Замонавий телевидение табиати - Лингвистика - Рефераты

Замонавий телевидение табиати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Замонавий телевидение табиати Режа: 1. Экран унсури . 2. План ва монтаж турлари 3. Кадр ва ракурснинг фарқлаш

Телевидение оммавий ахборот воситасигина бўлиб қолмай, балки ижоднинг бир тури ҳамдир. Ижоднинг ҳар бир тури ўзига хос бадиий унсурга эга бўлади-ки, у ижодкор ўз ғоясини рўёбга чиқариш учун ишлатадиган техник усуллар ва тасвирий ифода воситалари йиғиндисидан иборатдир. Ижодкорнинг маҳоратини фақатгина ижоднинг техник томонига боғлаш хато бўлар эди, аммо муаллиф ғояси таъсирчан, аниқ ва чуқур акс эттирилиши кўп жи ҳа тдан унинг ифода воситаларидан фойдалана билиш даражасига боғли қ дир.Телевидение ва кино ўз ифодалаш воситалари моҳияти жиҳатидан умумий унсурга эга, «экран унсури» тушунчасининг умумий тарзда бўлса ҳам, мазмунини ани қл аб олиш даркор. Маълумки, экран у нсури киночилар томонидан вужудга келтирилган. Ушбу унсур кино усталари томонидан ривожлантирилган ва томошабинлар томонидан ўрганилган ҳамда тушунилган даврда тел е видение пайдо бўлган. Барчага маълумки, биз экранда маконнинг бир қисминигина кўрамиз. Кинокамераларнинг (шунингдек телекамераларнинг ҳам) нигоҳи маълум қисмидаги рамка билан чегараланган бўлади. Хозирги ҳар бир лаҳзада кўринадиган экран рамкаси билан чегараланган макон қисмининг тасвири «кадр» деб аталади. Ифода этишнинг экран воситалари к ино ва телевидение фақатги н а макон сифатигагина эмас, балки замон сифатига ҳам эгадир. Шунинг учун кадр тушунчаси замондаги давомийлик, яъни тасвирнинг экранда бўлиб туриш давомийлиги хусусиятини ҳам ўз ичига олади. Кадр – деб шунингдек камеранинг «битта назари» билан, яъни камеранинг тўхтовсиз иш давомида олинган ёки бошқача қилиб айтганда бир ҳолатни камерадаги плёнка ҳаракатининг бошидан охиригача ўтган даврда олинган (ёки телекамерани тасвирни эфирга узатиш вақтидан бошлаб, то уни эфирдан ўчиришгача ўтган даврда олинган) фильм (ёки телекўрсатув) қисмига ҳам айтилади.

План – деб кадрда мавжуд бўлган тасвир масштабига айтилади. «План» тушунчаси тасвирланаётган фигура ёки предметнинг катталиги даражасини билдириб, камера ёки тасвирга олинаётган фигура ўртасидаги масофага ва объективнинг фокус масофасига боғлиқ. Планлар кўпинча уч турга бўлинади: умумий, ўрта ва йирик. Батафсилроқ эса 6 турга бўлинади: 1. Узо қ даги план (инсон ва уни қуршаб турган шароит) ; 2. Умумий план (инсо н бор бўйича) ; 3. Ўрта план (инсон тиззасигача) ; 4. Ярим план (инсон белигача) ; 5. Й ирик план (инсоннинг боши) ; 6. Микроплан (деталь, масалан турли хил вирус микроблар кўз) ; 7. Макроплан (табиатнинг ёки бирор шаҳарнинг умумий кўриниши). Шуни айтиб ўтиш зарурки, айрим телестудияларда «план» сўзи бир пайтдаги лаҳзани ифода этувчи тушунча сифатида қ ўлланилади. Бу ўринда «кадр» сўзининг иккинчи маъносини (яъни камеранинг «битта назари» билан олинган фильм ёки кўрсатув қисми) қўллаш ўринлидир. Хусусан, «узун (ёки қисқа) план» тўғрисида гапирилади, ваҳоланки, «узун (ёки қисқа) кадр» тўғрисида ба ҳ с юритиш керак. План эса йирикроқ ёки майдароқ бўлиши мумкин, аммо узунроқ ёки қисқароқ бўлиши мумкин эмас. «Ракурс» ҳам экран унсурининг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Ушбу атама тасвирий санъатдан олинган бўлиб, дастлаб у т асвирлаётган манзара фигураларининг ҳар қандай кичрайишини, қисқаришини билдирган. Мазкур атама тасвирий санъатнинг ясси тасвиридан манзарали тасвирига ўтиш даврида пайдо бўлган. Вақт ўтиши билан ракурс деб фигура ёки предметларни ғайриоддий нуқтаи назардан (юқоридан, пастдан ва шу кабилардан) туриб тасвирлашда пайдо бўлувчи кучли қисқаришлар атала бошланди. Кино пайдо бўлишининг дастлабки йилларида ракурс деб фақат объективнинг оптик ўқи ва предмет юзаси

ўртасидаги бурчак тўғри бурчақдан катта ёки кичик бўлганидаги ҳ олатига айтилар эди. Бундай ҳолатда тасвирга олинган манзарада съёмка объектининг бир қисми қисқаради ёки катталашади. Шубҳасиз, ракурс тасвирга олинаётган съёмка нуқтасига, камеранинг тасвир объекти ҳолатига нисбатан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлади. Бугунги кунда ракурс тушунчаси объективнинг оптик ўқи ва предмет юзаси ўртасидаги ҳар қандай бурчакни, шу ҳисобда тўғри бурчакни ҳ ам билдиради. Хозирда оддий ва ғайри оддий ракурс тўғрисида баҳс юритилади, ваҳоланки кино ва телевидение пайдо бўлган дастлабки даврда ракурс деб фақат ғ айриоддий нуқтаи назар тушунилган ва бунда фигура ва предметнинг тасвирий бузилиши кузатилган. «Ракурс» тушунчасининг бошқача и шланиши шу билан изоҳланадики, замонавий оптика фигура ва предметларнинг ҳажмини акс зттиришда, ҳатто фронтал съёмкада ҳам тасвирий масофани ўзгартириб боради. Юқорида баён этилгандан шундай ҳулоса чиқариш мумкинки, кадр, план, ракурс тушунчаларисиз экран тасвири мавжуд бўла олмайди. Ҳақиқатдан ҳам экрандаги тасвир фақат экран юзини эгаллаш мумкин, яъни у экран рамкаси билан чегараланган, у бирон бир ҳажмга эга ва охири, уни бирон бир ракурсда кўриш мумкин. Ушбу хусусиятлар тасвирий санъатга ҳам хосдир. Аммо картина ёки расм ва экрандаги тасвир ўртасида жиддий бир фарқ бор: экрандаги тасвир доимий эмас, у пайдо бўлади ва ғойиб бўлади. Бундан ташқари, экрандаги тасвир ҳ аракатда бўлади, ҳ аракат эса макон ва замонда давомийликка эга. Фильм ёки телекўрсатув бирин-кетин ўзгариб турувчи тасвир- кадрларнинг бутун йиғиндиси билан томошабинга таъсир кўрсатади. Кадрларнинг доимий оқими – экраннинг муҳим хусусиятидир. Демак, бир кадрдан кейин иккинчисининг келиши, уларнинг вақт бўйлаб жойлашуви, ҳамда экранда пайдо бўлиш изчиллиги катта аҳамият касб этади. Кадрларнинг маълум тартибда жойлаштирилиши монтаж деб аталади. Монтажга XX асрнинг бошида дастлабки киночилар асос солганлар.

Кинодаги образлиликка америка режиссёри ва сценаристи Дэвид Гриффит асос солган эди. Томошабин экранда кадрларнинг тўхтовсиз оқимини кўрса-да, аслида фильм ишлаб чиқариш жараёнида кадрлар алоҳида – алоҳида суратга олинади. Тасвирга тушириш натижасида олинган кадрларни кино тасма қисмларини бир-бири билан бирлаштириш, елимлаш керак бўлади. Ушбу соф механик жараён техник монтаж дейилади, икки кадрнинг бирлашиш жойи эса склейка (ўзбекчасига елимланган жой маъносини билдиради) дейилади. «Кадр» тушунчасини, одатда фильмнинг бир парчаси сифатида елимланган жойидан иккинчисигача бўлган қисмига ҳам айтилади. Кадр бир зумдаги фотосуратларнинг маълум бир ми қ доридан иборатдир, уларнинг ҳар бири кадрча дейилади. Кадрчалар кино проъекторда секундига 24 та кадр тезлигида алмашиниб туради ва натижада экранда ҳ аракатланувчи тасвир пайдо бўлади. Катта миқдордаги кадрчалардан иборат бўлган ва экранда узоқ вақт кўринадиган кадр узун (ёки секин) кадр дейилади. Кам миқдордаги кадрлардан иборат бўлган ва экранда қисқа вақт кўринадиган кадр қисқа ( ёки тез) кадр дейилади. Кадрлар узлуксиз тасм а қилиниб бирлаштирилади. Бу, юқорида айтилганидек техник монтаж бўлиб соф механик жараёндир. Аммо кадрлар бир-бири билан онгли равишда бирлаштирилиши, монтаж қилиниши керак-ки, улар орасида аниқ боғлиқлик бўлиши зарур. Кадрларнинг бундай бирлаштириш жараёни «конструктив монтаж» дейилади. Конструктив монтаж ўз ичига техник монтажни ҳам олиши аниқ. Конструктив монтажнинг мақсади экранда ҳ аракатни тўғри акс эттиришдир. У фақатгина иккита талабга жавоб беради: биринчидан, кадрлар мантиқий ва тушунарли тартибда бориши керак ва иккинчидан, ҳа р бир кадр томошабин унинг мазмунини англаб олишга улгура оладиган даражада узун бўлиши даркор.

Кўриб турганимиздек, конструктив монтаж унча мураккаб нарса э мас, уни грамматикага ўхшатиш мумкин. Грамматик жиҳатдан тўғри гапириш ёки ёзиш унча қийин эмас, унга ижодий ёндашиш ҳам зарур э мас. Худди шунингдек, монтаж даврида ҳ аракатнинг экранда тўғри акс атишни ва кадрлар ўртасида аниқ мантиқий алоқа бўлишига эришишда ҳ ам ўзгача мураккаблик йўқ. Конструктив монтажга оддий мисол келтиришимиз мумкин. 1. Одам автомобилда кетяпти ; 2. Тўхтаган автомобилдан чиқяпти ; 3. Уйга киряпти ; 4. Зинадан кўтариляпти ; 5. Хонадон эшиги қулфи н и очяпти ; 6. Хонага киряпти ; 7. Кетидан хонадон эшиг и ни ёпяпти ; 8. Пальто ва шляпасини ечяпти ; 9. Пальто ва шляпасини илмоққа осяпти ; 10. Хонага киряпти ва стол ёнига ўтиряпти. Бу ерда кадрларнинг ушбу алмашиниб туришида ҳ аракат тўғри акс эттирилган ва кадрлар орасида мантиқий боғлиқлик бор. Худди шундай характерли алоқа оғзаки нутқда ва адабиётда ҳам мавжуд. Демак, бу киноматографиягагина хос алоқа бўлмай, тавсифий – ҳикоя алоқасидир. Ҳар бир кадр аниқ бир маънога эга бўлади. Шубҳасиз ушбу кадрларнинг жойини алмаштириб бўлмайди. Масалан бундай монтаж қилиб бўлмайди: Одам автомобилда кетяпти . Уйга киряпти . Тўхтаган автомобилдан чиқяпти . Хонадон эшиги қулфини очяпти . Зинадан кўтариляпти .

Бу ерда мантиқ бурилган, ҳаракат нотўғри тасвирланган. Баъзида шошилинч монтаж қилинган тезкор (оператив) хроникада шундай камчилик сезилиб қолади. Лекин бошқача монтаж ҳам қилиш мумкин: Одам автомобилда кетяпти . Зинадан кўтариляпти . Кетидан хонад о н эшигини ёпяпти . Хонага киряпти ва стол ёнига ўтиряпти . Бунда мантиқ бузилмайди, фақатгина монтаж ёрдамида киноэкрандаги замон ва макон «қисқартирилган», худдики ҳикоядан замон ва макон қисмлари олиб ташланганидек. Умуман олганда биз кинокадрлар маконни тўла ва ани қ хис қилишимизга имкон бермай, фақат унинг тассавурини беради. Экрандаги тасвир маълум маънода шартлидир, ҳақиқий, реал воқеликнинг уч ўлчовли макон тасвири эмас балки маконнинг икки ўлчовли тасвиридир. Аммо кадрлар ўзаро шундай боғланиши мумкинки, улар орасидаги алоқа фақат образли бўлади. Бу бадиий монтажда акс этади. Мазкур атама маъносини тушуниш учун мисолларга мурожат этамиз. Я.Протазановнинг «Авлиё Йорген байрами» фильмидан иккита кетма-кет кадрни олайлик. Чўпон йўл бўйлаб подасини ҳ айдаб боряпти. Шу йўлнинг ўзидан зиёратчи диндорлар тўдаси кетяпти. Шу кадрларнинг ҳ ар бири алоҳида олганда қандайдир маълумотларни ўз ичига олади, аммо ҳеч қандай ф икр билдирмайди. Мазкур кадрларнинг бирикуви аниқ бир фикрни бера олади: С.Эйзенштейнинг таъбирича «фикрни чақмоқ тошни уриб чиқаргандек пайдо қилади». Кетма- кет кўринган ушбу кадрларнинг мантиқий боғланиши соф киноматографик боғланишдир. 1-кадр ва 2-кадрнинг бирикуви натижасида фикр пайдо бўлади лекин ҳар бир кадр алоҳида олганда тушунарсиз эди. 2-кадрнинг маъноси йўлда зиёратчилар кетаётганида эмас, балки улар қўй подасидек кетаёганидадир. 2-кадр 1-кадрда мавжуд бўлган маънони ўз ичига олади, 2-

кадрдаги маъно унинг ошкора маъно, таъсиридан анча кенгдир. Ушбу оддий мисол бадиий монтажнинг С. Эйзенштейн томонидан таклиф этилган формуласини англашга ёрдам беради: бир кадр плюс бир кадр, баробар иккита кадр эмас, балки... бундан анча катта нарса. Бундан кўра мураккаброқ классик бўлиб қолган бадиий моитажга яна бир мисол – Ве.Пудовкиннинг «Она» фильмидаги ишчиларнинг «Биринчи Май» намойиши машҳур эпизодини келтирамиз. Режиссёр намойиш кадрларига муз кўчиш кадрларини монтаж қилган ва бу билан табиатда баҳор келишидан тўхтатиб бўлмас, шиддатли инқилоб образини яратган. Бу кинокадрлар бадиий монтаждан келиб чиққан метафорадир. Аниқ бўлдики, конструктив монтаж бадиий мо н тажнинг бир элементи, таркибий қисмидир. Конструктив монтаж ёрдамида экрандаги макон ва замон узлуксизлигини енгиш, замон ва маконни «қисқартириш» ёки «чўзиш», ҳаракат ва воқеаларни мантиқий боғлаб, аниқ ҳикоя қилиш мумкин. Бадиий монтаж ёрдамида эса воқеликни экранда оддий акс эттиришгина эмас, уни талқин этиш, тушунтириш мумкин. 20-йилларда С.Эйзенштейн ва Ве. Пудовкин бошчилигидаги кино усталари кадрларни фақатгина боғлаш эмас, балки «уруштириш»и ҳам мумкинлигини, кино бадиий монтаж ёрдамида томошабинга фақат акс эттирилаётган тушунчалар билангина эмас, балки вужудга келтирилган образлар орқали таъсир қила олишни исботладилар. Монтажнинг ифода этиш воситаси сифатидаги имкониятлар билинганидан кейин кино ҳақиқий санъатга айланди. Ҳикоянинг др ам а т ур ги к ж и ҳа ти да н қ из ғи нл ик би ла н оли б б ор иш нин г киноматографик воситалар и дан бири «параллел монтаж»дир. Ҳар хил жойларда ва турли вақтда тасвирга олинган кадрларни кетма-кет кўрсатиш натижасида икки турли ҳ аракатларнинг бир ва қ тда бўлаётганлиги тўғрисида тушунча ҳосил қилиш ва шу билан уларнинг ўзаро алоқасини, ўзаро бо ғ ли қл игини кўрсатиш мумкин.

Реал воқеаликда бир вақтнинг ўзида ҳисобсиз кўп воқеалар рўй беради. Боғлар гуллайди. Болалар мактабда сабо қ олади. Тракторлар ерни ҳайдайди. Кимдир ў қ отади. Кимдир ўпишади. Кимдир ҳ аёт билан хайрлашади. Воқеликни тушунтирмоқчи, талқин этмоқчи бўлган ижодкор ушбу ҳ аракатларни акс эттирган кадрларни шундай танлаш керакки, улар ораснда боғланиш я қ қол намоён бўлиши зарур. Агар у бир вақтнинг ўзида рўй берган ҳаракатларни уларнинг маъноси аниқ намоён бўладиган қилиб монтаж қилса, бу воқеликнинг оддий тасвири бўлмай, муаллиф талқини ҳисобланади. Телеянгиликларда бу усулдан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш керак, чунки муаллиф талқини билан воқеаларнинг ҳақиқий ривожини алмаштириб юбориш ҳавфи бор. Публицистик ва бадиий фильмларда ундан фойдаланиб экранда мураккаб мавҳум тушунчалар ва ғояларни акс эттириш, ҳис-туйғуларни чуқурлаштириш ва кучайтириш, сюжет ривожига жўшқинлик ва қизғинлик бахш этиши мумкин. Параллел монтаж деярли барча кино фильмларда қўлланилади, албатта унинг таъсир этиш кучи бир хил эмас, у сценарист ва режиссёр иқтидорига боғлиқдир. 1936-1938 йиллардаги фу қ оролар уруши тўғрисидаги «Испа н ия юраги» ҳужжатли фильмида режиссёр қуйидаги параллел монтажни беради: Фашист армияси бомбардимончилари Мадрид устида. Кабинадаги учувчи бомбани ушлайдиган дастани босяпти. Мадрид устига тушаётган бомба. Нюринбергдаги х алқ оммаси олдида нутқ сўзлаётган Гитлер. Б омба тушиш давом этяпти. Римда х алқ оммаси олдида нутқ сўзлаётган Муссолини. Бомба тушиши давом этмо қ да. Бомба Мадрид кўчаларида портламоқда. Бу ерда параллел монтаж ёрдамида Франконинг немис ва итальян фашизми билан боғлиқлиги тўғрисида фикр аниқ ифодаланган ва бу алоқа соф киноматографик усул билан сўзсиз кўрсатилган. Турли хиллик параллел

монтажнинг яна бир хусусияти бўлиб кадрлар бир-бирини кесишиб турли хиллик ўтишини ҳ ар томонлама монтаж деймиз. Унга мисол қилиб Гриффитнинг «Муросасизлик» фильмидаги эпизодни олиш мумкин: Жиноят содир этишда ноҳақ айбланган одам ўлим жазосига ҳукум қилинган, аммо қатлдан сал аввал унинг беайблиги аён бўлади. Экранда биз бир қатлга тайёргарлик кўрилаётганини, бир эрининг айибсиз эканлигини тасди қ ловчи ҳужжатни олиб келаётган айбланувчининг хотини келаётган автомобильни кўрамиз. Ушбу кадрлар бирин-кетин алмашиниб туради, қ изғинлик энг юқори нуқтага етади, жаллод қўлини кўтаради, айбланувчининг хотини қамоққа югуриб киради ва қатл бекор қилинади. «Испания юраги» фильмидаги мазкур эпизоддаги воқеалар параллел қилиб кўрсатилган, реал воқеликда эса улар бир вақтни ўзида содир бўлмаслиги ҳам мумкин. Худди шунингдек, «Испания юраги» фильмида Мадридга ташланган бомба айни Нюринберг ва Римда фашистлар анжумани бўлиб турган дамда портлаган бўлиши шарт эмас. Режисссёрнинг ушбу воқеаларини экранда параллел равишда кўрсатиши кадрлар орасида боғлиқлик борлиги тўғрисидаги талқиннинг исботдир. Ҳ а р т о м о н л а м а м о н т а ж н и н г э н г г ў з а л к ў р и н и ш и н и С.Эйзенштейнинг «Потемкин броненосици» фильмидаги Одессада рўй берган ў қ қа тутиш эпизодидир. Ички субъектив алоқаларни кўрсатиш учун қўлланиладиган параллел монтаж – ассоциатив монтаж дейилади. Режиссёр кадрларни монтаж қилганда уларни экранда кетма-кет алмашиб туришини аниқ бир ритмини вужудга келтириши, уларни кўрсатишнинг тез ёки секин темпини шакллантириш мумкин. Аниқки монтажнинг у ёки биз темп ва ритмли монтаж қилинадиган кадрни нисбий узунлигига бошқача қилиб айтилганда ҳар бир кадрдаги кадрчаларнинг ми қ дорига боғлиқ. Темп ва ритм томошабин онгининг рацион соҳасига йўналтирилган бўлмай, балки қўпроқ ҳ ис-туйғулар соҳасига йўналтирилгандир. Ушбу қисқа тавсифни якунлаб ифода воситаси сифатидаги монтаж тушунчасини тушуниш учун ўта му ҳ им бўлган бир

ҳолатни айтиб ўтиш зарур. Монтаж фақатгана кино соҳасига хос нарса эмас, уни санъатнинг бошқа турларида ҳам, айниқса адабиётда ҳам учратиш мумкин. Насрда ҳам, назмда ҳам монтаж элементлари: кадрлаштириш, ҳажмини ўзгартириш, яъни планлар алмашинувида, параллел монтажни ва ҳоказоларни учратиш мумкин. Аммо кино санъати монтажни адабиёт ёки тасвирий санъатдан тўғридан-тўғри олган деб, ҳисоблаш нотўғридир. Кино монтажга ўз йўли билан, реал воқеликни акс эттиришда, аввалига максимал, ҳаққоний, кейинчалик образли-поэтик акс эттириш йўли билан борди. Инсоннинг атрофини ўраб турган борлиқни англаш, билиш жараёни, табир жоиз бўлса, «монтаж» характерига эга. У ушбу жараённи акс эттириш адабиётга аллақачон аён эди. Аниқ бўлдики, худди шу мақсадга интилаётган кино ҳам шу усулдан фойдаланди. Ушбу нарса монтаж такомиллашиб бориши билан аниқроқ намоён бўлди. Бизнинг кино ва телевидениенинг ифода этиш воситалари тўғрисидаги қис қ ача маълумотимизда ҳаракатни тасвирга олиш тўғрисида бир оғиз айтмасак тўлиқ бўлмас эди. Ифода этишнинг ушбу экран воситаси телевизион журналистикада алоҳида аҳамият касб этади. Мазкур воситанинг имкониятларини аниқ тушуниш учун ҳ аракатланувчи камера билан тасвирга олишнинг турларини фар қл аш даркор. Улардан бири – панорамалаштириш . Ушбу атама билан ўз вертикал ёки горизонтал ў қ и атрофида айланадиган камера билан тасвирга олишни панорамалаштириш дейилади. Камера жойида туради лекин тепага ёки пастга, ўнгга ёки чапга айланади холос. Панорамалаштиришда гўё бир жойда турган одамнинг кўз ва бошининг ҳаракатини кўрсатади. Бундай съёмкаларни биз футбол кўрсатувларида кўришимиз мумкин. Бунда камера бир жойда туриб горизонтал текисликда панорама қилиб коптокнинг йўналишини кузатади. С ъёмканинг иккинчи тури — ҳаракат ёки тревеллинг деб аталади. Travelling – инглизча «саёҳат» деган маънони англатади. Бу шундай сьёмкаки унда тасвирга олинаётган шахс ёки нарса объектив оптик

маркази ва предмет текислигидаги бурчакда ўзгармас бўлиб туради. Мисол учун бунга съёмка қилишда кўча ёқаси бўйлаб камеранинг ҳаракат (горизонтал тревеллинг) ва ердан томгача бўлган (вертикал травеллинг), юриб бораётган автомобиль ёнида ҳаракатланаётган камера т ушинилади. Травеллингнинг ўзига хос жиҳати – тревеллинг орқага ва травеллинг олдинга ҳаракати. Орқа ва олдга бўлган тез-тез ҳаракатда объективнинг кўриш бурчаги ва тасвир катталиги ўзгаради. Охирга пайтларда бундай камера ўрнига тасвир бурчагини ўзгартирувчи махсус объектив ишлатилмоқда. Съёмканинг учинчи тури – траекторияли съёмкадир. Бу камера ҳаракатининг қийинроқ тури бўлиб, уни амалга ошириш учун махсус, ҳар томонга айлана оладиган кранлар керак бўлади. Траекторияли съёмкалар иштирок этган фильмга мисол қилиб « Мен – Куба » (реж. М.Калатозов, оператор С.Урусевский) фильмини олиш мумкин. Бу ерда камера 5 минут давомида битта кадрни суратга олади: олдин осмонга кўтарилиб, пастга тушади, бассейн атрофидаги одамлар орасидан ўтиб, сузувчи билан сув тубига шўнғиб кетади ва хоказо. Экран унсурларини бирма-бир санаб ўтар эканмиз уларни гўё синтаксисда тиниш белгилар вазифасига қиёслагимиз келади. Бу ўхшатишни айнан қабул қилиш тўғри эмасдир. Бизга экраннинг яна шундай унсурини санаб ўтиш қолдики, улар ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаса ҳам, лекин томошабин диққатини чалғитмай воқеликнинг силлиқ кўчишига ёрдам беради. Булар – шўн ғи б ўтиш (наплыв), қораймоқ (затемнение), ўрин алмашиш (вытеснение ёки « ш т о р к а » ) , қ ў ш э к с п о з и ц и я , с и л л и қ ў т и ш ( с к о л ь ж е н и е ) , равшанлаштириш (расфокусировка). Бир қарашда бу усуллар том маънода техник имкониятлар билан боғлиқ бўлиши мумкин, лекин режиссёр ва операторларнинг маҳорати билангина улар кўрсатувга бадиий-мантиқий эффект бериши мумкин.

Охирги йилларда электрон эффектлар ҳ исобига бу усуллардан фойдаланиш ҳажми кенгайди.

Т АСВИР ВА СЎЗНИНГ МОСЛИГИ . Журналистиканинг вазифаси мавжуд инсонларни реал ҳ олатда кўрсатиш. Бирор фикрни бировга етказиш ёки бирор мавзуни ривожлантиришда биргина камеранинг имкониятларидан фойдаланиш етарли эмас. Шу сабабли сўз телевилениедаги ҳ ужжатли услубларнинг энг му ҳ им тушунчасидир. Аммо журналистикада сўзнинг вазифалари матбуот журналистикасидан бироз фарқ қилади. Кадрдаги ёки кадр ортидаги сўз гўёки тирилиб кетгандай бошқача чирой олади. У экранда нима кўрсатилаётганидан қатъий назар тимсоллаштирилган, яъни образлаштирилган, янада яқинроқ айтадиган бўлсак, реаллаштирилган. Шунинг учун ҳам экрандаги сўзга қ ўйилувчи талаблар, матбуотда фойдаланувчи сўз олдига қўйиладиган талаблардан бутунлай фарқ қилади. Сўз экран учун жуда муҳим. Бу – шуб ҳ асиз. Аммо кинодаги сўз билан телевидениеда ишлатилувчи сўз ҳ ам бир-биридан фарқ қилади. Телев и дение шароитида яратилга н образнинг таъсири кинода яратилган образчалик кучли эмас. Телевидениеда яратилган образ ўз таъсирчанлигани ошириш учун кинодан фарқли ўлароқ кўринишни сўз билан мустаҳкамланиши лозим. Сўз экрандаги тасвирни қабул қилишни осонлаштиради, қабулни чу қ урлаштиради, кадрнинг чегараларини кенгайтиради, томошабинни ўйлантиради. Тўғри сўзнинг кинодаги вазифаси ҳам худди шундай. Аммо телевидение ва кинода ишлатилувчи сўз ва тасвирларнинг томошабин томонидан турлича қабул қилиниши бу и к к и с о ҳ а н и н г б и р - б и р и д а н ф а р қ л а н и ш и н и б и л д и р а д и . Киноматографияда тасвирнинг таъсири биринчи ўринда тургани сабабли кинодаги сўз телевидениедагидек катта аҳамиятга эга эмас. Телеэкранда сўз ва тасвирнинг алоқа қилиши мушкул. Баъзи бир ҳ ужжатли фильмларда кўрсатилаётган тасвирларга ҳеч қандай гап ёки сўз керак бўлмайди.

Эслатиб ўтиш даркор, биз кўриб чиқаётган масаланинг ечими ё сўз, ё тасвир эмас, зеро тасвирсиз телевидениенинг бўлиши мумкин эмас. Тасвирсиз фақат радио бўлади холос. Гап телевидениеда сўз ва тасвирнинг бир-бирига мос тушиши устида кетяпти. Бир нарса аниқ, томошабин учун сўзни қабул қилиш анча осон. Бу фикрни телевидениеда хозирги кунда ўзига хос «ток шоу»ларнинг жуда оммавийлашиб кетгани ҳам исботлаб турибди. Тўғри, ўз ичига ҳеч қандай сўзни олмаган телевизион фильмлар ҳам бўлиши мумкин. Аммо кинода бу ҳол жуда кам учрайди. Сўзсиз фильмларда тасвир жуда кучли бўлиши лозим. Чунки томошабин тасвирдан бошқа ҳеч нарсани кўрмайди. Телевидениеда сўз ва тасвирнинг мослиги ҳақида гапирганда яна бир нарсани айтиш даркор. Жойларда олиб кўрсатилаётган репортажда сўзни тасвир воситаси сифатида фойдаланиб, радиога ўхшаб ҳ икоя қилинса унинг аҳамияти деярли йўқолади. Шунинг учун баъзи ҳ олларда бирор жойдан репортаж олиб бораётган журналистнинг бўлиб ўтаётган воқеани тасвирлашда томошабинга фойда келтириш ўрнига фақатгина зарар кўрсатиш мумкин. Сўнгги сўз ўрнида телевидение орқали айтилаётган сўзнинг алоҳида аҳамиятини таъкидлаш лозим. Телевидение мулоқотининг ўзгача бир кўринишидир. Биз телеэкрандаги инсон билан бевосита мулоқот қила олмасак-да, у бизга киноэкрандаги образдан кўра анча яқинроқдир. Биз уни бевосита кўриб турганимиз учун эса уни бизга радиодан гапираётган сухандондан ҳам яқинроқ қилади. Бундан ташқари экрандаги тасвирнинг қ андай шароитда томоша қилинаётгани ҳам уни қабул қилишда катта аҳамиятга эга. Экрандаги инсон нафақат хабар тарқатувчи эмас, балки томошабин билан мулоқатда бўлиши лозим. Телевидениега бемалол, ҳис – ҳаяжонсиз суҳбат қура олувчи кишиларни жалб қилиш лозим. Оғзаки суҳбатни импровизациясиз тасаввур этиш қийин, шунинг учун ҳам у ёзма нутқдан жуда катта фарқ қилади. Интонация, бирор бир ҳаракат айтилаётган сўзнинг, фикрнинг таъсирчанлигини оширади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов « Оммавий ахборот воситалари ҳақида » т ўплам – Тошкент . 1997. 2. Бакулев Г.П. « Телевидение без границ » – М., 1994. 3. Борецкий Р. , Кузнецов Г. « Журналист ТВ: за кадром и в кадре » – М., 1990. 4. Вачнадзе Г. « Всемирное телевидение » – Тбилиси, 1989. 5. Вильчек В. « Под знаком ТВ » – М . , 1987. 6. Голушко Р.И. «Телевидение капиталических стран» – М., 1980. 7. Голядкин Н.А. « ТВ информация в США » – М., 1996. 8. Голядкин Н.А. « Телепрограммировани е в США специфика и приём ы» – М., 1997.

Похожие

Телевидение журналистик ижод ва фаолият

Эскирган ва замонавий катлам

Телевидениенинг ўзига хос хусусиятлари

Соссюр лингвистик таълимоти ва унинг замонавий тилшунослик тараккиётидаги урни

Тил ва маданият тил - миллатнинг тарихий-маданий мероси