирс, жулварак. Калта патли гиламлар эса етарлича хилма – хил бўлган. Уларга тўшаладиган майда гиламлар , палослар ва бошқа майда хўжалик буюмлари кирган. Калта патли гилам ишларининг бажарилиш техникаси ўзбек ахолиси ўртасида патли гиламга қараганда кенг тарқалган. Тўшалувчи гиламлар хар доим катта ўлчамда тўқилган, узунлиги 2,0 – 2,5 м, энига 1,2 – 1,4 м. Уларни асосан хўжалик эхтиёжи учун тўқишган. Аввалига бу гилам ишларига фақатгина шахар ахолиси этибор берган, кейинчалик ўрта осиёнинг бошқа вилоятлари ва қўшни мамлакатлардан хам Самарқанд гилам бозорига қизиқиш кучайган. Махсус гиламлар тайёрланган – ибодат қилинадиган, эшиклар ички тарафига илинадиган, эшик тепасига илинадиган. Ката хоналарнинг этагигача тўшаладиган, ўриндиқлар учун, ховли ёки боғ учун ишланган материаллар палослар, шолчалар ва кохмалар ва турли техникалар билан бажарилган. Ўзбек қабилалари орасида майда гилам махсулотлари сезиларли даражада турли ишлаб чиқарилган. Жихозлар ва асбоб ускуналарни бириктирилиб туриш учун юрт қабиласи турли хил гиламли тасмалар, гилам паёндозлар – курт, баскурт ва бошқа махсулотлар тўқилган. (расм - 20). Уларни нафақат қишлоқ ахолиси балки шахарликлар, асосан руслар турли юмшоқ мебелларнинг жихозлари, ёстиқчалари, бошқа тур мебалларга ишлатиш учун хам сотиб олишган. XX – асрнинг бошларига келиб уларни

ишлаб чиқариш кескин камайди. Гилам паяндозларининг қадимий андозалари хозиргача сақланиб қолмаган, улар юқори бадиий сифати билан ажралиб турган, ахоли эса улардан ўлчами катта бўлмаган тўшаладиган гиламлар ва нарсалар учун қоплар, сумкалар тайёрлашган. Афсуски бу қизиқарли гилам ишлари жуда суст ўрганилган. Ахолининг турмуши учун ишлатиладиган катта буюм қоплари – напрамач хам кирган. (расм - 21). Напрамачни тайёрлаш учун, худди бошқа сумка ва қопларда ишлатилгандек, фақатгина юза томонларигагина гилам махсулотлари ишлатилган, иккинчи тарафига оддий, безаксиз, жун материаллардан қўйилган. Напрамачнинг юза томони - бу Бўйига 0,9 – 1,2 м, энига 0,35 – 0,40 м. Бу эса 20 – 30 йилларда Ўзбекистон музейларида напрамакларининг катта колекциясининг йиғишга ёрдам берди. Қадимий майда ишлар ичидан алохида ажралиб турадиган бой безатилган, отлар учун гилам ёпинчиқлар оддий палос техникаси орқали бажарилган. Қадимий хуржунларнинг катта қисми палос техникаси орқали бажарилган. (расм 22). Пахмоқлар эса ёрдамчи воситалар сифатида нақшларни тикиш учун ишлатилган. XX – асрнинг бошларида хуржунлар учун пахмоқлар тўлиқ ишлатила бошлади. Тўрва ва хуржунлар хўжалик камчиликлари учун ишлаб чиқарилган, жудаям кам холларда бозорга чиқган. Республика музейларида улар жуда оддий напрамачилар кўринишида тақдим этилган. Пат – гиламли буюмлар Газламалар ва техника 19 асрнинг ўрталаригача гилам тўқувчиларнинг фойдаланувчи иплари асосан туя ва қўй жунларидан тайёрланади, XX – асрга келиб эчки жунидан хам иплар олинган. 19- асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб гилам махсулотлари учун пахтадан тайёрланган иплар ишлатила бошланди. Лекин қоғоз иплардан фойдаланиш ўзбек пат гилам ишларида 19-

аср боши ва XX – асрларда кам учраган. Қоғоз ипларда тайёрланган махсулотлар 30 -35 % ташкил қиларди. Қадимий гилам ишлари ўсимлик бўёқлари билан бўялган ишлардан ишланган. (кўк рангдан ташқари хама ранглар). Тўқувчилар ипларни кўкрангдан ташқари хама ипларни ўзлари бўяганлар. Фақатгина кўк рангни махсус бўёқчиларга беришган. Анимен билан бўяш жуда қадимий хисобланган, ипни биринчи бўягандаёқ, бўёқни ўчмаслиги ва мустахкамлиги сақланган. 19- асрнинг 2 ярми ва XX – асрнинг бошларида ишланган гилам ишларида бўёқларнинг пала-партиш ишланганлиги 19-асрда ишланган гилам бўёқларидан катта фарқ қилган. Тўқимачилик техникаси ва пат гилам характерига кўра алохида палосни қўшиб тикиш калта ўлчамли (ғалтакли) тўқиш, станогида ва целноткалний қалин ўрамли тўқиш станокларига бўлинган. Биринчиси учун патлиги Билан ажралиб турса (15 мм гача), иккинчиси калта патлини ташкил қилган (7 мм гача), турк пат гиламларига яқин ўрта сифатли бўлган, майда ишларни турклардан фарқли равишда калта патли калта ўрамли тўқиш станокларига бажаришган. Узун ўрамли станоклар хам учратилган ва умумий қоидалардан чиқариб ташланган. Бу ерда жульжерс машхур бўлган ва калта ўрамли станоклар ишлаб чиқарилган. Калта ўрамли станокларга талаб катта бўлган. Адабиётлар бу гиламлар тўғрисида жуда қисқа маълумот берилган. А.А.Семёнов ва С.М.Дудин бу гиламлар тўғрисида эслаб ўтган, лекин уларнинг на номини на ишланишини ва техник сифати хақида айтилмаган. Дудин қимматли бир эслатма ёзган, бунда жульжерсларнинг 1910 – 1914 йилларда Бухоро ва Самарқанд бозорларида сотилгани айтилган. М.Ф.Гаврилов эса ўзининг “Милябод ўзбек аёлларининг тўқувчилик санъати” ишида жульжерслар хақида тўлиқроқ маълумот берилган. Лекин “Пати зулварак” деб номланган ўлчами катта бўлмаган, пас сифатли пат гиламчаларни фақатгина ўзлари учун ишлаб чиқаришган” деб такидланган. В.Г.Мошковнинг жульжерсларига махсус мақоми хам ёритилган. Самарқанд вилоятининг турли туманларида

жульжерснинг бир хил ёки хар хил терминлари тарқалиб кетган. Уларни ишлашга рухсат этилган, бу типдаги гиламлар ишлаб чиқариш қачонлардир етарлича кўп бўлган, аммо улар махаллий бозордан ташқарига чиқмаган. Жульжерс ўзида нимани ифода қилган? Бу цельнот –ий эмас, бир неча йўлакчалардан ташкил топган, узинасига ва кенглигига икки томонлама 0,5 метрли хар бир икки доираси 0,2 мертдан ташкил топган патли гилам. Йўлакчанинг кенглиги гиламнинг нақши билан жуда аниқ бирлашган. Зич ва узун тўқилган патлар туфайли чоклар кўринмай турган. М.Ф.гавриловнинг маълумотларига кўра Милобод жульжернлари узинасига 4 йўл-йўлчадан , кенглиги эса хар бирида 0,3 метр тўқилган. Музейдаги гиламларда 2 ёки 3 чизиқлилар учрайди. Жульжерслар ўчоқ ёки сандалларда катта бўлмаган хажмларда, узунлиги 2-2,5 м, кенглиги 1-1,4 метрлар атрофида бўлган. Ўз СССР санъат музейида жульжерс кенг, узун йўлакча кўринишида бўлган. Улар қимматбахо мехмонлар учун яратилган. Шунинг учун бу каби гиламлар тузилиши тарзида уй шароитида тайёрланган ва бозорда сотиш учун хам ишлаб чиқарилган. Жульжерс каби кўринишда бўлган ўзбек гиламлари техникаси қўшни мамлакатлардаги гиламлар техникасидан фарқ қилади. Жульжерснинг патлари икки тугундан олинади, ипнинг тепа қисми унинг асоси хисобланади, унинг пасти эса мато ичига киргизилади, утка эса ягона таянчи хисобланади. Лекин бундай йўналишда гилам тўқиш ўрта осиё мамлакатларида кам учрайди. Жульжерснинг матоси юмшоқ бўлиб, 1 дм 2 га 240-250 тугун тўғри келади. Патнинг баландлиги “айиқ териси” номига кўра 15-20мм гача етади. Бу кўрсаткич охири кўрсатгич бўлиб, қолган гиламларда патнинг узунлиги максимал олганда 10-11 ммдан ошмайди, минимал олганда 3-4 ммдан ошмайди. Пат гилам иплари ундан кейин пичоқ билан қирқилиб қайчи билан қирқилмайди. Нима учун жульжерсни тепа қисми қийшиқ ва узун – юлуқ бўлади? Бу техник кўрсаткичлар калта патли махсулотлар учун қўлланилади. Уларнинг 2 тугундан эмас, ярим текисланган тугундан боғланади. Ҳар бир тугун тепа ва паст қаторда жуфт ипларга бўлинади.

Каштапатли тўшаладиган гиламларнипнг нақшлари. Гилам йўлакчалардан тайёрланадиган каштапатли гиламлар жульжерснинг композицияси ва нақшларидан хам фарқ қилган. Лекин мастерлар бир мунча такомиллашган техникадан фойдаланишади. (ингичка жун ипнинг ката қалинлиги патни текис ма окуратна чиқиши учун қайчиларджан фойдаланишган) ва унга боғлиқ равишда энг яхши бадиий натижаларни олиш. Каштапатли гиламларда нақшлар бир мунча ингичка ва деталларга бой. Нақшлар атрофидаги чизиқлар тўқ рангда бўлган, кишига уларни аниқ ва жонли қилиб турган. Материаллар юқори малакаси билан алохида жилоси гилам палос нақшларни кашта ўралиш стаканларида мўлжаллашни мохирона ола билганлар. Гилам алохида йўлакчаларда тикилган ва силний бўлгани учун чок ўрнатиб бўлмайди. Базида бундай гилам йетарлича кенгликдаги иккита палосни ташкил этарди. Каштапатли телнотканни гиламларни тайёрлаш бу ерда яқиндагина тайёр бўлган бу эса ахолининг хусусий ишчиларини бундай селнотакни гиламлар аниқ йўқлигини тасдиқлайди. Буларни кўп қисмлар бу калтаратли гиламларни кўп қичми жигар рангда. Бунинг сабаби махаллий ишларни етарли даражада ёрқин бўлмаганлиги ва ранг гиламларнинг ишлатилишини чегаралаганлиги (қора, оқ, кўк, қизил ва сариқ ранглар). Мастерлар қадимий урф одатларга (традитцияларга) тегишли патгиламлар ишларида телнотакни калта патли гиламида нақш пайдо қилиб марказий майдонини бирмунча ифодалаш безашга харакат қилишган: патгиламлар хар доим жуда калта ва каштарин бўлган (0,20-0,25 мдан нинг эмас) калтапатли гиламларнинг марказий методикаси безаш хеч қандай нақш ва рангни аниқ системага қийиш боғлаган эмас. Бир хил гиламларда нақш ўлчамларининг майдони ранг билан боғлаш бўлса иккинчи турида ранглар турлари тенг ва нақшлар алохида ажратиб туради. Гиламларнинг марказий майдонини композицияси бир неча типда бўлади. Турли, йўл-йўл ва раппорт (табел 3). Марказий майдоннинг ўзига хос

композицияси тўртта кенг нақшли тасмалар, бир биридан фарқ қилиб турадиган калта тўқ рангли иккита чизиқлар. Цельнотнакний гиламлар ўзида турли хил урф одатларга боғлиқ нақшларни кўрсатади. Мастерлар калта палосларни тикишда махаллий гилам нақшлардан тез-тез нусха олиб туришган шунингдек марказий майдон учун майда пахмоқ ишларнинг нақшларини кўчириб туришган. Озгина қайта ишлаб баъзан ўзгартирмай ишлатиб туришган. Ўзбек цельно-них гиламлари ичида калта кашталарни наймалар этиш марказий майдонли ўлчамлик катта бўлмаган гиламчаларнинг қизиқарли андозалари ва ёрқин нақшли медалёнлар учраб турган (таблитца 3,2) патли ишларни хамма асосий ранглари тоза ва теран тақдим этилган лекин етарлича тўқ рангда – тўқ қизил 2 та рангда, тўқ кўк, яшил ва жигарранг. Бу тўқ гамма сариқ ва оқ рагларни жанлантиради. Медалённинг ранглари 2 хил: биринчисида нақш тўқ рангда жойлашса- бошқасида эса ёрқин. Ёрқин оддий нақш, гармонли ранглар ва шерснинг ажойиб сифати, махсулотга ноёб барглаш ёрқинлигини беради, бу эса камтарин гиламчани чинакам санат даражасига олиб келади. Каштанинг нақшлари оддий: зиг-зак чизиқ “Шохга” оид, кичкина ромбли қатор, учбурчак ёки тўртбурчак (квадрат), бир-бирига боғлиқ ва бир- биридан унча катта бўлмаган масофада жойлашади. Майда калта патли буюмлардаги нақшлар Қадимий майда буюмларнинг нақш безаклари спетсипик чизмалардан фарқ қилган. Кўпгина бадиий принциплари ўзига хос кўринишдаги аниқлигини йўқотган. Худди шундай қадимий юрт йўлакчалари нусхаларининг марказий майдонлари бир хил типдаги кашталарнинг 2 тарафлама кашта қаторлари Билан чегараланган (рис.20); кейинги буюмларда бу принцип бир мунча ўзгартирилган: йўлакчаларнинг алохида қисми каймасиз ёки турли нақшлар билан тикилган.

Похожие

Гиламчилик санъати тарихи

Каштачилик санъати тарихи 2

Дўппичилик ва қуроқчилик санъати тарихи

Зардўзлик санъати 2

Тикувчилик тарихи